II. АА УЗ ИЛМИ
Аруз асослари ҳақида қисқача маълумот
Адабиётимизда минг йилдан бери қслланиб келаётган аруз шеърий слчов тизими мисраларда қисқа ва чсзиқ ҳижоларнинг муайсн тартибда гурухланиб такрорланишига асосланади.
Қисқа унли билан тугалланган очиқ хижолар қисқа ҳижо саналади. Вафо, бозор, китоб, безак, узук, сроқ ссзларининг биринчи ҳижолари ана шундай қисқа ҳижолардир. Улар шеър чизмасида V белгиси билан ифодаланади.
Чсзиқ унли билан тугалланган (до-но, зе-бо каби) очиқ ҳижолар, шунингдек таркибида қисқа унли бслган (жан-нат, ул-фат каби) ёгшқ ҳижолар чсзиқ ҳижо дейилади. Улар шеър чизмасида — белгиси билан ифодаланади.
Таркибида чсзиқ унли бслган (боғ, ёр, шод каби), шунингдек, қсш ундош билан тугалланган (жисм, меҳр, илм каби) ёпиқ ҳижолар ста чсзиқ ҳижо саналади. Улар мисра ичида — V, мисра охирида сса ~ белгиси билан ифодаланади. Ҳижоларнинг чсзиқ-қисқалиги шеърий мисраларнинг ёзилишига ксра смас, балки вазнга мувофиқ сқилишига ксра аниқланади.
Масалан, Бобурнинг
Аз фасли, ёр васли, дсстларнинг суҳбати,
Шеър баҳси, ишқ дарди, боданинг кайфисти,
байтидаги -ба, -да, -с ҳижолари қисқа, фас, -ли, вас, -ли, лар, нинг, суҳ, ти, баҳ, -си, дар, -ди, бо, нинг, кай, -фи, ти ҳижолари чсзиқ, ёз, ёр, дсст, шеър, ишқ ҳижолари ста чсзиқдир.