Anvar Hojiavmedov. She'riy san'atlarni bilasizmi?

AbdurRohman 29 Noyabr 2010, 14:06:04

II. А АМАЛ БАҲА И ВАЗАЛАА И

1. А амали мусаммани маҳзуф.
Фоилотун фоилотун фоилотун фоилун
— V — — — V — — — V — — — V —

2. А амали мусаммани мақсур.
Фоилотун фоилотун фоилотун фоилон
— V — — — V — — — V — — — V ~

3. А амали мусаддаси маҳзуф.
Фоилотун фоилотун фоилун
— V — — — V — — — V —

4.А амали мусаддаси мақсур.
Фоилотун фоилотун фоилон
— V — — — V — — — V ~

5.А амали мусаддаси махбуни маҳзуф.
Фоилотун фаилотун фаилун
— V — — V V— — V V—

6.А амали мусаддаси махбуни мақсур.
Фоилотун фаилотун фаилон
— V — — V V— — V V~

7. А амали мусаддаси махбуни мақтуъ.
Фоилотун фаилотун фаълун
— V — — V V— — — —

8. А амали мусаддаси махбуни мақтуъи мусаббағ
Фоилотун фаилотун фаълон
— V — — V V— — — ~

Qayd etilgan

AbdurRohman 29 Noyabr 2010, 14:06:34

III. А АЖАЗ БАҲА И ВАЗАЛАА И

1. А ажази мусаммани солим.
Мустафъилун мустафъилун мустафъилун мустафъилун
— — V — — — V — — — V — — — V —

2. А ажази мусаммани матвийи махбун
Муфтаилун мафоилун муфтаилун мафоилун
— V V— V — V — — V V— V — V —

Qayd etilgan

AbdurRohman 29 Noyabr 2010, 14:07:13

IV. САА ИАª БАҲА И ВАЗАЛАА И

1. Сариъи мусаддаси матвийи макшуф
Муфтаилун муфтаилун фоилун
— V V— — V V— — V —

2. Сариъи мусаддаси матвийи мавқуф
Муфтаилун муфтаилун фоилон
— V V— — V V— — V ~

Qayd etilgan

AbdurRohman 29 Noyabr 2010, 14:08:09

V. МУТАҚОА ИБ БАҲА И ВАЗАЛАА И

1. Мутақориби мусаммани солим.
Фаулун фаулун фаулун фаулун
V — — V — — V — — V — —

2. Мутақориби мусаммани маҳзуф.
Фаулун фаулун фаулун фаал
V — — V — — V — — V —

3. Мутақориби мусаммани мақсур.
Фаулун фаулун фаулун фаул
V — — V — — V — — V ~

4. Мутақориби мусаммани аслам.
Фаълун фаулун фаълун фаулун
— — V — — — — V — —

Ўқувчилар аруз бсйича тест саволларига жавоб излаш жараёнида ушбу вазнларнинг номлари, рукнлар таркиби ҳамда чизмаларини аста-секинлик билан сзлаштириб ола биладилар.

Qayd etilgan

AbdurRohman 29 Noyabr 2010, 14:08:52

III. МУМТОЗ ҚОФИЯ

Мумтоз шеъристимизда қофис бадиистнинг асосий қирраларидан бири саналиб келган. Ижодкорнинг салоҳисти шеърларда қслланган қофисларнинг ғослар моҳистини, тимсоллар қиёфасини очишдаги аҳамисти, қофис учун танланган сссларнинг маънавий теранлиги, оҳангдорлиги, жило ва жозибаси билан ҳам белгиланган. Қофиснинг хилма-хил турлари ва санъатларидан, вазн ва қофис муносабатларидан сринли фойдаланиш шоир маҳоратинйнг муҳим жиҳатларидан бири ҳисобланган. Шунинг учун ҳам ҳар қайси ижодкор қофис илмини диққат-сътибор билан срганган, етук маликул калом шоирларнинг бу соҳадаги санъаткорликларидан таълим олиб камол топган.
Маълумки, қофис шеърий асарларда ифодаланаётган ижтимоий-ахлоқий ғослар, теран фалсафий мушоҳадаларни бадиий ссз воситасида жозибали ва таъсирчан акс сттиришнинг муҳим воситаларидан биридир. Ҳар қайси мисра, байт, банддаги қофисларда, қофисдош ссзларда шоирнинг ғосвий-бадиий нисти сз тажассумини топади. Ижодкор қофис воситасида сз сқувчиси диққатини шеърдаги снг муҳим фикрларга жалб қилади. Қофисдош ссзлар асарда гавдалантирилаёттан лирик ёки спик тимсолнинг маънавий қиёфасини чизишга, уларнинг ахлоқий тамойиллари: тафаккур олами, туйғулари, орзу-армонларини ёрқин акс сттиришга хизмат қилади.

Qayd etilgan

AbdurRohman 29 Noyabr 2010, 14:09:08

Қофислар шеърий асар мусиқийлиги, жозибадорлигини таъминлашнинг асосий омилларидан саналади. Қофисдош ссзлар таркибидаги ҳар қайси товуш мисра, байт, бандга алоҳида жило, таъсирчанлик бағишлайди.
Қофиснинг шеърий асарда тутган срни ва аҳамистини тслароқ, муфассалроқ англаб етиш учун қофис илми асослари: қофиснинг тузилиши ва турлари, шеърий жанрларнинг қофис хусусистлари, қофис санъатлари ва хатолари, вазн ва қофис, радиф ва қофис муносабатлари мазмуни ва моҳистини атрофлича билиш зарур.

Qayd etilgan

AbdurRohman 29 Noyabr 2010, 14:10:07

ҚОФИЯАИАГ ТУЗИЛИШИ

Қофис асосини равий ҳарфи ташкил қилади. А авий ссзи арабча «риво» ссзидан олинган бслиб, юкни тусга боғлайдиган арғамчи маъносини билдиради. Ағамчи тус устига ортилган юкларни маҳкам бирлаштириб турганидек, равий ҳам шеърнинг қофисланувчи барча мисраларини бириктириб, сзаро боғлаб туради.
А авий ҳарфи қофисланувчи ссзлар таркибида айнан такрорланиб келиши шарт.
А авий туб ссзларда сзак охирида, ссама ссзларда сса негиз сснгида келувчи чсзиқ унли ёхуд ундош ҳарфдир. Атоийнинг

Мени оғзинг учун шайдо қилибсан,
Манга йсқ қайғуни пайдо қилибсан.
Сенинг ёйингни ҳеч ким торта олмас,
Мунингдекким қошингни ё қилибсан

мисраларидаги қофисдош «шайдо», «пайдо», «ё» ссзлари охиридаги чсзиқ «о» унлиси равийдир.
Шеъристимиздаги аксарист асарларда ундошлар равий бслиб келади. Масалан, Огаҳий ғазалидаги

Келди юз файзу тароват бирла айёми баҳор,
Айлади рсйи замин жаннат сафосин ошкор

байтидаги «баҳор», «ошкор» ссзлари охиридаги «р» ундоши равий бслиб келспти. Аваз Ўтар сғлининг

Мани ишқ ичра шайдо айлаган ороми жонимсан
Аигори гулжабину маҳваши ширин забонимсан

байтидаги «жонимсан», «забонимсан» ссзларидаги олдинги «н» ундоши равий ҳисобланади.

Qayd etilgan

AbdurRohman 29 Noyabr 2010, 14:11:04

ҚОФИЯ ТУА ЛАА И

МУЖАА А АД ҚОФИЯ

Ўзбек шеъристида кенг қслланган қофис турларидан бири мужаррад қофис ҳисобланади. Бу хил қофиснинг бир тури равий чсзиқ унлидан иборат бслган қофис бслиб, унда шу чсзиқ унлидан бошқа бирон ҳарф иштирок стмайди, А авий срнида сса чсзиқ унлидан исталгани кела олади. Масалан, Хоразмий «Муҳаббатнома»сидаги

Чечаксиз булбулинг иши наводур,
Ошиқлар ҳар не ким қилса раводур

байтида наво — раво қофислари мужаррад бслиб, равийси чсзиқ «о» унлисидир.
Мужаррад қофиснинг иккинчи тури ундош билан тугалланиб, шу ундош равий бслиб ҳисобланади, ундан олдин истаган қисқа унли келиши мумкин. Бу унли тавжиҳ юритилади. Демак, мужаррад қофиснинг бу тури бир қисқа унли билан бир ундошдан ташкил топади. Алишер Аавоийнинг

Ар ҳолидин менга ваҳким хабар йсқтур букун,
Бу жиҳатдин ақлу ҳушумдин асар йсқтур букун

байтида «хабар» ва «асар» ссзлари қофисдош бслиб, «р» ундоши равий, ундан олдинги «а» қисқа унлиси тавжиҳ бслиб ҳисобланади. Бобурнинг

Шукрлиллоҳ, айш юзланди-ю меҳнат қолмади,
Етти айёми висоли, шоми фурқат қолмади

байтидаги «меҳнат», «фурқат» қофисдош ссзлари таркибидаги «т» ундоши равий, улардан олдинги «а» унлиси тавжиҳ бслиб келиб, мужаррад қофисни ҳосил қилган.

Qayd etilgan

AbdurRohman 29 Noyabr 2010, 14:12:41

МУА ДАФ (А ИДФЛИ) ҚОФИЯ

Ундош равийдан олдин чсзиқ унлилардан бири келган қофис мурдаф (ридфли) қофис деб номланади. Чсзиқ унлининг сзи сса ридф деб аталади.
Шеъристимизда равийдан олдин «о» чсзиқ унлиси келган мурдаф қофис, жуда ксп қслланган.
Мисоллар:

Жамолинг равзаи боғи живондур,
Лабинг сарчашмаи руҳи равондур.
(Атойи)

Келгин, сй дилбарки, асру ҳаддин ошти иштиёқ,
Дарду ғам стина бағримни кабоб стти фироқ.
(Гадоий)

Баъзан чсзиқ унли билан равий орасида сна бир ундош такрорланиб келиши мумкин. Бу хил ундош ридфи зойид деб, шу тарздаги қофис сса ридфи зойидли мурдаф қофис деб юритилади. Масалан, Алишер Аавоийнинг «Фарҳод ва Ширин» достонида қслланган шундай қофислардан баъзиларини ксздан кечирайлик:

Чекиб бошига бу андозалиқ гурз,
Ки гар ул текса туфроғ слғай Албурз.
...Чиқорғач пардаларнинг кейнидин чеҳр,
Аечукким тсрт бурқаъ остидин меҳр.
...Бировким хилқатин қилди қазо рост,
Қилур бовар неча ссз бслса норост.
Бслуб бир бурж ичинда меҳрдек гирд,
Ҳакими чарх анинг олинда шогирд.

Гурз-албурз қофисларидаги «у» чсзиқ унлиси ридфи аслий, «р» ундоши ридфи зойид, «з» ундоши равийдир. Чеҳр-меҳр қофисларида е (с) чсзиқ унлиси ридфи аслий, «ҳ» — ридфи зойид, «р» — равий; рост-норост қофисларида «о» чсзиқ унлиси ридфи аслий, «с»— ридфи зойид, «т» — равий; гирд-шогирд қофисларида «и» чсзиқ ундоши — ридфи аслий, «р» — ридфи зойид, «д» — равийдир.

Qayd etilgan

AbdurRohman 29 Noyabr 2010, 14:13:18

МУҚАЙЯД (ҚАЙДЛИ) ҚОФИЯ

Бу хил қофисларда қсш ундош қисқа унлидан сснг келади. Қисқа унли ҳазв, равийдан олдинги ундош «қайд» деб аталади. Масалан,

Гаҳе Ҳотам уёлур базм ичинда,
Гаҳе А устам юпонур разм ичинда.
(Хоразмий)

Кел, сй соқий, мени мажнунни маст ст,
Сочинг санжири бирла войбаст ст.
(Аавоий)

Qayd etilgan