Чсзиқ «о» унлиси (фақат чсзиқ «о» унлиси) билан равий сртасида бир ундош ва ундан кейин бир унли келадиган қофис муассас (таъсисли) қофис дейилади. Чсзиқ «о» унлиси таъсис деб, ундан кейинги ундош дахил деб, равий олдидаги қисқа унли сса ишбоъ деб аталади. Масалан, Алишер Аавоий қаламига мансуб ғазалнинг

         Гар етар ағёрдин юз минг жароҳат, сй кснгул,
         Чунки бордур ёр учун бор айшу роҳат, сй кснгул

байтида жароҳат-роҳат қофислари муассас бслиб, чсзиқ «о» унлиси — таъсис, «ҳ» ундоши — дахил, «а» қисқа унлиси ишбоъ, «т» ундоши сса равийдир.
Алишер Аавоийнинг «Лайли ва Мажнун» достонидаги баъзи муассас қофисларни ксздан кечирайлик:
         
          ...Табъида қуёш каби ҳарорат,
          Айшиға солиб сди марорат.
          Ул дамки ароға кирса ҳойил,
          Бслур сди дашт сори мойил.
          ...Чун жазм қилиб бу ишни тожир,
          Суд истаю мулкидин муҳожир.
          Теграмда ҳужум қилиб халойиқ,
          Мен кимса тилаб ул ишга лойиқ.
          Шарҳ сттики фитнаи ҳаводис,
          Оқшом не иш стмиш срди ҳодис.

Таъкидланган қофисларнинг барчасида чсзиқ «о» унлиси иштирок стиб, ундан кейин дахил, ишбоъ, сснг равий келган.

Қофислар равий ҳарфи билан тугалланиши ёки ундан кейин ҳам ҳарфлар келиши мумкин. А авий билан тугалланган қофисларни муқайсд деб, ундан кейин ҳарфлар келган қофисларни сса мутлақ қофис деб аташ қабул қилинган.
Мутлақ қофис таркибида равийдан кейин келувчи ҳарфлар турлича аталади. Чунончи, равийдан кейин турувчи ундош ёки чсзиқ унли васл деб, иккинчи, съни васлдан кейин турувчи ундош ёки чсзиқ унли ҳуруж деб, учинчи, съни ҳуруждан кейинги ундош ёки чсзиқ унли мазид деб, тсртинчи, съни мазиддан кейинги ундош ёки чсзиқ унли нойира деб юритилади. Ҳарфлар нойирадан кейин давом стса, ҳар қайси ундош ёки чсзиқ унли шу ном билан, съни нойира деб аталаверади. Васл, ҳуруж, мазид, нойира сски ёзув бсйича ёзиладиган ҳарфлардир. Маълумки, сски сзбек ёзувида қисқа унлилар (ҳаракатлар) ёзилмайди.

А авийдан сснг шундай унлилар келса (улар ҳозирги ёзувимизда қисқа унли бслиб ёзилади албатта), улар ҳам турлича аталади. Жумладан, равийдан кейинги қисқа унли (равийнинг ҳаракатини ифодаловчи ҳарф) мажро деб, васл, ҳуруж, мазид, нойирадан кейин турувчи қисқа унлилар (уларнинг ҳаракатини ифодаловчи ҳарфлар) нафоз деб юритилади. Масалан, Аавоийнинг

         Аеча йилда қилмади кунглимга ишқи шиддати,
         Улча қилди хаста жонға неча кунлук фурқати

байтидаги «шиддати», «фурқати» қофислари мужаррад бслиб, «т» — равий, ундан олдинги «а» — тавжиҳ, охирги «и» чсзиқ унлиси сса (у сски ёзувимизда ҳам ёзилади) васлдир. Бу хил қофис васлли мутлақ қофис ҳисобланади. Алишер Аавоийнинг

          Ошиқ слдум неча жавр аҳли замондин тортайин,
          Улки ошуби замондур, бори ондин тортайин

байтида замондин — ондин қофисларидаги «н» ундоши — равий, ундан кейинги «д» ундоши — васл, қисқа «и» унлиси (у сски ёзувда ёзилмайди) — нафоз, охирги «н» ундоши — ҳуруж ҳисобланади. Бу хил қофис ҳуружли мутлақ қофис саналади.

          Бир паривашким кснгул девонадур савдосидин,
          Гар срур бандангки, озод слмон истиғносидин

байти қофисларида «о» унлиси — равий, «с» ундоши — васл, ундан кейинги «и» унлиси (сски ёзувда ёзилади) хуруж, «д» ундоши мазид, кейинги қисқа «и» унлиси (у сски ёзувда ёзилмайди) нафоз, охирги «н» ундоши сса нойирадир. Бу хил қофис нойирали мутлақ қофис саналади.

Жаҳон адабиётида қофисдан фойдаланиш бадиий маҳоратнинг муҳим қирраларидан бири бслиб ҳисобланади. Шарқ шоирлари азалдан бошлаб қофис воситасида шеърий асарларнинг оҳангдорлиги, сержилолиги, таъсирчанлигини таъминлашга алоҳида сътибор бериб келганлар. Асрлар давомида хилма-хил қофис санъатлари шаклланган.

ЗУЛҚОФИЯТАЙА. Байт мисраларида икки ссзни қофисдош қилиб келтириш санъати зулқофнстайн (қсш қофис келтириш) санъати дейилади. Ҳар қайси байтдаги қофисдош икки ссз мисралар охирида кетма-кет келтирилиши ёхуд мисраларнинг турли срнида келтирилиши мумкин.
Аавоийнинг «Лайли ва Мажнун» достонидаги

          Кснглига хаёлидин тафаккур,
          Жониға висолидин таҳайюр.
          ...Дардимға хаёлини табиб ст,
          Жонимға висолини насиб ст,
          Ҳам ҳужраи хилқатим бузулди,
          Ҳам риштаи тоқатим узулди

каби ксплаб байтлардаги қсш қофислар мутакаррин қофис саналади.
Қофисдош икки ссз мисраларда ёнма-ён смас, балки икки сринда келса, улар маҳжуб қофис дейилади. Бу хил қофисларда қофисдош ссзлар мисраларнинг боши ва охирида келиши мумкин. Масалан, Алишер Аавоийнинг «Ҳайратул аброр» достонидаги

          Авж тутуб шуълаи жабборлиқ,
          Мавж уруб лужжаи қаҳҳорлиқ,

«Сабъаи сайёра» достонидаги

          Боққай деса доғи қуввати йсқ,
          Боқмай деса доғи тоқати йсқ.
          Ҳайратда вуҳуш ваҳшатимдин,
          Мехнатда туюр меҳнатимдин

байтларидаги қофислар шу хилдадир.

ЗУЛҚАВОФИАª. Байт мисраларида уч ва ундан ортиқ ссзни қофисдош қилиш зулқавофиъ санъати саналади. Етук санъаткор шоирларгина бу санъатга мурожаат қилиб ҳайратомуз қофислар сратганлар. Чунончи,

          Йслдаса бу йслда Аизомий йслум,
          Қслдаса Хисрав била Жомий қслум.
          ...Урди нафас нафҳаи анбар насим,
          Етти варақ сафҳаи абҳар шамим
                                                    (Алишер Аавоий, «Ҳайратул аброр»)

          Ҳам онинг руди иштиёқ ангез,
          Ҳам суруди келиб фироқ омез.
          ...Зебу знннат фузун бурундин ксп
          Айшу ишрат бурунғи кундин ксп.
                                                   (Алишер Аавоий, «Сабъаи сайёр»)

ТАА СИАª. Байт мисраларидаги барча ссзларнинг қофисдош бслишини шу истилоҳ билан атаганлар. Масалан, Аавоийнинг «Ҳайратул аброр» достонидаги

          Аома учун хома тарош айладим,
          Хома учун нома харош айладим

байтини ксздан кечирсак, улардаги барча ссзлар қофисланиб келаётганини ксрамиз. «Сабъаи сайёр» достонидаги

          Ҳам юзи они беқарор стди,
          Ҳам ссзи они ашкбор стди.
          Ҳам юзни сенинт юзунгга суртай,
          Ҳам ксзни сенинг ксзунгга суртай

байтларидаги барча ссзлар қофисдошдир.

ТАЖАИСЛИ ҚОФИЯ. Тажнисли қофисларни шеърий асарда қсллаш ҳам қофис санъатларидан ҳисобланади. Маълумки, тажниснинг сн икки тури мавжуд бслиб, шеъристда шуларнинг аксаристидан фойдаланиб келинган.
Хсжандий «Латофатнома»сидаги

          Карашманг бирла жонга ст ёқарсен,
          Кснгулга жондин ортуқроқ ёқарсен.
          ...Қаро зулфунг ичинда чин ксрармен,
          Хато йсқдур бу ссзда, чин ксрармен.
          ...Манга сенсиз, бегим, кундуз кечадур,
          Дареғо, сенсизин умрим кечадур

каби қофисларда тслиқ (томм) тажнис қслланган бслса, Хсжандий «Латофатнома»сидаги

          Фироқ стинда бағрим бслди бирён,
          Қачон бслғай фироқнинг иши бир ён.
          ...Олур зулфунг насимидин пари зод,
          А­рам боғида йсқ сендек паризод.
          ...Жамолингни ксруб гул ғунча бслғай,
          Тор оғзинггек магар гулғунча бслғай,

Саид Аҳмаднинг «Таашшуқнома» достонидаги

          Висолинг завқин истаб, сй дилором,
          Тан ичра топмади мискин дил ором,

Аавоийнинг «Ҳайратул аброр» достонидаги

          Зулм сзунга фисқдур, сн ҳушёр,
          Гум қил ани бслса санга ҳуш ёр.
          ...Ханжарининг барқидин ст чақилиб,
          А ахшидағи тезлик стча қилиб

каби байтларда мураккаб тажнисдан моҳирона фойдаланилган.

МУСАЖЖААª «сажъли, қофисли» маъносида бслиб, байтлари ички қофисли бслган шеърий асарлар шундай аталади. Уларда матлаъдан кейинги байтлар тсрт бслакка бслиниб олдинги уч бслак мустақил ҳолда қофисланиб, туртинчи бслак сса шеърдаги асосий қофисга оҳангдош ссз билан тугалланади. Бу хил қофис усули тсртта тенг бслакка бслиниши мумкин бслган саккиз рукнли (мусамман) байтлардагина қслланиши мумкин.
Мусажжаъ усулини туркий шеъристда илк бор Алишер Аавоий қсллаганини таъкидлаш тсғрироқ бслар. Буюк мутафаккир шоир «Хазойинул маоний» асаридаги қатор ғазалларни шу усулни қсллаган ҳолда сратган сди. Чунончи, унинг «Тун оқшом бслди-ю...» деб бошланувчи ғазали ушбу усулдадир.

          Тун оқшом бслдию келмас мени шамъи шабистоним,
          Бу андуҳ стидин ҳар дам куср парвонадек жоним.
          Ғамидин дурри мажнундек сиришким оқти Жайҳундек,
          Музайсн қилди гардундек жаҳонни ашки ғалтоним.
          Фалак ҳам тслди кавкабднн, қуёш ҳам тушти ашҳабдин,
          Келиб тушмас бу маркабдин менинг хуршиди рахшоним

байтлари билан бошланувчи ушбу ғазалда қслланган мусажжаъ усули ғазал оҳангдорлигини ғостда кучайтириб, унга айрича жозиба ва латофат бағишлаган.

МУСАЛСАЛ «занжирли» маъносидаги бу ссз барча мисралари қофисланган лирик шеърни ифодалайди. Форсий ва туркий адабиётларда барча мисралари қофисланган шеърлар кам бслса-да сратилган.

          Деди бир кун менга ул маҳвашим: «А­й шсх бепарво»,
          Мен айдим сен дема, мен дей ки солдинг бошима савдо.
          Ато қилди худо менго сенингдек дилбари барно,
          Висолинг қатраидир, мавж урар ҳажринг бслиб дарё.
          Қаноатда дегил кснглим қушин то ул қуши анқо,
          Аачун ким сен срурсен баҳри дилда гавҳари скто.
          Табассум айлагил, нолам насимиға гули раъно,
          Ки гулзори фироқ ичра мен срдим булбули гсё.
          Баногоҳ етса васлинг қилмағайсен ноз истиғно,
          Дегайсен мен гадо мазмуниға, сй шоҳ, салламно.
          Замонингда агар мавжуд бслса Вомиқу Узро,
          Муҳаббатдин дам урмас срди, ишқдин айламас даъво.
          Ажаб маъшуқлик расмин билурсен, ксзлари шаҳло,
          Топилмас икки оламда сенингдек шсх базм оро.