[Katta hajmda ekanligi bois o'chirildi.]

 
 
 
 
 
 

 



 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Bugungi kunda mamlakatimizda inson salomatligini saqlash va mustahkamlash masalalariga katta e’tibor berilmoqda. Bunga O‘zbekiston Respublikasining 1993 yilda qabul qilingan «Fuqarolar sog‘lig‘ini saqlash to‘g‘risida»gi qonuni yaqqol dalil bo‘la oladi.. Ushbu qonunning 30-bandida baxtsiz hodisalar yuz bergan joyda kechiktirib bo‘lmaydigan birinchi tibbiy yordamni militsiya xodimlari, yong‘indan saqlash xizmati, avariya xizmati, transport tashkilotlari xodimlari, qolaversa boshqa kasb vakillari ham
ko‘rsatishlari ularning vazifalari sifatida qonunlashtirilgan. Qonunning ushbu talabini bajarish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi IIV Akademiyasi umumiy tibbiy tayyorgarlik kafedrasining professor va o‘qituvchilari mana shu darslikni yaratdilar.  Mualliflar asosiy e’tiborni shahar va qishloq sharoitida shoshilinch tibbiy yordam ko‘rsatishni tashkil etish masalalarini hamda odam anatomiyasi va
fiziologiyasi haqidagi ma’lumotlarni yoritishdan tashqari, ekstremal holatlarda ommabop zamonaviy reanimatsiya usullarini qo‘llashga, qon ketishini to‘g‘ri to‘xtatish usullariga, qo‘l ostidagi vositalar yordamida suyak siniqlarini immobilizatsiya qilishga, shikastlanganlarni transportda tashish qoidalariga
qaratganlar. Darslikka qo‘shimcha sifatida ichki ishlar organlari xodimlari uchun kafedra xodimlari tayyorlagan «Birinchi tibbiy yordam»  ko‘rgazmali qo‘llanmasidan foydalanish tavsiya etiladi. Ushbu qo‘llanmadagi turli xil rasmlar va chizmalar darslikda keltirilgan nazariy bilimlarni mustahkamlashga
yordam beradi. 

Darslikni tuzishda mualliflar zamonaviy adabiyotlarga, tibbiyot oliy o‘quv yurtlarida ko‘p yillik pedagogik va davolash amaliyotidan hamda O‘zbekiston Respublikasining sog‘liqni saqlash tizimidagi institutlarda amalga oshirilgan ilmiy izlanishlaridan orttirgan tajribalariga suyanganlar. 
Ushbu darslik tibbiyot masalalari bo‘yicha nisbatan kam ma’lumotga ega bo‘lgan ichki ishlar organlari xodimlari uchun tayyorlangan, tuzilishi jihatidan birinchi tajriba hisoblanadi. Mualliflar Siz ko‘rsatgan barcha kamchiliklarni, taklif hamda tilaklaringizni minnatdorlik bilan qabul qiladilar. Kelajakda bu
fikr va mulohazalaringiz darslikning yangi nashrlarini yaratishda, albatta, e’tiborga olinadi.

Har bir inson umrini uzaytirish, sog‘lig‘ini saqlash va mustahkamlash muammolarini hal etish sog‘liqni saqlash sohasining muhim vazifasidir. Mamlakatimizda bu masalalar davolash-profilaktika yordamining, shu jumladan aholiga tez tibbiy yordam ko‘rsatishning tashkiliy shakllarini doimiy takomillashtirish orqali amalga oshiriladi. Sog‘liqni saqlash masalalarini to‘g‘ri tashkil qilish nazariya va amaliyotning uzviy bog‘liqligidan kelib chiqadi, ya’ni hozirgi zamon tibbiyot fani erishgan yutuqlarni amaliyotga tatbiq qilish bilan chambarchas bog‘liqdir.  O‘z vaqtida ko‘rsatilgan birinchi tibbiy yordam ko‘pincha baxtsiz hodisalar va to‘satdan kasallanish hollarida shikastlanganlar va bemorlar
hayotini saqlab qolishda hal qiluvchi omilga aylanadi. Hech bo‘lmaganda kasallikning davomiyligiga,vaqtincha ishga layoqatsizlik va nogironlikka sezilarli ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Shu bilan bir qatorda, tibbiyot rivojining hozirgi darajasida birinchi va malakali tibbiy yordamning o‘z vaqtidako‘rsatilishi o‘ziga xos ijtimoiy va iqtisodiy ahamiyat kasb etadi. «Fuqarolar sog‘lig‘ini saqlash to‘g‘risida»gi qonunning 30-bandida ichki ishlar organlari xodimlari jarohat olingan joyda, «Tez tibbiy yordam» xizmatini kutmasdan, birinchi tibbiy yordam ko‘rsatishlari kerakligi belgilab qo‘yilgan. 

Birinchi tibbiy yordam ko‘rsatish chora-tadbirlari va xizmati tizimida «Tez tibbiy yordam» xizmati alohida o‘rin tutadi. Aholining o‘tkir yurak-tomir tizimi kasalliklari, jarohat va shikastlanishlar, bolalarning, ayniqsa bir yoshgacha bo‘lgan bolalarning to‘satdan kasallanishi bo‘yicha murojaat etishlari sonining oshishi umumiy sog‘liqni saqlash tizimida «Tez tibbiy yordam» xizmatining ahamiyatini yanada oshirdi. Ma’lumki, baxtsiz hodisa, shikastlanish va to‘satdan og‘rib qolish hollari ko‘pincha kutilmagan sharoit va joylarda, masalan, ko‘chada, ishlab chiqarishda, transportda, jamoat va turar joylarda yuz berishi mumkin. Bu esa tashxis qo‘yish hamda shikastlangan shaxs ahvolining og‘irligi, jarohat va kasallikning xususiyatiga qarab shoshilinch yordam ko‘rsatish masa-
lalarini qisqa vaqt ichida hal qilishni taqozo etadi. Zero, bemorning hayoti va og‘ir kasallikdan yoki olingan shikastlanishlardan davolanishningnatijasi ko‘p jihatdan zarur shoshilinch yordamning o‘z vaqtida ko‘rsatilishiga bog‘liq. Shu bilan bir qatorda, shoshilinch tibbiy yordamning aniq va sifatli ko‘rsatilishi kasallangan va shikastlangan bemorlarning statsionar sharoitdagi taqdiriga ham ta’sir ko‘rsatadi. 

Katta shahar sharoitida ham, qishloq sharoitida ham shoshilinch gospitalizatsiya ma’lum vaqtni talab etadi. Kritik (hayot uchun xavfli) bo‘lgan holat esa ancha avval kelib chiqishi va o‘limga olib kelishi
mumkin. Demak, bemor yoki jarohatlangan shaxs hayotini saqlab qolish-ning muhim va eng oqilona sharti shoshilinch tashxis qo‘yishning samarali usullarini qo‘llash va (minimal hajmda bo‘lsa ham) davolashni imkon qadar amalga oshirishdan iboratdir.  Hozirgi kungacha tez va shoshilinch yordam ko‘rsatishning eng muhim vazifasi bemor va shikastlanganlarga shoshilinch tibbiy yor-damning eng oddiy turlarini ko‘rsatib, tezlik bilan ularni kasalxonaga olib borishdan iborat edi. Hozirgi vaqtda kasalxonagacha bo‘lgan davrda tashxis va davolash tadbirlarining hajmi miqdor va sifat jihatdan kengaydi. Albatta, bunga hozirgi zamon tibbiyot fanining rivojlanishi, aholiga tez va shoshilinch tibbiy yordam ko‘rsatishni yaxshilashga qaratilgan bir qator tadbirlarni hayotga joriy qilish yordam berdi. 
Hozirgi vaqtda respublikamizdagi tez va shoshilinch yordam xizmati ko‘p sonli vrachlar va o‘rta tibbiyot xodimlari faoliyat ko‘rsatadigan ixtisoslashgan muassasalarning rivojlangan tarmog‘ini tashkil qiladi. Bu muassasalar kasalxonagacha bo‘lgan bosqichda hamma turdagi tibbiy
yordamni ko‘rsata oladigan tajribali mutaxassislar bilan ta’minlangandir. «Tez yordam» xizmati tarkibida ixtisoslashgan brigadalarning tashkil qilinishi va o‘tkir og‘ir kasalliklarga uchragan bemorlarga uy sharoitida xizmat ko‘rsatishning kengayishi hisobiga tibbiy yordam hajmi oshdi.

Surunkali kasallik bilan og‘rigan bemorlar sonining o‘sishi va kishilarning o‘rtacha umr ko‘rish davomiyligining oshishi aholi o‘rtasidagi kasallik tarkibining o‘zgarishiga olib keldi. Kasalxonagacha bo‘lgan bosqichda bemor va shikastlanganlar hayotini saqlab qolishga qaratilgan tashxis va
davolash chora-tadbirlarining to‘laqonli kompleksini qo‘llash imkoniyati yaratildi. Bu esa, o‘z navbatida, tez va shoshilinch yordam xizmati xodimlariga nisbatan talabni kuchaytirdi.  Shahar va qishloq sharoitlarida tez yordam ko‘rsatish prinsiplari bir xil bo‘lishiga qaramay, uni tashkil qilish va amalga oshirishning o‘ziga xos jihatlari mavjud.  Katta shaharlarda uning uzoq tumanlari aholisiga shoshilinch tibbiy yordamni qisqa vaqt ichida ko‘rsatish hamda bu xizmatga operativ rahbarlik sifatini oshirish uchun «Tez va shoshilinch yordam stansiyalari» tashkil qilindi. Ular ma’muriy va operativ jihatdan shahar tez yordam stansiyasiga bo‘ysunadilar (Toshkent, Andijon va boshqa yirik shaharlarda). 
Qishloq joylarida tez va shoshilinch tibbiy yordam xizmati ko‘rsatish markaziy tuman kasalxonalari (MTK) qoshida tashkil qilingan «Tez yordam» bo‘limlariga yoki mustaqil stansiyalarga yuklatilgan. Bunday bo‘limlar qishloq tumanlarining boshqa kasalxonalarida — uchastka, tumanlararo, korxonalarning tibbiy sanitariya bo‘limlari kasalxonalari kabi joylarda ham joriy etilishi mumkin. Barcha tuman tez tibbiy yordam brigadalari navbatchilik paytida markaziy tuman kasalxonasining mas’ul
navbatchi vrachiga bo‘ysunadi hamda sharoitga qarab, tuman miqyosida ishlashi mumkin. Bunday yondashuv qishloq joylarida bu brigadalar faoliyatining operativ imkoniyatlarini ancha kengaytiradi. 

Mamlakatimizda «Tez tibbiy yordam» xizmatini qishloq joylarida rivojlantirish va mustahkamlashga katta e’tibor berilmoqda. Bu o‘rinda qishloq aholisiga ko‘rsatiladigan tibbiy xizmat darajasini shahar
sharoitidagi tibbiy yordam ko‘rsatish darajasiga yaqinlashtirish, qishloq joylarida davolash va profilaktika usullari, ularning shakllarini takomillashtirish katta ahamiyatga ega. Ayni sharoitda sog‘liqni saqlash sohasidagi asosiy muammo nafaqat qishloq aholisiga statsionar yordamni tashkil qilish, shu bilan bir qatorda, ambulator-poliklinika xizmatini, ayniqsa katta yoshdagilar va qariyalarga, bolalarga tez va shoshilinch yordam ko‘rsatishni yanada takomillashtirishdan iboratdir.  Sog‘liqni saqlash muassasalarining joylashuvi, bu xizmatni tashkil qilish shakllari va qishloq aholisiga tibbiy yordam ko‘rsatish usullari ular tarqoq joylashgan sharoitda shahardagidan farqliroq bo‘ladi.  Markaziy tuman kasalxonalarida tez va shoshilinch birinchi yordam bo‘yicha hamma chaqiriqlarga markazlashgan tarzda xizmat ko‘rsatishni tashkil qilish muhim o‘rin tutadi. Bu ma’lum darajada chekka qishloqlar
aholisiga zarur bo‘lgan ambulator-poliklinik birinchi yordam ko‘rsatishni yengillashtiradi. 

Tez tibbiy birinchi yordam bo‘limlari va stansiyalari asosan tuman markazi va yon-atrofdagi aholiga xizmat qiladi. Boshqa turar joy punktlari chaqiriqlariga xizmat qilish uchun esa uchastka kasalxonalari tarkibida tez yordam podstansiyalari tashkil qilingan. Odatda bunday podstansiyalar xizmat qilish radiusi 25—30 km dan ortiq bo‘lganda tashkil qilinadi.  Tez va shoshilinch birinchi yordam stansiyalari bir yilda bo‘ladigan chaqiriqlar soniga qarab kategoriyalarga bo‘linadi. Qishloq joylarida 25 mingdan 50 minggacha chaqiriqlarga xizmat qiladigan uchinchi va 10 mingdan 25 minggacha chaqiriqlarga xizmat kiladigan to‘rtinchi kategoriyali stansiyalar bo‘ladi. 100—200 ming aholisi bo‘lgan yirik tuman markazlarida yiliga 75 mingdan 100 minggacha va 50 mingdan 75 minggacha chaqiriqlarga xizmat qiladigan birinchi va ikkinchi kategoriyali stansiyalar faoliyat ko‘rsatadi. Tez yordam mashinalari ham, xuddi shahardagidek, normativga asosan, har 10 ming aholiga 1 mashina hisobida taqsimlanadi. Tez va shoshilinch yordam bo‘limlari va stansiyalari muntazam ravishda ro‘y bergan baxtsiz hodisalar sababini tahlil qiladi, hisobini olib boradi, hisobot
tayyorlaydi va bu haqda tuman bosh vrachiga axborot beradi.  Keyingi yillarda qishloq joylarida olib borilgan samarali ishlar tufayli aholiga tez yordam ko‘rsatish sohasida birmuncha yutuqlarga erishildi,
tibbiy xizmat sifati oshib, shahar sharoitiga yanada yaqinlashdi. Qishloq aholisiga tez va shoshilinch yordam ko‘rsatish sifatini oshirish, uni takomillashtirish maqsadida tez yordam bo‘limlari va stansiyalarini aholi ehtiyojiga qarab qo‘shimcha feldsher va vrachlar brigadalari bilan
kuchaytirish masalasi turibdi.  Hozirgi vaqtda tez va shoshilinch tibbiy yordam xizmati hamma
turdagi maxsus tibbiy yordamni ko‘rsata oladigan, yuksak darajada tashkil qilingan tibbiy muassasalar majmuini tashkil qiladi.