10.01.2009 15:32

Bugungi kunda kichkintoy tomoshabinlarning bo‘sh vaqtlarini mazmunli o‘tkazish maqsadida efirga uzatilayotgan o‘zbek multfilmlarining aksariyat qismi asosan xalq og‘zaki ijodidan olingan. Ammo hozirgi paytda xalq ertaklari asosida yaratilgan multfilmlarning kamligi, ayniqsa rus, keyinchalik G‘arb mamlakatlarida ishlab chiqarilgan asarlar ko‘proq ko‘rsatilmoqda. Qolaversa, shu zaminda yozilgan asarlar asosida chet mamlakatlarda tayyorlangan filmlarda talqin butunlay o‘zgarib ketgan. Bunga misol qilib aynan Samarqandda  XII Zohir Sa­mar­qandiy tomonidan  yozilgan  «Singbodnoma» ni ko‘rsatish mumkin.



Bu asar Sharq xalqlari milliy ruhida yozilgan bo‘lishiga qaramay, amerikaliklarning talqinida butunlay o‘zgarib ketgan va bu ko‘rinishida o‘zbek bolasi ruhiga sharqona yo‘nalishda singa olmaydi. Shunday jihatlarni rus xalqi ertaklari asosida tayyorlangan multfilmlarda ham kuzatish  mumkin. Botqoqlikda yashaydigan  «baqamalikalar» bolalarimiz ruhiga qanday singib ketganini yaxshi bilamiz. Endigina multfilm ko‘rishni boshlagan 2-3 yoshdagi bola ekran oldida 15-20 daqiqa o‘tira olmaganidek, multfilmlarning mazmun-mohiyatini ham yetarlicha anglamaydi. Unga ekrandagi hayvonlarning harakati ko‘proq ma’qul keladi va juda qiziqib qoladi. Bunday paytda ota-onalar multfilmlarni birgalikda ko‘rishlari, unda aks ettirilgan har bir narsaga ta’rif berib, uning harakatini sharhlashda aynan milliy va oilaviy yo‘nalishdagi ta’sirini o‘tkazib borishi kerak. Yosh bolalar bilan ota-onalarning ekran qarshisidagi birligi ular orasida masofa paydo bo‘lishining oldini oladi. Bu vaqtda bola sizning mehringizni, uning bolalik olamini his qilishingizni sezib turadi. Aslida Sharq afsonasi bo‘lgan «Oloviddinning sarguzashtlari» bugungi multfilmlarda shu qadar vahshiylashib ketganki,  Jasmin obrazidagi ayollarga xos nafosat umuman yo‘qqa chiqarilgan va tabiiyki uni ijobiy qahramon deya baholay olmaymiz. Bu multfilmni tomosha qilgan bola  qahramonlar harakatini takrorlaydi, siz bilan o‘z fikr doirasida ularni muhokama qiladi, bu esa tarbiyaviy ta’sir o‘tkazishingiz uchun ayni muddao. Bu muhokamada siz ijobiy xarakterdagi qahramonlarni maqtab, unga ibrat qilib ko‘rsatasiz, salbiy obrazlarni esa qoralaysiz. Shu tariqa undagi yaxshi-yomonni ajrata olish sezgisini shakllantirishga erishishingiz mumkin.

Yodingizda bo‘lsin:

—yosh bolaning multfilmni  uzoq va  surunkali tomosha qilishiga yo‘l qo‘ymang;

— bolangizning sifatsiz disklardagi rangsiz, xiralashib qolgan multfilmlarni ko‘rishidan ehtiyot bo‘lganingiz ma’qul. Aks holda boladagi tasavvur ham tomosha qilayotgan multfilmi kabi «rangsiz» bo‘lishi mumkin.

Unutmang! E’tiborsizlik oqibatida Shrek, Monstr, Supermen kabi G‘arb mult­filmlaridagi qahramonlar bolaning xayolini  olib qochishi va uni normal hayotga qaytarish ancha  qiyinlashib qolishi mumkin. Eng achinarlisi, G‘arb multfilmlarida  «yalang‘och» hissiyotlarga katta o‘rin berilgan va buni hech ikkilanishsiz tomosha qilayotgan farzandlarimizda bolalarcha beg‘uborlik yo‘qolib, o‘rnini dag‘allik, hayosizlik egallamoqda.  Misol uchun o‘rdaklar sarguzashtidagi ona o‘rdakning o‘z ichki kiyimlarini eriga namoyish qilish epizodini olib qarang, axir bizning Sharq ayollari shunday qiladimi?

Xulosa shuki, tarbiya borasida zamonaviy imkoniyatlardan biri bo‘lmish multfilmlardan keng foydalanib, bolangizda ro‘y  berayotgan o‘zgarishlar, xarakteri yuzasidan  doimo pedagog va psixolog bilan  hamfikr bo‘lish lozim.   

Mahmud YO‘LDOSHEV,

psixologiya fanlari nomzodi

manba: http://www.marifat.uz/uzbl/manaviyat/farzandlarimiz_nimalarni_korib_ulgayyapti.mgr

 






 Farzand ulg’aya boshlaganda.

Al-Hamdu-Lillaahi Rabbil-'Aalameen was-Salaatu was-Salaamu 'alaa Ashrafil-Anbiyaa.e wal-Mursaleen, wa ba'd:

Go’dak g’oyatda muhtoj bo’lgan narsalardan biri uning hulqiga e’tibor bilan qarashdir. Zero u yoshligida tarbiyachisi o’rgatgan hulqlar bilan o’sib ulg’ayadi. Jumladan, tajanglik, achchiqlanish urushqoqlik, shoshqaloqlik, yengiltaklik, pala-partishlik, qo’rslik, ochofatlik kabi odatlar borki katta bo’lganda bularni tashlash qiyin bo’ladi va bu hulqlar unda mustahkam o’rnashgan sifat va hay’atlarga aylanib qoladi. Garchi bulardan juda hushyor bo’lib yursa ham, bir kuni albatta uni sharmanda qiladi. Shu tufayli aksar odamlarni egri hulqlar bilan topasiz. Bu narsa ular o’sib ungan tarbiya natijasidir. Shuningdek, bola esini taniganda uni laxv (bema’ni) , botil va qo’shiq majlislaridan, bid’at va yomon gap-so’zlardan uzoq qilish vojibdir. Agarda bular uning quloqlariga ilashib qolsa, ulg’ayganda  undan ajralishi qiyin, og’ir bo’ladi va bulardan uni halos qilish valiysiga qiyin kechadi. Zero odatlarni o’zgartirish eng qiyin ishlardandir. Uning sohibi ikkinchi bir tabiatni paydo qilishga muhtoj bo’ladi. Tabiat hukmidan chiqish esa, o’ta og’irdir.
        
Bolaning valiysi uni boshqalardan narsa olishdan juda yiroq saqlashi kerak. Bola qachon olishga odatlansa , bu unga tabiat bo’lib qoladi va berish emas, olishga o’rganib ulg’ayadi. Bolani berish, ulashishga odatlantirish lozimdir. Qachonki valiy (birovga) narsa bermoqchi bo’lsa, bolani qo’li orqali bersinki, bola berish halovatini tuysin. Bolani yolg’onchi va hiyonatchi bo’lishidan  juda qattiq saqlash kerak. Agarda valiy bolaga yolg’on va hiyonat yo’lini qulaylashtirib qo’ygudek bo’lsa, uning dunyo va ohirat saodatini barbod etgan, uni hamma yahshilikdan mahrum etgan bo’ladi.

 Bolani yalqov, bekorchi, erinchoq va rohatda bo’lishga qo’yib qo’ymaslik, balki uni bularning ziddi bilan tutib turmoq kerak. Unga faqat qiladigan mashg’uloti uchun nafsi va badanini  jamlab oladigan darajada dam bermoq kerak. Zero dangasalik va bekorchilikning yomon oqibatlari bordir.  Insonlarning eng rohatlisi, eng toliqqanidir, insonlarning eng toliqadigani  eng rohatdagisidir. Dunyo sardorligi va ohirat baht-saodatiga faqat toliqish ko’prigidan o’tiladi.  Yahyo Ibn Abu Kasir dedilar: - "œIlmga jismning  rohati bilan erishilmaydi".

Bolani kechaning ohirida uyg’onishga odatlantiriladi. Bu g’animatlar taqsimlanadigan, sovrinlar ulashadigan palladir. Kimgadur kamroq, kimgadur ko’proq ulush tegadi, yana kimdir bebahra qoladi. Bola qachon yoshligida odatlanib olsa, katta bo’lganida bu unga qulay bo’ladi.

         
"œSunan"kitoblari, "œMusnadi Ahmad" va  Ibn Hibbon "œSahih" larida Nu’mon ibn Bashir Raziallohu anhudan rivoyat qildilar:
Rasululloh Sallallohu Alayhi va Sallam dedilar: -"œFarzandlaringiz o’rtasida adolat qilinglar". (Sahih hadis)
Imom Muslim rivoyat qildilar. Bashir Raziallohu anhuning ayollari: "œMening bolamga hizmatkor sovg’a qiling va bu narsaga Rasululloh Sallallohu Alayhi va Sallamni guvoh qiling", dedi. Basher Raziallohu anhu Rasululloh Sallallohu Alayhi va Sallamni oldilariga keldilar-da : "œFalonchining qizi ( ayollarini aytyaptilar) uning o’gliga hizmatkor tuhfa etishimni so’rayapti"¦", dedilar. Rasululloh Sallallohu Alayhi va Sallam: "œ uning aka-ukalari bormi?", deb so’radilar. "œha" dedilar. "œUlarning hammalariga bunga berganingdek sovga berdingmi?", deb so’radilar.  "œyoq", deb javob berdilar. Rasululloh Sallallohu Alayhi va Sallam: "œBunday qilish yaramaydi, men faqatgina haq narsaga guvohlik qilaman", dedilar.

Imom Ahmad rivoyatlarida Rasululloh Sallallohu Alayhi va Sallam: "œ Meni javrga guvoh qilma, albatta bolalaringning sendagi haqqi ular orasida adolat qilishingdir", dedilar.

Bayhaqiy rivoyat qiladilar. Anas Raziallohu anhu dedilar: "œ bir kishi Rasululloh Sallallohu Alayhi va Sallam birga utirgan edi, uning o’g’ilchasi kelib qoldi va u o’glini o’pdi-da, bag’riga olib o’tkazdi. Keyin uning qizchasi keldi, u qizchasini oldi-da, yoniga o’tqazdi. Rasululloh Sallallohu Alayhi va Sallam "œ Sen ular o’rtasida adolat qilmading", dedilar.

Salaflar bolalarini o’pishda ular o’rtasida adolat qilishni yahshi korishar edi.

Manba: www.sofislom.com

Тарбисли болани қандай восга етказиш мумкин?

Хушмуомалалик - маданистли инсоннинг муҳим хислатларидан бири ҳисобланади. Хушмуомала бслмасдан туриб, атрофдагиларда ижобий фикр уйғотиш мушкулдир. Шу сабабли ота-оналар сз фарзандларига ана шундай хислатларни сингдиришга ҳаракат қиладилар. Айрим болажонлар бундай талабларни осонликча қабул қиладилар, айримлари сса буни қийинчилик билан сзлаштирадилар. Бунинг сабаби нимада? Мулойим ва хушмуомала фарзандни қандай тарбислаш мумкин?
Ушбу мақолада айнан шу хислат ҳақида, уни болада қандай сйинлар орқали шакллантириш мумкинлиги ҳақида тсхталиб стамиз. "Мулойимлик" бу қандай хислат? Ушбу хислатнинг муҳимлигини ва ижобийлигини барча бирдек тан оладилар. Аксарист ота-оналари сзларининг ҳали кичкинагина чақалоқларини 3-4 ёшлик бслганда, ақлли, идрокли ва хушмуомала ксринишда тасаввур стадилар. Ота-оналар ушбу тушунча остида қандай маънони тушунадилар? Барча ота-оналар мулойимлик ва хушмуомалалик каби тушунчалари борасида турлича фикр билдирадилар. Айримлари болага сслатмасдан олдин, фарзанднинг сзи, мустақил англаган ҳолда "Ассалому алайкум", "Хайр", "А аҳмат", "Илтимос" каби сеҳрли ссзлардан фойдаланишларини истайдилар. Бошқалари шсхлик қилмасдан омма олдида сзини тарбисли тутишларини хоҳлайдилар. Улар хушмуомалаликни шундай тушунадилар, учинчилари сса сз боласининг урушқоқ бслмаса, уни мулойим деб ҳисоблайдилар. Бундай фикрлар болажонларнинг ота-оналари каби жуда ксп. Ота-оналар сз фарзандларида ана шундай салбий жиҳатларнинг йсқолишини истаб, мулойим ва хушмуомала бслишини истайдилар. Сиз учун, фарзандингизни тарбислашда "мулойимлик" тушунчаси деганда нимани тушунасиз? Ва сизнинг учун, болангизда ксришни истаган сеҳрли ссзларнинг йиғиндииси қандай? Ана шу саволга сзингиз жавоб топа олсангиз, тарбиснинг тсғри йсналишини ташкил ста оласиз.

Болага қайси ёшда мулойимлик хислатларини сингдиришни бошлаш мумкин? Бир хил ота-оналар ушбу хислатни бола туғилиши билан йсргакдалигидан бошлаш лозим деб айтади, бошқаси сса сзининг 4 ёшлик фарзандини бунга ҳали бундай хислатни сингдириш срта, бола ҳали тушунмайди деб фикр билдиради. Аслида сса, биринчи фикр билдирган, болани туғилиши билан тарбисни бошлаган ота-оналар ҳақдирлар. Чунки бола атроф-муҳитни тез срганишни бошлайди, у шундай сратилган, атрофдаги ахборотни сзининг кичкина "мисчасига" босма қоғоз сингари сингдириб бораверади. Бир ёшлик давргача бслган даврни чиндан ҳам улкан ютуқлар даври деб аташ мумкин. Бола кичкина ҳеч нарсани бажара олмайдиган чақалоқдан, атроф-муҳитни тушунадиган ва ундаги инсонлар билан мулоқот қилишни срганадиган бир инсонга айланади. Ва айнан шу даврда мулойимлик ва хушмуомалаликнинг илк асослари солина бошланади. Бу қандай рсй беради? Бола ҳали кичкина бслса, ушбу асосларни қандай тушунтириш мумкин? Кичкинтой бундай хислатларни атрофдаги инсонлардан срганади, улар сзаро қандай суҳбатлашишади, ана шу тарафларни бола кузатади, катталарга тақлид қилади. Мисол учун икки хил оилани таққослаб ксришимиз мумкин. Биринчи оилада икки ёш ота она бир ёшлик фарзандни восга етказмоқдалар. Улар сзаро мулойимлик билан суҳбатлашадилар. Бир бирларига "Илтимос", "А ахмат" ссзларидан сринли фойдаланадилар. Фарзандларига ҳам "Илтимос анавини олиб юбор",-деб мурожаат қиладилар. Бола олиб берганида сса "А аҳмат болажоним"дейишга сринмайдилар. Овқат ейишни бошлаганда "Ақимли иштаҳа" тилайдилар. Бола уйқуга кетишидан аввал "Яхши ётиб тургин болам",-деб мулойимлик билан ухлатишга ҳаракат қиладилар, бехосдан туртиб юборса "Болажоним кечирасан",-дес кечирин ссрайдилар.

Иккинчи оилада сса худди ана шундай ёш оила мавжуд бслиб, уларнинг фарзандлари ҳам ҳали бир ёшга тслмаган бслади. Лекин биринчи оилага нисбатан суҳбатлашиш услуби фарқ қилиб, ота-она бир бирига "Илтимос" ёки "Кечирасан" каби мулойим ссзлар десрли ишлатилмайди. Кичкинтой билан суҳбатлашганда ҳам она бундай ссзлардан десрли фойдаланмайди. "Яхши ётиб тур" тилаги срнига "Бсл тез ухла!" сдағайланган ссзлар ишлатилади. "Илтимос менга бер" иборасининг срнига, "Тез бер дедим, ҳозир бслмаса калтак ейсан", - деган ибора билан срин алмашади. А­нди тасаввур стиб ксринг, қай бир оилада фарзанд мулойимликка срганади? Албатта биринчи оилада, бу шубҳасиз! Агарда оилада сзаро ҳурмат ва мулойим мулоқот услуби барқарор топган бслса, бола учун ҳам мулоқотнинг бундай тури одатий тусга айланади, бола илк ойларидан бошлаб шу схши хислатларни сзига сингдира бошлайди. Шу билан бирга бола тили чиққанида ҳам унинг нутқида бундай ссзлар срин сгаллайди. Бундай ссзлар табиий равишда, ҳеч қандай дарслар ва ҳеч қандай тарбис соатларисиз пайдо бслади. "Болангизни қандай қилиб бундай мулойим, хушфеъл қилиб тарбисладингиз"деган саволга айрим ота-оналар, "билмадик, сзи шундай бслиб ссди" дейишлари ёки "биз сзимиз шундай суҳбатлашамиз, фарзандимиз ҳам бизга тортган" деб айтишлари мумкин. Иккинчи оилада боланинг хушҳулқ бслиб восга етиши аниқ смасдир. Бола суҳбатлашишнинг бошқа турини ксрмаган, фарзандингиз сзини шундай тутса, ундан сса, сзингиздан ҳафа бслинг. Боланинг сзини бундай тутиши сса агрессив феъл-атвор ксринишини намоён стади. "Сеҳрли" ссзлар боланинг нутқидан срин сгалламайди. Бола бундай ҳолатда сз сзидан мулойим бслиб қолмайди. Вақти келиб сса нима сабабдан уларнинг фарзандлари, катта одамни ксрганда саломлашмаслиги, хайрлашмаслиги ва "раҳмат" айтмаслигидан ҳайрон бсладилар. Боланинг бундай феъл-атворини ксрган ота-она болага жаҳл қиладилар, уни уришиб мажбурлаб айттиришга уринадилар. Аслида сса болани смас, улар сзларини уришишлари ва айнан сзларининг феъл-атворини сзгартиришлари кераклиги ҳақида сйланиб ксришлари лозим. Ва бир кун онанинг сз фарзандидан бошқа болага қараб "Қани манга тез бер, бслмаса ксрасан" иборасини сшитиб қоладиган бслса, она бироз фикр юритиб, нима сабабдан "Илтимос менга бер"деб айтмасдан, ана шу иборадан фойдалангани ҳақида онанинг сзи сйланиши зарур. Бола - ойна! Сиз нима қилсангиз, сзингизни қандай тутсангиз, унинг аксини сз фарзандингизда ксраверасиз! Шу сабабли болани мулойим ва хушфеъл қилиб тарбислашдаги снг муҳим ва дастлабки босқич бу - катталар томонидан тсғри ва намунали феъл-атворининг намойиш қилинишидир.

Кейинги босқич - бу бола нутқида хушмуомалалик феълини намойиш стувчи ссзларнинг пайдо бслишидир. Бола фаол тарзда сз ссз бойлигини орттираётган пайтда, бундай ссзлар секин-аста боланинг нутқида пайдо бслишни бошлайди. Фақат бундай ссзлар, болани сраб тураётган муҳитда мавжуд бслсагина пайдо бслади. Аксинча бундай ссзларни кутавериб, ҳеч қандай натижага сришмаслигингиз мумкин. Бола атрофдагилардан шундай ссзларни сшитишни бошлаши биланоқ бу ҳолат амалга оша бошлайди. 1,5-2 ёшлик болалар бундай ссзларни талаффуз ста оладилар. Болани биринчи навбатда қайси ссзларга сргатиш лозим? А­нг аввало бу саломлашиш ссзларидир, съни "Ассалому Алайкум". Албатта "Салом", " Қалайсиз" ссзлари ҳам ёмон смас, лекин болани 3 ёшдан ошган даврдан бошлаб, тслиқ "Ассалому алайкум" ссзини айтишга сргатиш лозим. Бу боланинг тарбисли сканлигини намойиш стадиган снг биринчи ва асосий ссзлардан биридир. Бу сса бола сша катта одамни сезганини, унга ҳурмат билан мурожаат стиш кераклигини англагани ҳам жуда катта ижобий ҳолатдир. Шу билан бирга болажонни "илтимос", "раҳмат", "кечирасиз", "хайр" ссзларига ҳам сргатиш лозим. Уч ёшлик боланинг нутқида бу бслиши керак бслган снг асосий ссзларнинг йиғиндисидир. Бола ушбу ссзлар қачон айтилишини билиши ва улардан тсғри фойдаланиши лозим. Албатта аввалига болага сизнинг ксмагингиз зарур бслади. Аста-секин бола улғайган сари унинг нутқида бундай ссзларнинг миқдори ортиб боради. Олти ёшлик бола сз нутқида тсғри талаффуз стиб, ушбу ссзлардан сринли фойдаланиши ижобий ҳолатдир.