Alisher Navoiy. Farhod va Shirin (nazm)



Muallif: Alisher Navoiy
Hajmi: 9,10 Mb
Fayl tipi: pdf, zip
Saqlab olish
Online o'qish

Алишер НАВОИЙ

ФАРҲОД ВА ШИРИН


I

Биҳамдик фатҳ абвоб ул-маони,
Насиб эт кўнглума фатҳ ўлмак они.

Кўзумга ул эшик қуфлин радид эт,
Анинг фатҳиға килкимни калид эт.

Очиб ул ганж қуфлин бу калидим,
Насибим айла неки бор умидим.

Нечаким истасам нақди жавоҳир,
Қаён боқсам кўзумга айла зоҳир.

Терарга ҳар нафас кўрроқ ҳавас бер,
Ҳавас бергач олурга  дастрас бер.

Анга тегур қўлумниким йироқдур,
Қўлумға сол аниким яхшироқдур.

Нима кўп олмоғимга монеъ этма,
Неча кўп олғонимга қонеъ этма.

Бу махзан бирла кўнглумга ғино сол,
Нечаким сочсам илгимга яно сол.

Дурафшонлиққа килким фош қилғил,
Тилимни доғи гавҳаррош қилғил.

Бу дурларким кўзумни андин очтинг,
Менинг илгим била оламға сочтинг,

Таманносин ҳазин кўнглумдин олма,
Сочилғон бирла туфроғ ичра солма.

Буюрсанг сочмоғин мен бенавоға,
Чиқор юз бенаво илгин ҳавоға.

Аюрғоч базл ила бу бенаводин,
Навосизларға қормотқил ҳаводин.

Гадоларға дағи андин ато бер,
Ғаниларға дағи они туто бер.

Шаҳ олса доғи қилсун тожи торак,
Қул олса ҳам анга бўлсун муборак.

Анга ишқ аҳлини қил орзуманд,
Анинг бирла аларни ҳам баруманд.

Дурин қил кўзларига ҳар замон ёш
Ва лекин лаълу ёқутини қон ёш.

Аларға  ошкорову ниҳони,
Кўз ичра ашкдек асратқил они.

Такаллум аҳлиға сармоя айла,
Не дур назм этсалар рироя айла.

Замона дуржини андин тўло қил.
Фалак жавфини андин имтило қил.

Ани синдурғон элни қил шикаста,
Хужаста кўрган элга тут хужаста.
II

Бу шавқ достонининг «алиф»лари сарвқадлар бўйидек санубарваш ва «лом»лари бинафша зулфлар турраси янглиғ дилкаш эрконига боис феҳрастида Ҳақ отидин туғро ва дебочаси Қайюми Мутлақ сифоти била1


Бу рангин сафҳа, балким дард боғи,
Аён ҳар лоласида ишқ доғи.

Таҳайюр ўти ҳар барги гул анда,
Таҳассур дуди ҳар бир сунбул анда.

Қушининг нағмаси ҳижрон суруди,
Оқар сув барча сели ашк руди.

Шамолиға самуми ҳажр ҳамроҳ,
Самуми ҳажр йўқким, шуълаи оҳ.

Бутуб гулбунларидин ғунчаи дард,
Чиқиб ул ғунчалардин оташин вард

Ки, бўлмиш бу балиятларға мансуб,
Улус кўнглиға андин келди марғуб

Ки, бўлди сафҳасининг ибтидоси,
Тазарруъ бирла ул Холиқ саноси

Ки, инсон кўнглин этти гулшани ишқ,
Бу гулшаннинг ҳаримин махзани ишқ.

Не махзан, ҳар дури шамъи фароғи,
Не дур, не шамъ, дурри шабчароғи.

Ва лекин ҳусн ўтин айлаб жаҳонсўз,
Буларни андин этти оламафрўз.

Демай ўт ониким, барқи дурахшон,
Демай барқи дурахшон, меҳри рахшон.

Тулуъ этти чу ул  рахшанда хуршид,
Адам шомиға бўлди шамъи жовид.

Анинг нури чу рартав қилди зоҳир,
Бори заррот бўлдилар мазоҳир.

Қуёш маъшуқу ҳар зот ўлди ошиқ,
Дема ҳар зот, заррот ўлди ошиқ.

Чу райдо бўлди бу аҳбобу маҳбуб,
Жаҳон бозори ичра тушти ошуб.

Булар борини райдо айлаган ишқ,
Бирин ул бирга шайдо айлаган ишқ.

Недин ошиқни ўртар шайни маъшуқ,
Чу  ошиқ мунда келди айни маъшуқ.

Икиси балки айни ишқ, фафҳам! 2
Тугонди борча сўз, валлоҳу аълам! 3

Ажаб суратки бир наққоши моҳир,
Бўлур юз навъ сурат бирла зоҳир.

Ўзи нақшу ўзи манқушу наққош,
Киши бу сирни мендек қилмади фош.

Нетай асроридин девона бўлдум,
Дедим, чун ҳушдин бегона бўлдум.

Навоий, телбаликни бартараф қил,
Яна бир лаҳза сўз бошиға келгил.

Таолалло, не Ҳайю Қодири пок,
Ки, Ақли Кулл анга деб: «Мо арафнок». 4

Сифоти ақл шахсиға солиб реч,
Чу зотин фикр этиб топиб ўзин ҳеч.

Қилиб чун барқ зотин мазҳари кул,
Жаҳони ақл хошоки бўлуб кул.

Фано тўфони элтиб борин онинг,
Жаҳонда қўймайин осорин онинг.

Шуҳуди ақл даркидин мубарро,
Вужуди дарк шуъбидин муарро.

Нишони бенишонлиқдин йироқроқ,
Макони бемаконлиқдин қироқроқ.

Азалдин беҳад ошиб ибтидоси,
Абаддин асру тошиб интиҳоси.

Дамеким қаҳри ўти тутмай ором,
Ериб кўк ўйлаким бир қўрғошун хом.

Гаҳеким илм дарёси топиб мавж,
Ети қот ер туби қолиб тўқуз авж.

Қазо Фарҳоди5 амри раҳнамуни,
Забун оллинда гардун Бесутуни.

Етургонга бало тоғида бедод,
Лақаб айлаб замона ичра Фарҳод.

Ани ғам тоғида овора айлаб,
Қиёни тешасидин рора айлаб.

Неча бўлса Хито6 мулкида хоқон,
Солиб бийми анинг бағри аро қон.

Бадан мулкин қилиб алқисса маъмур,
Вазири  ақл Мулкороси7 маъмур.

Кўнгул қасриға бўлғоч нақшрардоз,
Қилибон коргоҳи Монувийсоз8.

Қилиб ҳикмат хирад Суқроти9 қисми,
Ясаб жон ганжига райкар тилисми.

Не маҳваш ҳусниғаким берди тазйин,
Ани айлаб жаҳон аҳлиға Ширин10.

Чу айлаб ғамзаси жонларға торож,
Қилиб васлиға xусравларни11 муҳтож.

Шафақ Гулгуниға хуршед этиб ранг,
Яна жул чархи атлас, Каҳкашон танг.

Кеча Шабдезин12 айлаб тангбаста,
Янги ойдин қилиб сатлиға даста.

Қадар Шорурин13 анжумдин садафкор,
Анга чарху шафақ шингарфу зангор.

Ажал Шеруяси14 тиғин қилиб тез,
Қатили юз туман андоқки Рарвез.

Никисойи15 замонға чун бериб соз,
Замона аҳлин айлаб айшрардоз.

Чу тортиб Зуҳра16 лаҳни Борбадни17,
Олиб Баҳромвашлардин18 хирадни.

Ўкуш Фарҳоду Ширин айласанг жам
Шабистонида бир рарвонау шамъ,

Ва гар минг Бесутундек19 қилсанг идпок,
Йўлида бир кесак, бал бир овуч хок.

Солиб чун қаҳр истиғноси рартав,
Келиб кам зарралардин доғи Хусрав.

Неким лутфи насими бирла мавжуд,
Бўлуб қаҳри шарори бирла нобуд.

Агар мавжуду маъдум ўлса олам,
Анга ижоду эъдоми мусаллам.
III

Муножот1 инсоннинг адам  ниҳонхонасидин вужуд кошонасиға келмакда адами ихтиёридин нишона демак ва вужуд шоҳроҳидин адам хобгоҳиға бормоқда вужуд  изтироридин фасона айтмоқ ва гуноҳ  қилурда бегуноҳлиғин девонавор даъво қилмоқ ва девона занжирин соғинғондек бу девоналиғ дафъин шаръ силсиласи била рафъи кулли қилиб

Илоҳий, андаким йўқ эрди будум,
Адам уйқусида эрди вужудум.

Не руҳум гулшанидин дард райдо,
Не жисмим туфроғидин гард райдо.

Вужудимда аносир банд тормай,
Таним ичра сўнгак райванд тормай.

Ўтумда йўқ тириклик меҳри тоби,
Суюм йўқлуқ биёбони сароби.

Бўлунмай туфроғим гарди фанодин,
Насиме йўқ вужудумда ҳаводин.

Не тан, не танда бош, не бош аро кўз,
Не юз, не юзда лаб, не лаб аро сўз.

Не жону анда не юз дарди жонсўз,
Не кўнгул, не  анга минг неши дилдўз.

Нечукким йўқ кўнгул йўқ ғамдин озод,
Бўлуб йўқ жон доғи йўқ қайғудин шод.

Вужуд ичра йўқ олойиш аларға,
Адам кунжида осойиш аларға.

Борин ул уйқудин уйғоттинг охир,
Йиғибон бир-бирига қоттинг охир.

Бу йўқларға йўқ эрди расму рое,
Не имкон худким ўлғай муддаое.

Борисин бир-бирига банд қилдинг,
Ўкуш ҳикмат била райванд қилдинг.

Ўзунг сурдунг рақам торқоч бу нома,
Шақий ёхуд саид эрконга хома.

Насиб эттинг ани қилғонда жонлиқ,
Туман минг ажз бирла нотавонлиқ.

Раҳм ичра ғизо ҳам улки маълум,
Ҳавойи дилкушо ҳам улки маълум.

Бу зиндондинки жисмин ранжа айлаб,
Чиқординг юз туман ишканжа айлаб.

Қилиб ҳиссу қуводин они маъюс,
Ҳам эттинг маҳд зиндонида маҳбус.

Етиб беш-олти қатра сутга муҳтож,
Ул ўлса тўқ, агар ул бўлмаса оч.

Оч ўлса йўқ тили истарга маъкул,
Бўлуб ўз ҳолиға йиғларға машғул.

Тўқ ўлғач дафъиға йўқ ақли ёри,
Не ул қувватки бўлғай ихтиёри.

Иши мажнун киби банд ичра топок,
Агар доя юмай жисмини – нопок.

Не манъи нола ғавғосиға онинг,
Не сатри аврат аъзосиға онинг.

Неча йил ранжу меҳнат сондин ортуқ,
Не дейким, ҳар не десам ондин ортуқ.

Бу санъатлар қилиб оламға соттинг
Ким, они одами хайлиға қоттинг.

Бу ерга тегруким бўлди шумори,
Анга йўқ эрди ҳеч иш ихтиёри.

Бу ҳолат ичра тутмай они маъзур,
Яна қилдинг неча амрингға маъмур.

Бу ишдур турфаким эгрию гар рост,
Қўя олмас қадам бўлмай санга хост

Ки, гар эгрию гар рост килки тақдир,
Азалда айламиш оллиға таҳрир.

Санга ул котиб илгида қаламдек,
Қалам нўги аро балким рақамдек.

Рақам чекмакка котиб йўнса хома,
Ўшул дамким қилур таҳрири нома.

Шуури борму илгида қаламнинг,
Ва ё ул хома нўгида рақамнинг.

Гар ул таҳрир хатдур, гар нуқатдур,
Билур котибки туздур ё ғалатдур.

Шуури йўқлуғи басдур гувоҳи
Ки, бу ишда қаламнинг йўқ гуноҳи.

Анга бас йўқ эди бу бенаволиғ,
Қаламдек сарнигунлуқ юз қаролиғ

Ки, ҳар қилғонға ҳужжат ҳам тутарсен,
Бу ҳужжат ичра диққат ҳам тутарсен.

БЭрурсен гоҳ анга дўзах била бим,
Қилурсен гоҳ жисмин ўтқа таслим.

Бу сўзни тутмасанг, ё Раб, мусаллам,
Яна бор турфароқ мундин сўзум ҳам.

Азал субҳида малҳузунгни келтур!
Ароға «Лавҳи маҳфуз»унгни келтур!

Не қилғон иш гар эрмас анда мактуб,
Неким қилсанг эрур адлингға маҳсуб.

Ва гар ул лавҳ уза бўлса муҳаррар,
Азал тақсимидин бўлди муқаррар.

Не дерсен бас бу жамъи бенавоға!
Гуноҳе қилмайин қолғон балоға!

Навоий, хомадек тортиб узун тил,
Не дерсен, охир ўз ҳаддингни билгил!

Даме йўқ ёва айтурдин қароринг,
Жунун илгингдин олмиш ихтиёринг.

Жунун занжириға робастсенмуғ
Агар мажнун эмассен, мастсенмуғ

Неча девоналиғ Фарҳод янглиғ,
Чекиб тил тешаи рўлод янглиғ.

Қаро тилни демакдин бир замон чек,
Десангким бормағай бошинг қаламтек.

Қалам сурма бу навъ афсоналарға,
Агарчи йўқ қалам девоналарға.

Жунундин сўзга бир дам бўлмай огоҳ,
Гар ортуқ сўз дедим: астағфируллоҳ.

Илоҳий, боқмағил мажнунлуғумға,
Карамдин чора қил маҳзунлуғумға.

Юзум сарғортибон номам қароси,
Қарортиб номани хомам қароси.

Иноят айнидин хомам сари боқ,
Қизил айла юзум, номамни ҳам оқ.

Юзум лутфунг суйидин тоза қилғил,
Сўзум кўсин баланд овоза қилғил.

Майи нутқум тарабхез айла, ё Раб,
Найи килким шакаррез айла, ё Раб.

Кетур илгимга доғи жоми тавфиқ,
Етур кўнглумга доғи роҳи таҳқиқ.

Сўзум роҳ)ин  қилиб равшан сафодин,
Шафоат жоми еткур Мустафо2дин.
[IV]

Ул қуёш  рухсори васфидаким, тун киби гису қуёшиға соя солди ва Вашшамс била Валлайл1 сурасини анинг юз қуёши била зулфи тунига ўхшатилғонидин ҳар бири бир бийик поя олди, агарчи ул қуёшқа соя йўқ эрди ва ул кечага манзил ўуёш устида-ўқ эрди. «Ва саллалалоҳу ало шамси жамолиҳи ва зилли камолиҳи»2

Муҳаммад «кофу», «нун»3ға қурратул-айн4
Туфайли кавн ўлуб, йўқ-йўқки, кавнайн5.

Нубувват кишварининг тахтгири,
Рисолат тахтининг соҳиб сарири.

Саририға тўқуз афлок ўлуб фарш,
Тўқуз афлокни қўйғил, дегил Арш6.

Солиб ҳам Аршу ҳам Курсий7га соя,
Бўлуб Курсий анинг тахтиға роя.

Дема соя, дегилким зилли раъфат,
Не зиллу қайси раъфат, нури раҳмат.

Чу ул Ҳақ зилли бўлмоқ роя торти,
Қачон соя, ўзига соя торти.

Юзи гисуни чун рироя айлаб,
Ул оқшом кун юзига соя айлаб.

Аёғин ўргали гар тушти гису,
Бўлур доим чароғ ости қаронғу.

Муанбар  зулфидек кам соя бўлғай
Ки, ул хуршедға ҳамсоя бўлғай.

Гул узра сунбули очмоқ ажабдур,
Қуёшқа соя чирмошмоқ ажабдур.

Чу айлаб ҳалқалар ул зулф райдо,
Бўлуб меҳр узра кавкаблар ҳувайдо.

Ваё ул Мушаф8 узра килки тақдир,
Қилиб Арш ўрниға анжумни таҳрир.

Эмас меҳр узра кавкаб – қил тааммул,
Юзи гулзори очмиш ҳар тараф гул.

Бўлуб рухсориға ҳар сори гуллар,
Желилик барча гарданбаста қуллар.

Демон гул бандасидур бўйни боғлиғ,
Гадоедур тўни ҳарён ямоғлиғ.

Қучоқ бирла тикан басдур камоҳи,
Гадолиқ таврида онинг гувоҳи.

Қади хам бўлди гўё бу миҳандин,
Тўни йиртуғлари ҳам бу тикандин.

Тикан бўлмоқта аъдосиға хунрез,
Қилиб Батҳода нўгин хомадек тез.

Гар илги хома сори қилмайин майл,
Қўюб хаттиға бошин юз туман хайл.

Неча чоки гирибон қилди хома,
Тўкуб ашкини афғон қилди хома.

Очиб оғзин қилай деб дастбўси,
Муяссар бўлмайин бу орзуси.

Чу бу давлатқа бўлмай комрон ул,
Қаро оғриққа бўлди нотавон ул.

Дема нолеки сиҳҳат тормайин ҳеч,
Тушубтур риштаи жониға юз реч.

Эмас тирноғи  узра хома гар шаққ,
Бўлуб бармоғи нўгидан қамар шаққ.

Илик тиғинки тортиб фил-ишора,
Қамар қолқонин айлаб икки рора.

Бўлуб қурси маҳи тобонни икки,
Киши андоқки бўлғай нонни икки.

Қилиб чун рўза кўнглин нонға мойил,
Ики бўлғач топиб ком икки сойил.

Емак комини кўнглидин йўқ айлаб,
Малакдек зикр ила кўнглин тўқ айлаб.

Кавокиб ойиға девона онинг,
Малойик шамъиға рарвона онинг.

Мунга девоналиғ солиб таку тоз,
Анга рарвоналиғ ҳар сори рарвоз.

Чу шаръи шории хаттин қилиб фош,
Аёқ андин чиқорғон тормайин бош.

Бу хатдан тош ангаким рўя этмак,
Югурмак бирла йўқ манзилға етмак.

Қўяр ассор уйи чун эгри гомин,
Йўл этмас қатъ тез айлаб хиромин.

Йўлида эгрилар ассор уйидек,
Яраб ўлтургали рарвор уйидек.

Бу шориъ бирла торқон йўл яроқи,
Етиб манзилға андоқким Буроқи.
V

Ул шаҳсувор васфидаким, қаронғу тунда тийра хокдондин Буроқи барқваш узра чиққони «Миназ-зулумоти илан-нур»1дин мухбир эрди, балки ул покибнинг пок зоти остидағи пок оти, била «нурин ало нур»2 дин хабар берди ва бу нурлар малакут шабистонини мунаввар ва малак


Ул ақшомким, юзига луъбати Чин,
Эшиб марғула ёйди зулфи мушкин.

Насим ул мушк исин бутротти ҳар ён,
Ҳаво раънолариға сотти ҳар ён.

Ёшунди мушк ичинда Чин ғазоли,
Дема Чинким, фалак заррин ғазоли.

Қаю заррин ғазола, турки чин де,
Қаро туфроққа киргон маҳжабин де.

Қуёш сўги иши киргач ароға,
Фалак луъбатлари кирди қароға.

Не сўгу не қаро, иқбол шоми,
Жаҳоннинг асру фаррухфол шоми,

Бўлуб ҳар шабнами Ноҳид3 янглиғ,
Ёруб ҳар ахтари хуршид янглиғ.

Ёруғлуқ мунча йўқ анжумға мақдур,
Очиб рухсори шамъин юз туман ҳур.

Бу ақшом ул чароғи оламафрўз,
Ичинда васл шамъи ўтидин сўз.

Солиб бир гўшада рартав ниҳони
Ким, айлаб мизбонлиғ уммаҳоний

Ки, етти ул бариди ҳомили роз,
Қўлинда  бир Буроқи барқрарвоз.

Бири райки назардин тездавроқ,
Бири рахши Кимондин гармравроқ.

Етишгач райк шарҳи ҳол қилди,
Ҳақ истидъосини ирсол қилди:

«Ки етсун олам аҳлидин ниҳони,
Муҳиб сарвақтиға маҳбуби жони».

Бу сўз маҳбуб эшитгач лол бўлди,
Навиди васлдин беҳол бўлди.

ҚЎпуб от узра андоқ секриди бот
Ки, ҳайрон қолдилар ҳам райку, ҳам от.

Ҳам аввал ҳамла рахши барқхўдин,
Ўтуб туфроқу элу ўту судин,

Қамарға чун хироми тавсан айлаб,
Юзи хуршеди они равшан айлаб.

Аторуд4 бодройидин бўлуб шод,
Бериб авроқу ажзосини барбод.

Етургач Зуҳрага давлат рикоби,
Дафин йиртиб қудуми эҳтисоби.

Қуёшқа чун суруб гардун хиромин,
Уётдин ер қуйи айлаб мақомин.

Чориб Баҳромға рахшин чу яксар,
Бўлуб ул наҳси ағар Саъди Акбар.

Тушуб чун Муштарий5 сори мурури,
Қуёшни ёшуруб ҳар ламъа нури.

Қолиб еттинчи қўрғон росбони,
Ўтуб  чобуксувори осмоний.

Кириб чун секкизинчи торам ичра,
Топиб ҳар дам ўзин бир олам ичра.

Ҳамал монграб қўюб Савр оллида бош
Ки, бўлсак иккимиз қурбон санга кош.

Тараб айлаб дамо-дам икки райкар,
Қўярға оллида бошин мукаррар.

Топиб қувватлиғ андоқ неча Харчанг
Ки, тортиб ранжасидин шери нар чанг.

Тутуб маҳсули ҳирзин хўша хирман,
Чаёнға Каффанинг остида маскан.

Ўзин қошиға чун қурбон қилиб ё,
Қилиб Жадй анга шоху рай муҳайё.

Дема Далв ичра сувким, кавсари роҳ,
Топиб Ҳут ўзни ул баҳр ичра тимсоҳ.

Булардин чун бийик тортиб амори,
Савобит дурларин айлаб нисори.

Алардин юқорироқ чун қилиб майл,
Ўпуб йўлин малойик юз туман хайл.

Қанот бирла йўли гардин қилиб пок,
Бу элдин қолмайин ул йўлда хошок.

Бериб чун Аршқа зоти тафохур,
Бўлуб Арш афсар, ул афсар уза дур.

Чу Курси тўридин рироя топиб,
Бийик Лавҳу Қаламдек роя топиб.

Юқорроқ кўргузуб чун рахши новард,
Чиқориб ломакон майдонидин гард.

Тушуб андин бийик чун иттифоқи,
Бориб андоқки тебранмай Буроқи.

Самандин ташлагач ул маънавий ганж,
Самандидек тутуб райкин доғи ранж.

Қувониб ройбўси бирла Рафраф6,
Малойик ер Ўпуб оллида саф-саф.

Етак силкиб, аёқ тортиб боридин,
Қўюб юз бенишонлиқ ҳар соридин.

Етак енгдин илик тортиб аёқ ҳам,
Аёқ бирла илик бориб қироқ ҳам.

Танидин тўрт гавҳар нақши бориб,
Бўйи олти жиҳат тўнин чиқориб.

Демаким тўрту олтидин мубарро
Ки, бешу иккидин доғи муарро.

Чиқориб ўзлуги туфроғидин гард,
Не ўзлукким, ўзидин ҳам бўлуб фард.

Макони бўлмайин жуз бемаконлиқ,
Нишони қолмайин жуз бенишонлиқ.

Чу қолмай не нишони, не макони,
Топиб мақсад маконидин нишони.

Насимин зоҳир айлаб васл боғи,
Топиб мақсуд иси йўқлуғ димоғи.

Чекиб дам аждаҳойи ганжи мақсуд,
Югуртуб айлабон будини нобуд.

Чу қилди жилва шодурвони ваҳдат,
Насими васл очиб домони ваҳдат.

Иноят илги оламдин ниҳони,
Ҳарими ваҳдат ичра чекти они.

Сурургач «Мотағо»7 туфроғин ул боғ,
Чекилди наргисига куҳли «мо зоғ»8.

Анга бу сурма бўлғоч қурратул-айн,
Насиб ўлди мақоми «қоба қавсайн»9.

Ўзин Ким айлабон, лекин топиб Ҳақ,
Кўрунмай кимса Ҳақдин айру мутлақ.

Вужуди кўрмади жуз Ҳақ вужуди,
Тузулди Ҳақ каломидин суруди.

Суруди нағмау лаҳни камоҳи,
Шафоат айламак уммат гуноҳи.

Чу айлаб Ҳақ тилидин ул шафоат,
Бўлуб ҳам Ҳақ жавобидин ижобат.

Топиб чун васл этиб мундоқ ҳавас ҳам,
Ҳавас қилғанға топиб дастрас ҳам.

Ёниб чун мунча мулку ҳашмат олиб,
Тани ёниб ва лекин жони қолиб.

Борурда қолиби хокини тортиб,
Келурда руҳ афлокини тортиб.

Бўлуб борғонда дурри  лойиқи тож,
Вале қайтиб нечукким баҳри маввож.

Ёниб гулшан агарчи ғунча бориб,
Кўз очқунча келиб, юмғунча бориб.

Бориб келмоклиги дарки қилинмай,
Бурунму борди, ё келди билинмай.

Илоҳий, бу нубувват тожи ҳаққи,
Анинг бу суръати меърожи ҳаққи,

Ким андоқким тилаб уммат гуноҳин,
Сен эттинг афв алар феъли табоҳин.

Навоийни демай, бир бенавони,
Ўкуш журму гунаҳға мубталони

Анинг умматлиғиға қобил айла,
Шафоат қилғон элга дохил айла.

Гар элга баҳри ғуфронинг ҳавасдур,
Чу ул хасдур, анга бир қатра басдур.

[VI]

Қалам васфида бир неча қалам сурмак ва ул рақамкаш таърифин рақамға кетурмакки, назм кишвари саводин якқалама қилиб эрди ва «Панж ганж»1 авроқиға гавҳаррош рақами тортилиб эрди ва ул роқим бобида ҳамки мунунг хатти маънисин рақам-барақам билди, балки қалам-бақалам нақл қилди. «Байязаллоҳу таоло авроқа  жаройимиҳо»2

Қаламким раҳнаварди тезтакдур,
Азалдин манзили фавқул-фалакдур.

Магар ваҳм адҳамидур тез рафтор,
Не адҳам, жардаи Шабдез3 рафтор.

Чиқиб устига бармоқ шаҳсувори,
Бўғун белбоғию тирноқ-узори.

Чорарда қуйруғин айлаб алам ул,
Қулоғидек аёғдин-бош қалам4 ул.

Дема Шабдез, бир қушдур хушовоз,
Қанотсиз айлабон ҳар сори рарвоз.

Шаба минқоридин ҳар сори зоҳир,
Валекин ул шаба сочиб жавоҳир5.

Не қушким, қушда йўқ бу навъ жисми,
Ҳакими сунъ они айлаб тилисми.

Таниға заъф ғолиб, кўрмайин ранж,
Вале жавфи аро юз маънавий ганж.

Анинг бу ганжидин тормай киши ком,
Нечукким ганжроши Ганжа ором7.

Агарчи Ганжада ороми онинг,
Вале ганж узра доим гоми онинг.

Кўнгул кунжин қилиб ганжи маоний,
Оғиз абвоби савтидин ниҳони.

Ики лабдин эшиклар айлабон ул
Ки, ҳар ким тормағай ул ганж аро йўл.

Вале меъмори ҳикматсози онинг,
Бурундин қилди сангандози онинг.

Ангаким ўғрилиқ расмин қилиб фош,
Етиб афлок сангандозидин тош.

Ёғиб чун тоши ҳар ён ошкоро,
Топиб аҳбоб – гавҳар, хасм – хоро.

Отай деб хора, ганж оғзини очмай,
Вагар очиб, не гавҳарларки сочмай.

Тутуб гавҳарлари яксар жаҳонни,
Нечукким хайли ахтар осмонни.

Йўқ, ул гавҳарки чун турроққа қолғай,
Аёғ остиға чун қолғай, ушолғай.

Анингдек гавҳареким жилва чоғи,
Музайян бўлғай андин эл қулоғи.

Не ул зийнатки осилғай қулоқтин,
Вагар очилса айрилғай қулоқтин.

Дуреким чун қулоқни қилди маскан,
Кириб қилғай кўнгул дуржини махзан.

Кўнгул дуржин демай бўлғай лаболаб –
Ким ул дарёга солғай дурни то лаб.

Ким ул гавҳардин олса халқ ҳар дам,
Юз илда бўлмағай мингдин бири кам.

Киши мундоқ бўла олмай гуҳаррез,
Магар ул ҳиндуйизоди8 шакаррез.

Не ҳинду, тўтии ширин мақол ул,
Не тўти, булбули шўридаҳол ул.

Тушуб оламға тўтидек баёни,
Етиб гардунға булбулдек фиғони.

Бўйиға назм солғон ҳулла ахзар,
Дема тўти, дегил Хизри9 раямбар.

Анинг зулмоти Ҳиндустони охир,
Равон сўз чашмаи ҳайвони10 охир.

Агар булбул десанг, Ҳиндустон – тун,
Қаро зулмат дема, анбарфишон тун.

Бу андоқ тун аро шабхез булбул,
Шабистон ичра шўрангез булбул.

Дема булбул, де они қақнуси11 зор,
Топиб лаҳнидин онинг қақнус озор.

Агар қақнус чекиб юз нола жонсўз,
Анга минг нола ўқи борча дилдўз.

Дема ўқ, балки ҳар бир барқи оҳи
Ки, секриб ўртабон маҳ то ба моҳи12.

Солиб юз шуъла ҳар дам хирманиға,
Ўзининг йўқки, олам хирманиға.

Маоний баҳриға анфосидин мавж
Ки, ул мавж остиға қолиб тўқуз авж;

Такаллум риштасиға назмидин дур,
Фалак бағриға ул дурдин тафохур.

Саводи назм анга абри баҳори,
Бўлуб эл бошиға гавҳар нисори.

Саросар ул булут гавҳар ародур
Ки, найсоний булут янглиғ қародур.

Саводи демаким, мушкин саҳоби,
Бўлуб ҳар қатра анда дурри ноби.

Бу дурким васфи сиғмай сўзга ҳаргиз,
Латофатдин кўрунмай кўзга ҳаргиз.

Тили дуррош, ўзи покиза гавҳар –
Хирожи мулк, йўқким реза гавҳар.

Не гавҳар, балки илму фазл кони,
Дема конким, дегил кўҳи маони.

Эмас гар тоғ, бас шиддат қилиб биғ,
Нетиб гардунға ҳар дам еткуруб тиғ.

Эмас осон бу майдон ичра турмоқ,
Низомий ранжасиға ранжа урмоқ13.

Тутайким қилди ўз чангини ранжа,
Неким урди анинг чангига ранжа.

Керак шер оллида ҳам шери жанги,
Агар шер ўлмаса, бори раланги.

Йўқ эрса жамъ бўлса борсдек юз,
Алардин ҳосили йўқ, ғайри руф юз.

Агарчи елдин эрмас баҳрға бок,
Вале минг чок ўлур чун бўлди кўлок.

Тегар дарёға сарсар қўзғалони,
Вале ҳар ел эсиб чайқатмас они.

Низомий эрди андоқ рили  воло
Ки, чекти ганжу гавҳар рили боло.

Керак ҳам рил эрур, бу нукта маълум
Ки, солғай рил хартумиға хартум.

Агарчи рашшанинг хартуми ҳам бор,
Ел озориға неши шуми ҳам бор.

Чу суртар рил хартумини дарҳам,
Бўлур захмиға юз минг рашша марҳам.

Букун ул рилу бу ҳинду эрур бил,
Кичикрак бўлса ҳам, лекин эрур рил.

Кичик гар эрса эл андешасидин,
Эрур Ҳиндустоннинг бешасидин.

Ало то абри найсон зинда рили,
Кияр баргуствони чархи нили.

Бу икки рилни ғуфронрараст эт,
Майи раҳматдин икки рилни маст эт.

Навоийға дағи шавкат етургил,
Бу икки рилдин қувват етургил.

Ки, бўлсун бу ики рили замондек,
Қаю рили замон, рили дамондек.

Ки, топиб маст бўлмоқ решасин ул,
Мусаххар айласун сўз бешасин ул.

Кел, эй соқийки14, тушмиш жонима жўш,
Кетур бу ики ёди бирла бир қўш;

Алар ишқида нўш айлаб ики жом,
Тутай Жомий15 майи мадҳин  саранжом.

[VII]

Ҳазрати  шайхул-исломий мавлоно Нуриддин Абдураҳмон Жомий (умрлари узайсин) мадҳидаким бу лабташнаи водийи  ҳайратқа мунингдек маъни бодасининг жоми анинг  ҳиммати майхонасининг сувчиларидин дам-бадам тўлди ва анинг дуоси пиймонасининг соқийларидин лаболаб бўлди1

Ики пил ўлса  Хусрав ё Низомий,
Эрур юз рил чоғлиғ рил Жомий.

Муҳаббат жоми дурдошоми улдур,
Ҳамоно Зиндарили Жоми2 улдур.

Кўруб сармасти жоми ваҳдат они,
Демишлар Зиндарили ҳазрат они.

Чу ул май дурдидин  бўлмиш хурўши,
Сафо аҳлидур онинг дурднўши.

Майи таҳқиқ этар ҳолатда ошом,
Чекиб ложуръа гар гардун эрур жом.

Бўлуб зоҳир фано тимсоли андин,
Тутуб оламни олам холи андин.

Фано ул навъ этиб нафъйи вужуди3
Ки, ер топиб набуд ўрнида буди.

Бўлуб андоқ фано даштида маъдум
Ки, сайри шоҳроҳи хатти мавҳум.

Бу хатқа нуқтаким мавжуд эмастур,
Хирад оллинда жуз нобуд эмастур.

Фано мулкида жисми ўйла фони
Ки, фаҳм айлаб саводи аъзам они.

Жаҳонни ким қила олғай таваҳҳум
Ки, бўлғай нуқтаи мавҳум аро Ким.

Ўзин худ бир жаҳони бегарон бил,
Камолотин ўзидек бир жаҳон бил.

Жаҳон ичра жаҳонким торти мукнат,
Солиб ики жаҳон аҳлиға ҳайрат.

Жаҳон йўқ, олами кубро5 де они,
Жаҳонда мақсади ақсо6 де они

Ки, ҳарне олами суғро7да мавжуд,
Бори бу олами кубпода мавжуд.

Бошиким тарк тожидин баруманд,
Бўлуб тожиға гардун тугма монанд.

Либоси фақри кенграк юз жаҳондин,
Жаҳон силки келиб бир ришта ондин.

Замири лужжаи заххори маъни,
Каломи гавҳари шаҳвори маъни8.

Ўзи дарё, сўзи дурдек муҳайё,
Яна маънидин ул дур ичра дарё.

Келиб дарёнасаб, гавҳарҳасаблиқ,
Ишида неча боқсанг булажаблиқ.

Қалам баҳри  кафида турфа ишдур,
Магар дарё аро бутган қамишдур.

Ажаб эрмас қамиш бўлмоқ шакаррез,
Ва лекин бу қамиш бўлмиш гуҳаррез.

Учидин ҳам гуҳар оламға сочиб,
Ичидин ҳам шакар дўкони очиб.

Саросар гўйиё ул най гуҳардур,
ғалат қилдим, лаболаб найшакардур.

Оғизлар ичра лаззат шаккаридин,
Қулоқлар ичра зийнат гавҳаридин.

Қулоғни бу гуҳар фарсуда қилмай,
Оғизни ул шакар олуда қилмай.

Шакар ул навъ тормай коми идпок,
Гуҳар бу тавр келмай равшану пок.

Ало, токим, гуҳар сероб бўлғай,
Шакарнинг шираси жуллоб бўлғай.

Сўзин тут гавҳари кони маони,
Шакаржаллоблиғдин асра они.

Навоийким муриду бандасидур,
Иподат йўлида афгандасидур.

Ҳамул гавҳар била кўнглин ёрутқил,
Ҳамул шаккар била комин чучутқил.

Каломин ул гуҳардек айла рангин,
Ҳадисин ул шакардек айла ширин.

Кетургил, соқий, ул жоми киромий
Ки, тутсун риндлар сархайли Жомий.

Чу рири дайр май қилди ҳавола,
Ичармен гар эрур гардун риёла.

[VIII]

Бу раришон ажзонингки, гули оташин авроқидек даҳр гулистони булбулларини ҳазордастон била ўтлуқ фаредға солди — баргидин шуъла ва хурдасидин шарора кўргузмоқига боис не бўлғонға қалам сурмак ва бу ошуфта авроқнингки, чархи барин ажзосидек жаҳон дашти мажнунларини минг балоға дастон қилиб сўзнок фиғонға учратти — шафақидин ёлин  ва ахтаридин ахгар ёрутмоғиға мужиб не эрконни рақам урмоқ ва ўзин булбули Мажнундек гулрух Лайлиси фироқиға солиб ғам тоғида Фарҳод била ҳамовоз қилмоқ

Мушаъбид чарх аро ҳар сеҳрсозе
Ки, бир туғроға нақш этгай тирозе.

Агар ул райкар ўлсун зишт ё хўб,
Ва гар макруҳ бўлсун, йўқса марғуб

Ки, гар аввал анга этмас тааммул,
Замир авроқида қилмас тахайюл,

Шуруъ этмаклиги имкон эмастур,
Хирад оллинда бу ринҳон эмастур.

Яна бир буки ҳеч иш ҳодис ўлмас
Биравгаким анга бир боис ўлмас.

Мангаким бу таманно бўлди райдо
Ки, шавқи айлади кўнглумни шайдо.

Дуру гавҳар хаёлин жонға солди,
Мунунгдек баҳри бероёнға солди.

Буюрди солмоқ очиб речу тобин,
Фалак буржиға ўргамчи танобин.

Бало тоғиға зўр изҳори бирла,
Кетурмак нақб қоқум хори бирла1.

Қалам баргу гули насринға сурмак,
Рақам Фарҳод ила Ширинға сурмак.

Мунга доғи зарур эрди тааққул,
Чиқормоқ бир тикандин юз туман гул.

Зарурий бўлди авзоиға  тағйир2
Ки, дилкаш бўлғай ушбу сафҳа тасвир.

Яна боис буким, ишқи балошўр,
Бир ўтдин айлаб эрди жонима зўр3.

Тилим худ бор анинг таърифида лол,
Қилай хомам тилидин шарҳи аҳвол.

Ҳазин жонимда бор эрди балое,
Балолиғ ишқ ила ҳарён ҳавое.

Биров ишқи солиб жонимға андуҳ,
Машаққат тоши юклаб кўҳ то кўҳ.

Бўлуб зулми ўтидин хаста жоним,
Қарориб дуди бирла хонумоним.

Биров йўқ, кофири қотилниҳоде,
Рариваш, девзулме, ҳурзоде.

Кўзининг куфридин юз жонға офат,
Туман минг кишвари имонға офат.

Сироҳи зулм ила  чун келтуруб зўр,
Жаҳон мулкига солиб ғорати ғўр.

Кўзи солғоч кўнгул кунжиға ошуб,
Бўлуб кирпиклари сабру хирадрўб.

Тушуб олам аро ғавғоси ҳарён,
Жаҳон мулкида вовайлоси ҳарён.

Фаранг аҳлида зулмининг фиғони4,
Хитоу Чинда жаври қўзғалони.

Шафақгун май сори чун қўл узотиб,
Чу ахсумлаб қуёш жомин ушотиб.

Келиб ул бўлғоч эл қатлиға мойил,
Ажал тиғу кафан айлаб ҳамойил.

Чу боғлаб бодро жавлониға бел,
Фалак авроқин элтиб ҳар тараф ел.

Жунундин ақлкуш, бал дурдкаш ҳам,
Рари рухсора, бал девонаваш ҳам.

Мени маҳзунни ишқи барқрафтор,
Ул офат ўтиға айлаб гирифтор.

Фалак зулм айлабон мен мубталоға
Ки, айлаб мубтало андоқ балоға.

Ичимни дард этиб маҳзун анингдек
Ки, маҳзун бўлмағай Мажнун анингдек:

Бўлуб вайрона кўнглум ғам қушидин,
Маломат тоши  ёғиб тўш-тўшидин.

Жунун кўнглумни дашти ғамға солиб,
Не ғам, ҳар лаҳза бир оламға солиб.

Не маҳзун хотиримға васли мумкин,
Не ҳажрида ўтум бир лаҳза сокин.

Бор эрди дард қотил, ишқ бебок,
Булардин тундроқ маъшуқи чолок.

Вафосиз, табъсиз ноаҳл анго хуш,
Вафо аҳли била биттабъ нохуш.

Малак хайли еса ашким учун рашк,
Тўкубон ул рари ҳар дев учун ашк.

Сиришким ишқида гавҳар шамойил,
Вале ул бадгуҳарлар сори мойил.

Нетай, минг зебу зийнат бирла товус
Ки, бўлғай ҳамнишини буми манҳус.

Бир ойким бўлғай ул солиб манга дард,
Жаҳонраймоу ҳаржоию шабгард.

Манга айлаб ғаму меҳнатни мунис,
Ўзи ҳар уйда бўлғай шамъи мажлис.

Олиб анжум киби сабру қарорим,
Қаро айлаб кечадек рўзгорим.

Чу мундоқ неча мушкил узра мушкил,
Манга юзланди таҳқиқ ўлди ҳосил.

Ки, гар ҳикмат била фикри муфиди
Қилинмас, йўқтурур жондин умиди.

Кўнгул ишқ аҳлиға минг рора хуштур,
Чу маъшуқ аҳл эмастур, чора хуштур.

Бу ғамдин менда қолмай ақлу ҳуше,
Бу навъ этти нидо ногаҳ суруше5

Ки, эй кунжи малолатнинг хумули,
Тушуб дарду бало кўнглунг қабули.

Чу сен мундин бурун хоманг қилиб тез,
Суман баргини қилдинг сунбуломез,

Нечукким Хизр зулматдин ниҳони,
Улусқа сочтинг оби зиндагони.

Ясодинг равзаи заркор тарҳин,
Чиқординг «Ҳайрат ул-аброр» тарҳин6.

Халойиққа сочиб дурри саминлар,
Малойикдин эшиттинг офаринлар.

Агарчи  айтурида ранж тортинг,
Вале кўрким не янглиғ ганж тортинг.

Неча кун кимса кўрган бирла ранжи,
Киюрса илгига ул навъ ганжи.

Ки, бўлғай анда юз минг дурри рахшон,
Дури рахшон киби лаъли Бадахшон.

Қизил олтун сариғ зирнихдин кам,
Кумуш қадри қаро турроғдин ҳам.

Қўюб мунча нуқуду ганжи шоҳи7
Ки, андин ёрубон маҳ то ба моҳи.

Топиб бир қалб сийму айлабон бут,
Анга йўқ тошу дур ичра тафовут.

Дебон гоҳи бути сийминбар они,
Замоне луъбати маҳрайкар они.

Уёлмай Ҳақдин айлаб қиблагоҳинг,
Ўтуб афлокдин ишқида оҳинг.

Бу дунёда сени зор айлабон ул,
Қиёматда гирифтор айлабон ул.

Бўлуб дунёу дининг жаҳлдин ҳеч,
Кел этма жаҳлу мундоқ жаҳлдин кеч.

Ушотиб бутни, имон ганжи торқил,
Қўюб бу жаҳл, ирфон ганжи торқил.

Чу бут синдию куфрунг елга бердинг,
Мусулмон бўлдунг ар худ кофир эрдинг.

Қўюб вайроналарда телбаликни,
Яна бир ганж сори сун иликни.

Яна бир конни қазмоғлиққа майл эт,
Қазиб аҳбоб аро нақдин туфайл эт.

Бу кон қазмоқни улким қилди реша,
Керак хорофикан илгида теша.

Санга бу тешаварлик бўлса матлуб,
Эрур Фарҳод ҳамсуҳбатлиғи хўб.

Бу кон ишқида тешанг хорарез эт,
Ани Фарҳод тоши бирла тез эт.

ҚЎпуб Фарҳод бирла ҳаммасоф ўл,
Итик метин била хорошикоф ўл.

Бу ишда не таян бир лаҳза, не тин,
Етур метинининг ўрниға метин.

Агар Фарҳод ўлди кўп чекиб ранж,
Санга Ҳақ бергай ўлмасдин бурун ганж.

Наво топиб бу янглиғ ганждин ҳам,
Халос ўлғайсен андоқ ранждин ҳам.

Ҳазин Фарҳод шуғлин айла ширин
Ки, торқайсен нигоре ўйла Ширин

Ки, ул Ширинға бу ёндошса бир дам
Анинг ширинлиғидин келмагай кам.

Бўлуб ул ганж сурат дилфирибинг,
Етиб ҳам ганжи маънидин насибинг.

Қаю ганж, улки  олдинг бешидин бир,
Икинчисин олурға айла тадбир8.

Эрур сендин талаб, биздин ҳидоят,
Гадолиғ сендину биздин иноят.

Чу ҳотифдин9 етишти бу навидим,
Ўзумдин ўзга навъ ўлди умидим,

Қўюб васвосу савдоларни бир ён,
Етиштим пир10 даргоҳиға гирён.

Тушуб турроғ ичига зору маҳжур,
Кўзум чун торти ул турроғдин нур.

Сиреҳр оллинда  андоқким овуч хок,
Ва ёхуд тўби атрофида хошок.

Демакка арзи  ҳолимни уёлиб,
Шукуҳи жисмима титратма солиб.

Кўруб турроғда ул меҳри жаҳонтоб,
Мени титратмадин андоқки симоб.

Кулуб чун субҳ меҳр изҳор қилди,
ғамим шомини субҳосор қилди.

Деди: ҳолинг недур, шарҳ айла бир-бир.
Чу сўрди дафъа-дафъа тушти тақрир.

Чу бўлди борча аҳволимға воқиф,
Манга худ бўлди ул икинчи ҳотиф11.

Неким аввалғи ҳотиф ҳукм сурди,
Икинчи ҳотиф они-ўқ буюрди.

Қабул эттим тутуб анфоси роси,
Равон қилдим дуонинг илтимоси.

Чу ул бошлаб Масиҳосо каломин,
Дуо ул деб, малойик айтиб: Омин.

Дуо йўқким, ижобатдин нишон ул,
Ижобат бирла балким тавъамон ул.

Манга чун етти бу давлат нишони,
Очилди ҳар ён абвоби маони.

Қаро турроғ уза ул абри рурбор,
Туруб қилди ўзин ул навъ дурбор

Ки, ўтти рояси дарёу кондин,
Не дарёу не конким, осмондин.

Чу мен турроғ ердин кўкка еттим,
Ер ўртум доғи ўз ҳужрамға кеттим.

Эшик ёрмоққа чун сундум иликни
Ёрилғоч ул, Ҳақ очти юз эшикни.

Кетур, соқий, қадаҳ хилватда бир дам.
Чу келтурдунг эшикни боғла маҳкам.

Чу Жомийдан етишти бўйла коме,
Анинг ёди била тут бизга жоме.
[IX]

Бу иқбол варақларининг муқобаласи ва бу саодат тарҳларининг мутораҳаси ва хаёл баҳрида маоний туҳафи савдоси учун масоҳат қилмоқ ва ҳар фасона сафинасин варақ-варақ, балки ҳар тарих жунгин сафҳа-сафҳа ахтариб дарёзада ажносқа рад илигин урмоқ ва маоний ақмишаси нафойисин бу латофат ҳажласи  аройиси учун ғайб тужжоридин ҳаёт нақдин бериб савдо қилмоқ ва жон риштаси ва киррик игнаси била либоси намойиш ва хилъати оройиш тикиб бу абкор қадлариға солиб жилва бермоқ1

Манга чун толеи фархунда кавкаб
Бу авж узра бисот этти мураттаб2.

Малак аввал рари бирла сурурди,
Фалак анжум сиришкидин сув урди.

Бўлуб сақф ўрниға авжи муқарнас,
Бисоти узра ёйди чархи атлас.

Солиб мажмарға тун уди қамори,
Ўти хуршед ўлуб, анжум-шарори3.

Бу нузҳатгаҳ менинг оромгоҳим,
Сиреҳр айлаб жабинин хоки роҳим.

Ҳам айлаб субҳ сафҳамдин сафо вом
Ҳам олиб ранг хомам нўгидин шом.

Рақам азмиға йўнғач хома бошин,
Аторид йиғди сочилғон тарошин.

Ҳануз этмай қалам ёзмоқни одат,
Эшикдин кирди иқболу саодат.

Жаҳонни юзларидин шод айлаб,
Манга киргач муборакбод айлаб

Ки, Тенгри ҳарне комингдур етурсун,
Неким истарсен оллингға кетурсун.

Фалак янглиғ  бийик ҳиммат бу бўлғай,
Қуёш янглиғ ариғ ният бу бўлғай.

Фалак суртуб жабинлар ҳимматингға,
Қуёш деб офаринлар ниятингға,

Ки, кўзни бас рафеъ айвонға солдинг,
Бийикрак тўранинг турроғин олдинг4.

Агар турроғ тутсанг бўлсун олтун.
Оқизсанг қатраи хай–дурри макнун.

Кишиким ичса ҳиммат базмидин жом,
Топар ул жомдин комин саранжом.

Не қушким бўлса ҳимматдин қаноти,
Эмас раст ошёнға илтифоти.

Очиб ҳиммат қанотин насри тойир5,
Эрур гардун шабистониға сойир.

Ким ўлса ҳиммат илкидин кушоди,
Не торсунким, торилғондур муроди.

Бийиклик келди ҳимматдин нишона
Ки, ҳимматсизни раст этти замона.

Ҳаво тутти чу айлаб рашша таъжил,
Анга ожиз дурур турроғ уза рил.

Ҳавойи мушк урди кўк сори юз,
Қаро шомин ёрутти неча юлдуз.

Чу наққоб этти ер қозмоқни реша,
Тириклай гўр аро кирмиш ҳамеша.

Чу сен ҳам бўйла ҳиммат зоҳир эттинг,
Тараддуд йўқки, мақсудунгға еттинг,

Ва лекин Тенгриға айлаб таваккул,
Анингдек айла аввалдин тааммул

Ки чун бу уйда қилғунг нақши дебо,
Керак уй тарҳи доғи бўлса зебо.

Агарчи назми дилкаш тушса масмуъ
Анинг афсонаси ҳам бўлса матбуъ.

Бурун жамъ эт неким бўлғай таворих,
Борида иста бу фархунда тарих.

Торилғай шояд андоғ бир неча сўз,
Сўз айтур элга ул ён тушмаган кўз.

Ани назм этки тарҳинг тоза бўлғай,
Улусқа майли беандоза бўлғай6.

Йўқ эрса назм қилғонни халойиқ
Мукаррар айламак сендин не лойиқ.

Хуш эрмас эл сўнгинча рахш сурмак,
Йўликим, эл югурмиштур югурмак.

Биравким бир чаманда сойир эрди,
Нечаким гул очилғон кўрди, терди.

Ҳамул ерда эмас гул истамак хўб,
Бу бўстон саҳнида гул кўр, чаман кўр.

Чу бу сўзларга фикр этти замирим,
Кўрунди борча маъни дилразирим.

Қилиб кўнглумни бу андиша шайдо,
Таворих айладим ҳар сори райдо.

Назар айлаб борин аввалдин-охир,
Бўлуб бошдин-аёқ оллимда зоҳир.

Торилди онча сўзким, комим эрди,
Қуюлди  онча майким, жомим эрди.

Бу дурлар чунки манзум ўлғусидур,
Қулоқ солғонға маълум ўлғусидур.

Ки, бу баҳр ичраким роён анга йўқ,
Етишмак қаъриға имкон анга йўқ.

Етишган эл неча дур олғон эрмиш,
Не олийқадр дурлар қолғон эрмиш.

Ки чун мен зори бесармоя еттим,
Териб бу дилрабоға зевар эттим.

Бу гулшанники рашки нақши Чиндур,
Насими ҳам, гули ҳам оташиндур7.

Бўлурдин даҳр бўстонида мавжуд,
Эмасдур ғайри сўзу дард мақсуд.

Ки, ишқ аҳлидин ўлғай достоне,
Муҳаббат хайлидин қолғай нишоне.

Вале чекканлар ушбу жомдин роҳ
Саросар бўлдилар Хусравға маддоҳ8

Ки, мулки андоқу, ойини мундоқ,
Сироҳи андоқу, тамкини мундоқ.

Гаҳе Шабдези оламгардидин деб,
Замоне ганжи бодовардидин деб.

Нишоти базмида хонлар мурассаъ,
Не хонлар, қасру айвонлар мурассаъ.

Ичиб гаҳ Борбад лаҳни била май,
Гаҳи Шорур дастон деб раёрай.

Бузург Уммид ҳикматжўйи онинг,
Не ҳикматжў, хушомадгўйи онинг.

Топиб гаҳ Марям оғушида ором,
Шакар ҳалвосидин гоҳи олиб ком.

Бўлуб Ширинға ошиқ родшаҳвор,
Гоҳ ул маҳбуб ўлуб, гоҳи рарастор.

Яқиндурким бу шоҳи нозрарвард,
Эрур дарду бало ойинидин фард.

Апода тек бир-икки достон ҳам,
Дебу Фарҳоддин айтиб нишон ҳам

Ки, бир хорошикофи кўҳсори,
Бўлуб Ширин ғамининг беқарори.

Неча кун васл учун айлаб таку дав,
Ани ҳам ўлтуруб тош ичра Хусрав.

Агарчи килк нақш айлаб нигориш,
Топибдур достон мундоқ гузориш.

Вале назмида ҳар устоди моҳир,
Чекибдур онча қийматлиғ жавоҳир

Ки, даркидин эрур андеша ҳайрон,
Ҳавосу ақли ҳикматреша ҳайрон.

Алар назмининг оллинда мени зор,
Чу фаҳм эттимки кўп кўр Кимдур озор.

Заруратким солиб бир ўзгача тарҳ,
Бу меҳнатномани қилғумдурур шарҳ9.

Агарчи йўқ турур дурлуқ талоши,
Эрур тош ўлса ҳам чақмоқ тоши.

Нечаким ўтлуқ ўлса лаъл рора,
Қачон бу тошдек бергай шарора.

Дема чақмоқ тоши, кўҳи андуҳ,
ғаму андуҳ анда кўҳ то кўҳ.

Бу кўҳи ғам аро дарду миҳандин,
Гузирим қайда бўлғай Кўҳкандин.

Низомий деди, Хусрав бўлди райрав,
Агар ул шоҳ эди, бу эрди хусрав.

Таносуб топиб ул икки ягона,
Дедилар борча Хусравдин фасона.

Мени маҳзунғаким ишқ этти бедод,
Солиб ғам тоғида андоқки Фарҳод.

Муносибдур агар тортиб навони,
Десам Фарҳоди маҳзун достони10.

Ёзиб жон мушафидин икки оят,
Дебон Фарҳоду Шириндин ҳикоят.

Харошида фиғон чексам ғамангез,
Бу суҳон бирла қилсам тешасин тез.

Чу аввалғи фасиҳи Ганжарарвард,
Рақамзад қилди бу афсонаи дард,

Деди: Фарҳод бир хопокан эрди,
Ва лекин ўз фанида якфан эрди.

Магар Ширинға бўлди орзуйи,
Чиқармоқ хора ичра турфа жўйи.

Бу иш устодин истар эрди ул ҳур
Ки, таъриф этти ул маҳзунни Шорур.

Рариваш дедиким, келтургил они,
Бориб Шорур келтурди равони.

Анга чун рардалар кейнидин ул ой
Такаллум бирла бўлди корфармой.

Унин онинг эшиткач хаста Фарҳод,
Бўлуб ошиқ, чекиб афғону фарёд.

Қарору сабри итти, ҳуши кетти,
Анга етти иши охирки йитти.

Ва лекин соҳири Ҳиндустоний,
Ёзарда бу маломат достони.

Чу торти хомаси таҳрири таъжил,
Бу ишга берди кўп тағйиру табдил.

Бирар сўзни агар айтиб мувофиқ,
Бурунғи номаға қилди мутобиқ.

Чу аслу гавҳариға сурди хома,
Бу янглиғ гавҳароро қилди нома.

Ким ул нисбатда султонлардин эрди,
Хито мулкидағи хонлардин эрди.

Ҳадисида нишони рурҳунарлиқ,
Жабинида шукуҳи тожварлиқ.

Вале навъики инсон одатидур,
Анингдекким башар хосиятидур

Ки, ҳар иш сориким, табъ ўлди мойил,
Эрур ўткармак андин ўзни мушкил.

Ҳавас тортиб синон чун келтуруб зўр,
Бурун айлар хираднинг кўзларин кўр.

Бўлур мағлуб, ким бўлса ҳаваскеш.
Бу ишта тенг дурур султону дарвеш.

Анинг зотиға чун табъи муҳаввис,
Таносубсиз ҳунарлар қилди мунис.

Кўруб хоқони Чин фарзандин ул тавр,
Кўп этти манъиға ҳам лутфу ҳам жавр.

Чу кўрди мумкин эрмас тарки одат
Ки, зотийдур шақоват ё саодат.

Ул ишдин неча бўлди фикрат оҳанг,
Кўрунди салтанат номусиға нанг.

Зарурат бирла жондин узди райванд,
Деди: қилсун сафар фарзона фарзанд.

Чу ул оламда урди сайр учун гом,
Ул ишлар бошиға тушти саранжом.

Бу майдонға чу Ашраф11 сурди маркаб,
Бу сўзни ўзга навъ этти мураттаб.

Яна бўлғон экан бу нома марқум,
Вале роқим эмастур яхши маълум12.

Учовким чектилар бу жоми софи,
Бу янглиғдур гузориш ихтилофи.

Чу Хусрав сурди бу рангин фасона,
Деди сўз аввалидин ҳам нишона.

Манга ҳам чун бу пок иншо кўрунди,
Бидоятдин демак авло кўрунди.

Не сўзким билмагайлар ибтидосин,
Хуш эрмас неча хўб этсанг адосин.

Гар имон элга раҳматдин нишондур,
Ва лекин чун алифсиздур ямондур.

Агарчи шамсни олтун кўрар ҳис
Вале чун шиндин айрилди бўлур мис.

БЭрур меҳнат тунига шамъ ёғду,
Чу ўчти шуъласи бўлди қаронғу.

Мангаким солди шоми ғам ниҳон сўз,
Десамким ёрутай бу шамъи жонсўз

Бошида бўлмаса заррин ливойи,
Шабистонға нетиб солғай зиёйи.

Умидим улки, бу шамъи Тирози
Ки, бўлди жон уйининг жилвасози,

Қуёшдек чарх айвонин ёрутқай
Ки, онинг рартави оламни тутқай.

Кетургил, соқий, ул шамъи дурахшон,
Демай шамъи дурахшон, меҳри рахшон

Ки, меҳр этгач аён тоғ узра анвор,
Чиқай тоғ узра мен ҳам Кўҳканвор.
[Х]

Тезрав хомани мистар шоҳроҳиға киюрмак ва содарў нома  майдонини шоҳ мадҳи айтурға киррик била сурурмак, балки обдор нуктадин сув уруб ул хомани маддоҳлардек бу майдонға солиб маърака тутмак ва бу гарм маърака бирла ҳар маддоҳеки бир

Қазо килки чу тортиб нақши дилкаш,
Жаҳон авроқини қилди мунаққаш.

Сиреҳр ажзосини бериштау банд
Анингдек бир-бирига берди райванд

Ки, ҳар жузвиға чунким бўлди толиб,
Хирад табъиға ҳайрат бўлди ғолиб.

Чекиб кўкнинг сутунсиз боргоҳин,
Муҳайё қилди олам коргоҳин.

Жаҳонда зоҳир айлаб кўп заройиф,
Жаҳон аҳлин доғи қилди тавойиф.

Тавойиф чунки бўлди мухталифваш,
Бу ердек раст, ул ўтдек тунду саркаш.

Буларға вожиб эрди интизоми,
Адолат важҳидин бермак низоми.

Бу ишга анбиёни қилди ирсол
Ки, бўлғайлар улусқа дин сори дол.

Алардин сўнг салотин торти таъзим
Ки, бергайлар алар уммид ила бим.

Нечукким анбиё раъсу раиси
Муҳаммаднинг эрур зоти нафиси.

Расул хайлиға  сархайли сираҳ ул,
Алар бори сираҳ, хайл ичра шаҳ-ул.

Салотиннинг ҳам андоқ сарфарози
Эрур гўё азалдин Шоҳи Ғозий1.

ғазо майдони ичра Ҳайдар2 ойин,
Ривожи шаръ аро райғамбар ойин.

Наби шаръиға берган зебу зайн ул,
Салотин сарвари Султон Ҳусайн ул.

Зиҳи олам – садаф, зотинг – дури пок,
Анингдекким, қуёш дурриға афлок.

Қуёшдин ҳам ёруғ ройи муниринг,
Фалакдин ҳам бийик олий сариринг.

Мурассаъ маснадинг аъло жумондин
Фалак фирузаеким тушмиш ондин.

Шукуҳунг жабҳасидин чун Сурайё
Ети қатра арақдек етти дарё.

Чу қаҳринг тундбоди эсти, олам –
Бисотин тоғлардин қилди маҳкам.

Етиб чун гулшани лутфунг шамими,
Кўрунуб элга ўт жаннат насими.

Ою кун боғи жоҳингдин ики гул,
Тун ул гулшанда мушкинфом сунбул.

Кавокиб бирла ул тун ранги дарҳам,
Тўкулмиш гўиё сунбулға шабнам.

Қиличингдин ҳам эл ғамгину ҳам шод,
Судиндур мулк ҳам вайрон, ҳам обод.

Қилиб мавжи бало ҳам зоҳир ул сув,
Бўлуб ҳам фатҳ рухсориға кўзгу.

Хадангинг марг тайридин нишона,
Адув жисмини айлаб ошёна.

Вале ул ошёнға бўлмайин ром,
Ўтуб етгач замоне, тутмай ором.

Бўлуб ахзар синонинг сарв монанд,
Анинг устида барги бед райванд.

Яшил айлаб ани заҳри ҳалоҳил,
Бўлуб барча хилоф аҳлиға қотил.

Сафи ҳайжоки ўқ келгай ёғиндек,
Камандинг ташлағон шакли чоқиндек.

Чоқин йўқ, риштаи иқболу таъйид,
Бўлуб маҳкам зафар бўйниға жовид.

Самандинг ул саҳоби барқрафтор
Ки, суръатдин қадам то фарқ рафтор.

Замона аблақи янглиғ хироми,
Юрурда шарқ то ғарб икки гоми.

Хироми ўрга чиқмоқта тутундек,
Егармак вақти дашт узра қуюндек.

Қуюн йўқким ҳаюни девзод ул,
Демонким девзод ул, девбод ул.

Замониким жаҳонға тушгай ошуб,
Замин бирла замонға тушгай ошуб.

Чиқиб чарх узра ҳайжо аҳли гарди,
Қолиб гард ичра чархи ложуварди.

Ики саф ҳар бири бир кўҳи бедод,
Саросар тиғи онинг тиғи фўлод.

Жаҳонни тийра гард айлаб қаронғу,
Синонлар шамъи солиб анда ёғду.

Кавурга даҳр аро солиб ғиреви,
Ҳечукким маст бўлғай нарра деви.

Ўқи андоқки сарсар лола элтиб
Шафақнинг жомидин раргола элтиб,

Баҳодирлар фалакдек барча хунрез,
Шиҳобосо синонлар айлабон тез.

Адам қўрғониға қочиб амонлиқ,
Фалак олам аро сочиб ямонлиқ.

Сен ул соат салобатдин сиреҳре,
Қўлунгда тиғдин рахшанда меҳре.

Маозаллоҳи, гардундек жанобинг
Таҳаррук торса азм айлаб рикобинг.

Суруб ҳар лаҳза бир ён тортибон тиғ,
Шукуҳи тундлуқта ўйлаким миғ.

Солиб ҳар сори тиғи лоуболи,
Адувдин қилғасен оламни холи.

Қилиб ул навъ тиғи бемадоро,
Жаҳон ичра қиёмат ошкоро.

Қуёш ботқай узорин дарҳам айлаб,
Фалак қочқай равон қаддин хам айлаб.

Ёниб майдондин этсанг азми айвон
Тушуб айвонға силкиб гарди майдон.

Тутуб Жамшед3 тахти узра ором,
Тилаб хуршед янглиғ лаългун жом.

Қуюб оғзингға ул жоми Каёний4,
Ичибким бўлсун оби зиндагоний.

Не мулкиким олиб ул разм ичинда,
Бағишлаб барчани бу базм ичинда.

Демон ҳар мулкини бир родшоға,
Ҳар икки мулк балким бир гадоға.

Чу бахшиш топиб андоғ мулку жоҳе,
Бўлуб ул дам гадо ҳам родшоҳе.

Гадодин бўлмасун озурда ройинг,
Эрур чун родшаҳлар ҳам гадойинг.

Ало то родшаҳлиғ боқий ўлғай,
Тараб базмида маҳваш соқий ўлғай.

Бинойи салтанат зотингға боқий,
Саодат маҳваши базмингда соқий.

Бу соқий илгидин жоминг раёрай,
Зулоли Хизр ул жоминг аро май.

Кетур, соқий, шароби арманисоз,
Тут они шоҳ мадҳин айлаб оғоз.

Қил аввал нўшу берким, мен қилай нўш,
Қўш ичсанг тутки, мен доғи ичай қўш.

[ХI]

Салтанат сиреҳрининг меҳри рахшандаси ва хилофат тожининг лаъли дурахшандаси, жаҳонбонлиғ жисмининг руҳи нозанини ва кишварситонлиғ айнининг мардумаки жаҳонбини, олам алқининг рафеи  ва замон  аҳлининг бадеи, яъни султон Бадиуззамон Баҳодир мадҳида: халладаллоҳу мулкаҳу ва аббада давлатаҳу1

Азал  субҳики қилди хомаи сунъ
Таҳарруксиз хароши номаи сунъ,

Абад шомиғача не бўлса мавжуд,
Ёзилди ул варақда буду нобуд:

Қадаҳчашқа харобот ўлди  марқум,
Вараъкашға муножот ўлди мақсум.

Гадоға нотавонлиғ бўлди рўзи,
ғаниға комронлиғ бўлди рўзи.

Бировга қисмат оз бўлди бағоят,
Бировга бахшиш ўлди бениҳоят.

Аларким торти кўп Ҳақдин атолар,
Эрурлар олам ичра родшолар.

Булар ичра дағи кўрдур тафовут,
Бири яздонрараст ўлмиш, бири бут.

Шаҳеким Тенгридин бесаъю кўшиш
Бори шаҳлардин ортуқ торти бахшиш,

Жаҳонға боиси амну амон ул,
«Бади уд-даҳру Дорои замон» ул.

Қачон андин Ким этсанг «даҳру Доро»
Шариф алқоби бўлғай ошкоро.

Ҳумоюн исми мужмал бўлди таъвил,
Қилойин эмди бир-бир они тафсил.

Мунунг  зимнида не тормиш азалдин,
Дейин машруҳ холи ҳар халалдин.

Оти ўн ҳарф ила бўлди мураккаб,
Будур тартиб агар қилсанг мураттаб.

Азалдин бир атоға дол ҳар ҳарф,
Атоёнинг далили ҳарф-барҳарф.

Эрур «бе» – бирру эҳсоннинг далили,
Гуҳардек баҳри Уммоннинг далили.

Икинчи ҳарф давлатдин эрур «дол»,
Топиб дину диёнат андин иқбол.

Учунчи юмндин айтиб нишона
Ки, тинди мақдами бирла замона.

Бўлуб тўртунч анга «айни» адолат,
Қилиб ҳам умри тулиға далолат.

Яна бир ростлиғдин айтибон роз,
Амонат боғида сарви сарафроз.

Яна бир лутфдин айлаб хабардор,
Латофат гулшанида баҳрабардор.

Бири етти ададдин торти тақсим
Ки, қилмиш Ҳақ насибинг етти иқлим.

Яна бирдин бўлуб миллат кироми
Ки, сендиндур мусулмонлиқ низоми.

Яна бир жилвасин айлаб мукаррар
Ки, бир Тенгри дурур ёринг муқаррар.

Яна бир бу нидодин айлаб огоҳ
Ки, бўлмиш қисматинг: «Насрун миналлоҳ»2.

Анинг таркибига бу ўнча ҳолат
Қилур, қилсанг тааммул, юз далолат.

Далил ўлди бу суратларға оти,
Ва лекин баҳри маъни дурри зоти.

Анинг зотиға дур бирла не нисбат,
Бу маънидинки, бордур дурға қиймат.

Дури зоти бўлуб дарёйи афлок
Ки ҳар дурри эрур бир ахтари пок.

Бу баҳр афлокидин рухсори хуршед,
Юз узра қатралар Биржису3 Ноҳид.

Гаҳеким синдуруб тожи Каёний,
Олиб илгига жоми Хусравоний.

Тузуб суҳбат «Биҳишти  соний» ичра,
Май ичса «Боғи нав»4 айвони ичра.

Ани мажлис дема, олий сиреҳри,
Қадаҳдин даврида рахшанда меҳри.

Дема меҳр ониким, меҳри сабукхез,
Не андоқ тезрав, не ишратангез.

Нишотафзойроқ Ноҳиддин кўр,
Сариус-сайрроқ хуршеддин кўр.

Қуёш бир қатла ҳар кун кўкни сойир,
Бу мажлис чархин ул юз қатла дойир.

Қуёш ҳар даврида бир тийра ақшом,
Мунунг ҳар давридин равшанроқ айём.

Агар кўк суръатидин сайр этиб меҳр,
Мудири ҳар дам онинг бир раричеҳр.

Муғаннийлар нишотафзо наводин,
Чекиб Ноҳидни ҳар дам ҳаводин.

Зарофат ҳолатида базлагўлар,
Аторудқа қилиб ҳар дам ғулулар.

Бўлур чун шаҳ тараб бирла қадаҳкаш,
Тараб кайфиятидин бўлса сархуш.

Бериб юз ганж яхши сўзга бехост,
Ёмон сўзни қилиб ислоҳ ила рост.

Ёмон мен айттим топиб сўзум реч,
Анинг базмида сўз ўтмай ёмон ҳеч.

Қуёшдек оламоро базм чоғи,
Жаҳонға ўрт солиб разм чоғи.

Қаёнким барқи тиғи шуъла сочиб,
Адувнинг райкаридин боши қочиб.

ДЭмасменким, кесиб ўқи зириҳни,
Тахайюл торидин очиб гириҳни.

Синони чун етиб саҳми қазодек,
Адув қаддини айлаб ҳалқа ёдек.

Ўзи ҳар сориким сургач ғазабнок,
Қилиб ул саф ёқосин сар-басар чок.

Зафарға сурма рахшининг ғубори,
Қуёшқа шуъла тиғининг шарори.

Ало, токим қуёшдин бўлғай анвор,
Ёруқ қилғай жаҳон мулкини ҳамвор.

Жаҳон мулки анга бўлсун муяссар,
Қуёш тожи анинг бошиға афсар.

Бериб даврон қуёш янглиғ камоли,
Фалакдин бўлмасун, ё Раб, заволи.

Кетур, соқий, қадаҳ хуршедини бот,
Ичай шаҳзода ёди бирла, ҳайҳот!

Ки ҳажридин анинг маҳзунмен асру,
Бўлай беҳушким, мажнунмен асру.

[ХII]

Бу дебои чиний юзин хитойи соз нақшлар била мунаққаш қилмоқ ва ул хитойи нақшларни монувий тироз гуллар била дилкаш безамоқ ва бу гулистон саҳнида хоқони Чин маснади эҳтишомин ёймоқ ва анинг эҳтишоми ҳадиқаси насаб гули ва фарзанд мевасидин ўзга жамиъ азҳор ва фавокиҳ била музайян эрконин айтмоқ ва дард боғи ғунчаси ва бало чамани шукуфаси, яъни шаҳзода Фарҳоднинг адам шабистонидин вужуд гулшаниға келганини қалам бубули тилидин сайрамоқ1

Бу чиний ҳуллаға бўлғон рақамкаш,
Юзин бу тарҳ ила қилди мунаққаш

Ки, Чин мулкики, рашки нақши Чиндур,
Саводи ғайрати хулди бариндур.

Шаҳе эрди муаззам хони онинг,
Дема хони онинг, хоқони онинг.

Ики оламча мулки вусъат ичра,
Ети гардунча тахти рифъат ичра,

Сироҳи ер юзида қум ҳисоби,
Не қум, гардун уза анжум ҳисоби.

Тажаммул онда Афридунча2 юз минг,
Хизона махзани Қорунча3 юз минг.

Улувви даргаҳи гардун мисоли.
Қаю гардунки, андин доғи олий.

Мўғул қуллар киби оллинда хонлар,
Бўлуб кишвардиҳи4 кишварситонлар5.

Кафининг базли Уммондин ҳам афзун,
Жавоҳир сочмоғи кондин ҳам афзун.

Дема кондин, дегил имкондин ортуқ,
Неким йўқ ондин ортуқ, ондин ортуқ.

Замона тоқи офоқ айлаб они,
Бари хонлар аро тоқ айлаб они.

Анингдек фард этиб чархи куҳангард
Ки, бир фарзанддин ҳам айлабон фард.

Мукаллал меҳр дурри бирла тожи,
Анинг бир ўзга дурга эҳтиёжи.

Муроди боғи юз гулдин баруманд,
Вале ул ўзга гулга орзуманд.

Юзидин равшан айлаб нури кавнайн,
Анга кўздин учуб бир қурратул-айн.

Дебонким: «Чун жаҳоннинг йўқ вафоси,
Эмас маҳкам амал қасри асоси.

Бақо айвони кўп оли эмастур,
Ҳаводисдин жаҳон холи эмастур.

Киши гар қилса минг йил родшолиқ,
Жаҳон мулкига айлаб кадхудолиқ,

Чу тортар оқибат жоми фанони,
Борур дам фаҳм этар бир дамча они.

Шаҳиким, кўкка чиққай тахту жоҳи,
Гадоким, тахта киз бўлғай раноҳи,

Бақо  туфроғидин силкар замон енг,
Бу доғи  ул икиси тенг дурур, тенг.

Не чеккай кўкка бошин тождори
Йўқ эрса бир дур андин ёдгори.

Валаддур ул дуру, волид садафдур,
Садаф, яъни отоу дур халафдур.

Садаф йўқ, баҳр аро гар бўлмас инжу,
Ани бил, бир ниҳоятсиз ачиғ су[в].

Не аччиғ сувки масти ваҳшат ойин,
Лабида каф, юзида мавждин чин.

Чаманда сарв бас раъно шажардур,
Йўқ андин нафъ, чунким бесамардур.

Шажарким жуз латофат шеваси йўқ,
Ўтун ўрнидадур гар меваси йўқ.

Ёғиндин гар булут еткурмаса суд,
Ҳавода ул ҳамону бир қалин дуд.

Чақинким ёруди анвори онинг,
Чу ўчти, қолмади осори онинг.

Агар ўт ўчса бўлмас ғусса ютмоқ,
Чу ахгар қолди осондур ёрутмоқ.

Мен ўлдум ул тенгизким гавҳари йўқ,
Ва ё ул ўтки онинг ахгари йўқ.

Тенгиз йўқким, ғадири ваҳшатангез,
Қаю ул ўтки, ёвшондин бўлур тез.

Бу ўтлуғдин эрур бағримда доғим,
Қурутмосун дебон даврон ўчоғим.

Зиҳи ҳасратки, мен йиллар ютуб қон,
Бўлуб Чину Хито мулкида Хоқон.

Бу фоний дайрдин бўлғач хиромим,
Келиб бегонае тутқай мақомим.

Аёқ қўйғай фирошу бистаримға,
Илик сунғай сироҳу кишваримға.

Шабистоним аро ором қилғай,
Замона субҳи ирзим шом қилғай.

Манга йиғмоқта етгай меҳнату ранж,
Анга серарға қолғай махзану ганж.

Аоди таъну афсусинму айтай,
Эранлик нангу номусинму айтай.

Ўғулсизлиғдин ўлди бу шиканжим
Ки Ҳақ дафъ айлагай бу дарду ранжим.

Бу қаттиғ вартада илгимни тутқай,
Кўзумни бир халаф бирла ёрутқай».

Бу эрди муттасил гуфту шуниди,
Худойидин ўғул эрди умиди.

Бўлуб кўз ёшидин ҳарён гуҳаррош,
Гуҳардек кўзга истаб ўзга бир ёш.

Бу мақсуди учун сочиб дирамлар,
Қилиб кўп назрлар, айлаб карамлар.

Ўғулсизларни ҳам айлаб наволиқ,
Атосизларға ҳам айлаб атолиқ.

Булардин барча кому муддаоси
Буким, бўлғай бир ўғулнинг атоси.

Бўлуб ғофилки, неким килки тақдир
Рақам чекти, эмас имкони тағйир.

Киши ҳар муддаодаким кўрар суд,
Яқин эрмас ани тормоғда беҳбуд.

Басо гавҳарки ранги аҳмар эрди.
Кўрунди лаълу, тутқач ахгар эрди.

Кўп асфар лавн соз этти замона,
Кўрунди зарварақ, эрди забона.

Киши комида суд эрмас чу маълум,
Ризо авло дурур бўлғонға мақсум.

Чу Хоқоннинг бу эрди муддаоси,
Ижобат қурбини топиб дуоси.

Шабистонида туғди бир янги ой,
Янги ой йўқки, меҳри оламорой.

Очилди боғида бир оташин вард,
Демайким, вард, балким шуълаи дард.

Киюрди илгига даврон нигине,
Нигин ўрнида лаъли оташине6.

Юзинда ишқ асрори ёзилғон,
Ичинда дард таъвизи қозилғон.

Нигину лаъл йўқ, дурри шабафрўз,
Дема дур, гавҳаре – лекин жаҳонсўз.

Эшилган риштаси тоби вафодин,
ТЭшилган бағри ҳаккоки қазодин.

Кўзида ашк селидин асарлар,
Дамида оҳ дудидин хабарлар.

Муҳаббат нури оллинда ҳувайдо,
Жамолида вафо туғроси райдо.

Фалак деб дард элининг шоҳи они,
Малак деб дард ўти  огоҳи они.

Тушуб ишқ аҳли ичра ҳар тараф жўш,
Чу туғди ўтда сайр айлар Сиёвуш7.

Вафо хайлида ғавғо шодлиғдин,
Бири-бирга муборакбодлиғдин.

Ато ул дурға чун наззора қилди,
Садафдек оғзи кулмакдин  ёйилди.

Сочиб онча жавоҳир олам ичра
Ки, андин баҳру кон қолиб ғам ичра.

Ясаб кишварни ойин бирла борча,
Бу ойин туҳфаи Чин бирла борча.

Бу янглиғ ҳукми ом айлаб надивор
«Ки, Чин мулкида бўлса ҳарне девор

Ясалсун борча ойин бирла зебо,
Тутулсун бориға  иксуну дебо.

Не дебо, борчаси сангину дилкаш,
Хито суратлари бирла мунаққаш».

Қилиб бу навъ зийнат бирла ойин,
Тамоми Чинни суратхонаи Чин.

Халойиқ ҳарне қилса тергамак йўқ,
Не қилғонни ёмон қилдинг демак йўқ.

Тузуб бир жашнким  чархи куҳансайр,
Анинг даврида бу тоқи куҳандайр —

Анингдек кўрмайин базми  Каёни,
Юзидин бирча ҳам бермай нишони.

Фалакдек хон фузунроқ анда ҳаддин,
Қуёш қурси киби нон худ ададдин.

Олиб кишвар элининг эҳтиёжин,
Бағишлаб элга уч йиллиқ хирожин.

Улус тутмай тарабдин бир дам ором,
Вале асраб тараб таврида андом.

Тараб ғавғосин ул кишварда чоғлаб,
Машаққат корвони рахт боғлаб.

Қилиб яғмо халойиқдин гарона,
Тутуб айш анда манзил жовидона.

Юзинда кимса чиндин тормайин баҳр,
Магар дашти юзи лек ул дағи шаҳр.

Қилиб маҳв эл ичидин бода қайғу,
Қаро қайғуни дафъ айлаб қизил сув.

Кетур, соқий, чекиб йирлар учун ун,
Манга тўйдин улуш бер, жоми гулгун.

Мени Чин аҳли  янглиғ майрараст эт,
Тўло чиний аёғлар бирла маст эт.
[ХIII]

Шаҳзода  Фарҳодқа «Ал-асмоу танзилу минассамо»1 ҳукми била ишқ сиреҳри авжидин номдорлиқ насиб бўлмоқ ва шавқ гулшанида ғунча эрконда гулдек кўнглаки чок, балки булбулдек кўнгли ғамнок бўлмоқ ва дард муаллими мактабида ишқ кутубин лафз-балафз, балки муҳаббат авроқин ҳарф-баҳарф ўқумоқ ва диловарлиқ майдонида шижоат варзишини қиличдек тез этиб ўқдек  туз этмак ва замон кинаварларидин худдек саромад ва найзадек сарафроз бўлмоқ

Бу зебо базмнинг алҳоннамойи,
Бу янглиғ бўлди сўз дастонсаройи:

Ки, чун Хоқонға Тенгри берди фарзанд,
Бўлуб ул ҳадя бирла шоду хурсанд.

Жамоли бирла кўнглин айлабон хуш,
Отин қўймоқ сори бўлди рақамкаш.

Жамолидин кўрунгач фарри шоҳи,
Бу фардин ёруди маҳ то ба моҳи.

Қўюб юз ҳиммату иқболу давлат,
Ҳамул фар соясидин торти зийнат2.

Бу жавҳарларға чун иснод торти,
Мураккаб айлагач Фарҳод торти.

Бу фарни ҳодийи бахт этгач иршод,
Равон шаҳзода отин қўйди Фарҳод3.

Ҳариру ҳулла ичра боғлабон чуст,
Мурассаъ маҳд ичинда тонгдилар руст.

Бу навъ эрмас ато қўймади отин
Ки, кўргач ишқ анинг покиза зотин.

Анга фарзона Фарҳод исм қўйди,
Ҳуруфи маъхазин беш қисм қўйди.

Фироқу рашку ҳажру оҳ ила дард,
Бирар ҳарф ибтидодин айлабон фард.

Борин устоди ишқ этгач мураккаб,
Тараккубдин бу исм ўлди мураттаб4.

Малолат маҳдида зор этти они,
Бу қайд ичра гирифтор этти они.

Маалқисса чу торти маҳд маскан,
Қафас давлат ҳумойиға нишиман.

Аруси чарх тун-кун доякирдор
Бўлуб ҳар таври ҳолидан хабардор.

БЭшик даврида чинию хитойи,
Бўлуб юз нўшлаб дастонсаройи.

Кўзининг нози элдин элтиб уйқу,
Анга уйқу кетурмакка навогў.

Кўрунмай ўзга ёшлардек сифоти,
Кўзига бўлмай уйқу илтифоти.

Сутиким, соғибон оғзиға доя
Ки жисми андин олғай қуту моя.

Анга ичмак бўлуб ноком янглиғ,
Мавизу шираи бодом янглиғ.

Не қатра сут ичургач дояи ишқ,
Бўлуб бир гавҳари сармояи ишқ.

Топиб ҳар қатра бир дурдин нишони,
Ва лекин борчаси дурри маони.

Ичарда мўрдин ўксук ғизоси,
Топиб қут ончаким, арслон болоси.

Бировким ишқдин бўлғай анга қут,
Сут ичса дур бўлур, қон ичса ёқут.

Бу янглиғ чун бир ўлди ёши онинг,
Шараф дурриға етти боши онинг.

Қадам урдию тарки маҳд қилди,
Қўюб эмгак юрурга жаҳд қилди.

Чу уч ёшиға чекти даври  афлок,
Такаллум қилди андоқким дури пок.

Сўзи бори бўлуб афсонаи ишқ,
Мақому маскани кошонаи ишқ.

Ажабдур уч ёшида кўзга атфол,
Нечукким ўн ёшида ўзга атфол.

Қолиб бу ишда эл ҳайрони онинг,
Сиреҳру меҳр саргардони онинг.

Ато бу навъ кўргач иш ҳисобин,
Муносиб англади илм иктисобин.

Кетурдилар ҳакими нуктадоне,
Билик бирла жаҳон ичра жаҳоне.

Фалак мушкиллари ҳал фикратидин,
Фалакка мушкил онинг диққатидин.

Қуёш янглиғ ёруғ райи мунири,
Вале андин ёруқ мо физзамири5.

Қаю илмики йўқ андин ниҳонроқ,
Анинг қошида йўқ андин аёнроқ.

Суруб ҳайъат  сори чун фикрати рахш,
Сиреҳр ажзосин айлаб жав-бажав рахш.

Ва гар ҳикматда ройи жисм этиб қисм,
Кўзига нуқтаи мавҳум улуғ жисм.

Табиию, риёзию, илоҳий,
«Алиф, бе, те»дек оллинда камоҳи.

Бўлуб Юнонда ҳикмат вирди онинг
Арасту бир кичик шогирди онинг.

Ёрутқоч базмни  донои олам,
Тилаб шаҳзодани доройи олам,

Қилиб таълимиға юз навъ таъкид,
Фалак оллинда манзил тутти хуршид.

Алиф, бе дегач устод ибтидодин,
Алиф олди аламдин, бе балодин.

Ҳам аввал кунда берди сарви гулхад
Атоға ҳадяи таълими абжад6.

Учунчи ой равон бўлди саводи,
Бурунғи йилда Қуръон бўлди ёди.

Агар бир қатла кўрди ҳар сабақни,
Яна очмоқ йўқ эрди ул варақни.

Не сўзниким ўқуб кўнглига ёзиб,
Дема кўнглики, жон лавҳига қозиб.

Ўқуб ўтмак, уқуб ўтмак шиори,
Қолиб ёдида сафҳа-сафҳа бори.

Кўруб чун ишқу ошиқлиқ мақолин,
Топиб ошуфта маҳзун кўнгли ҳолин.

Анинг шарҳини такрор айлабон кўр,
Ўқурда нолаю зор айлабон кўр.

Бўлуб ошиқ ғами шарҳида ғамнок,
Яқо чокин ўқуб, айлаб яқо чок.

Ким этса дарддин оз-оз ривоят,
Қилиб ул дард анга кўр-кўп сироят.

Киши кўнглин билиб афгор йиғлаб,
Не кўзда ашк кўргач зор йиғлаб.

Ҳаким ул ишда қолиб лол ҳар дам,
Қилиб андин юз истидлол ҳар дам.

Атоға гаҳ бўлуб ғолиб таҳайюр,
Анони гоҳ этиб ожиз тафаккур.

Бу деб атфолға бу навъ ўлур ҳол,
Ул айтиб, йўқтурурму ўзга атфол.

Қилиб ҳар бир ани бир навъ таъбир,
Бири билмай не навъ эрконни тақдир.

Иши бу янглиғ эрди эл аро фош
Ки, то умридин онинг ўтти ўн ёш.

Жаҳонда қолмади ул етмаган илм,
Билиб таҳқиқини касб этмаган илм.

Бўлуб ўн ёшқа умрининг мурури,
Йигирми ёшча қадду жисму зўри.

Улум авроқи чун бир-бир ёрилди,
Диловарлиқ силоҳи майли қилди.

Чу оз фурсат анга майл этти зоҳир,
Қаю бир майли қилғоч бўлди моҳир.

Олиб қавси қузаҳ чекмакка қуллоб,
Туруб машриқ этиб мағрибға рартоб.

Қаро тун гар нишон айлаб Суҳони7,
Фалакча новакиға ул нишони.

Дебон Турки фалак8 отқонда зиҳлар,
Таваҳҳум торидин очиб гириҳлар.

Қиличи зарбаси оллинда ҳар марз,
Шикоф андоқки сувдин ер аро дарз.

Не ер, тоғики кисват қилди хоро
Бу кисватдин қилиб дарз ошкоро.

Қилиб гар ҳамла Албурз9 узра бир гурз,
Бўлуб гарду чиқиб гардунға Албурз.

Евургач найзасин даври фалаквор,
Бўлуб қалқон ўзига чархи даввор.

Тубо михи била сончиб самакни,
ТЭшиб нўги била даври фалакни.

Чу майдон азмиға солиб таковар,
Бузуғлуқ бохтардин то ба ховар.

Ўтуб кўк бодройидин саманди,
Тушуб Баҳром10 бўйниға каманди.

Ети гардунға офат шашраридин,
Бўлуб сув ҳут11  бағри ханжаридин.

Асад бўйнин узуб сарранжа бирла,
Забуни бир асад12 ҳар ранжа бирла.

Қилиб Рўйинтан13 ўз илгини ранжа,
Тутуб чин ранжаси оллиға ранжа.

Ҳамул илми баланд овоза бирла,
Бу янглиғ зўри беандоза бирла

Ўзин абжад ўқур элдин тутуб кам,
Дема донишки, зўри даст ила ҳам.

Бўлуб шаҳлар эшигининг гадойи,
Ва  лекин ул гадолар хоки ройи.

Анга тенг родшолиғ, ё гадолиғ,
Гадолиққа тенг этмай родшолиғ.

Демон, ҳам кўнгли поку ҳам кўзи пок,
Тили поку сўзи поку ўзи пок.

Мунингдек тийнати покига лойиқ,
Дуосин айтибон поки халойиқ.

Анинг сори совуғ ел эсса ногоҳ,
Чекиб Чин мулкининг халқи совуғ оҳ.

Қилиб эл хонумон онинг фидоси,
Не хонумонки, жон онинг фидоси.

Ато юзланмасун деб дарду ранже,
Етиб ҳар кун бошиға садқа ганже.

Вале бир зарра дард ўлғоч радидор
Бўлуб ул ганжлар бирла харидор.

Асири дард ичи-ю тоши онинг
Ки, то ўн тўрт бўлди ёши онинг.

Кетур, соқий, шароби дардрарвард
Ки, бўлди кўнглумиз рарвардаи дард.

Бошимға дард чекмастин бурун тиғ,
Бу дам базми нишоти айлагил биғ.

[ХIV]

Фарҳоднинг шабоб гулшанидаким, тараб гулбунининг нишот гуллари очмоқ маҳали дурур, дард хорлари кўргузмоки ва булбулдек шавқ ўти хорхоридин фиғон тузмоки ва хоқон бу иштин ғунчадек дилтанг бўлиб, анинг чораси учун тўрт боғ тарҳин  солғони ва тўрт қаср бино қилғониким, шояд бу боғлардин мақсуд гули торилғай ва ул қасрлардин мурод эшиги очилғай.

Муҳандиским бу қаср обод қилди,
Бу янглиғ тарҳини бунёд қилди.

Ки чун хоқонға ул ком ўлди ҳосил,
Тараб базмида ором ўлди ҳосил.

Шабистонида ул шамъ ўлди равшан
Ки, базми гулларидин бўлди гулшан.

Неча ул шамъ бор эрди дилафрўз.
Вале кўп шуъла тортар эрди жонсўз.

Ўти гоҳи чекар эрди забона,
Бўлуб гоҳи сиришким юзда дона.

Юзига ишқ ҳар дам деб ниҳони
Ки, қилғумдур бу гулни заъфароний.

Қадиға ғам юки деб роз ҳар дам
Ки, қилғум бу «алиф»ни «дол»дек хам.

Кўзига айтибон афсона қайғу
Ки, бир кун икисидин олғум уйқу.

Боқиб кўнглигау таҳдид этиб дард
Ки, бу эвдин чиқорғум оқибат гард.

Не ишким чарх этар изҳорин онинг,
Бурунроқ кўргузур осорин онинг.

Иситмоқ чун шарорат зоҳир айлар,
Баданда ул ҳарорат зоҳир айлар.

Чу яфроғни тўкар боди хазоний
Бурун рангини айлар заъфароний.

Ангаким бир бало еткурса тақдир,
Етар аввалроқ аҳволиға тағйир.

Анинг, чун бор эди оллинда кўп ранж,
Тараб айёми ҳам эрди аламсанж.

Қачонким айлабон ишратқа оҳанг,
Даме нўш айламакка жоми гулранг.

Нишот аҳли бўлуб ҳар ён  навосоз,
Нишотангез достон айлаб оғоз.

Сурудиким улусни хуррам айлаб,
Анинг хуррамлиғин дарду ғам айлаб.

Не достон ичра мазкур ўлса Мажнун.
Анинг кўнгли бўлуб албатта маҳзун.

Не алҳон бўлса бир ғамдин ривоят.
Бўлуб бу ғамдин ул ғамгин бағоят.

Эшитгач ишқу ошиқлиқ сурудин,
Тия олмай кўзидин икки рудин.

Бўлуб Хоқон анинг ҳолидин огоҳ,
Тафаккур айлабон тортиб совуғ оҳ

Ки, невчун дойим ул шод эрмас эркинғ
Ҳамиша ғамдин озод эрмас эркинғ

Не эркин оҳу афғониға боис,
Не қайғу ашки ғалтониға боис.

Хито мулкида ҳар навъи ғаройиб
Ки, мумкин бўлмағай андоқ ажойиб.

Суманбарлар бори зебоу нозук,
Ҳунарварлар бағоят чусту чобук.

Мушаъбидлар сиреҳри бевафосон,
Ўғурлаб муҳра кўк тосидин осон.

Чу айлаб лаъб ҳар найрангсози,
Фалак ҳар лаҳза еб ўн қатла бози.

Қилиб тунни ёруғ, кунни қаронғу,
Сувдин ўт ёндуруб, ўтдин сериб сув.

Кўкартиб шуълалиқ ўтдин сирандон,
Осиб ўргамчи тори бирла сандон.

Булардин доғи рурмакру фусунроқ,
Ҳисоби ҳадду ғоятдин фузунроқ,

Етиб ҳар кун онинг базмида ҳозир,
Алар айлаб фусуну макр зоҳир.

Қилиб шаҳзода ҳар қайсиға таъмиқ,
Бўлуб кайфияти оллинда таҳқиқ.

Чу ҳал бўлди бўлуб бир дам тараблиқ,
Бўлуб рафъ ул ажаб ишдин ажаблиқ,

Не шакликим кетар ашколи онинг,
ғаройиб ичра қолмас ҳоли онинг.

Булар бирла доғи шоҳи жаҳонгир
Чу айлай олмади бу ишга тадбир.

Бўлуб бечора кўп қилди тааммул,
Яна бир ўзга иш қилди тахайюл,

Ки, қилғай тўрт олий қаср бунёд,
Бўлуб ҳар фасл бир қаср ичра Фарҳод.

Тузуб ул қасрда ишратқа асбоб,
Фароғат бирла нўш этгай майи ноб.

Ясаб ҳар қасрнинг давринда боғе.
Ки бўлғай ҳар гул андин шабчароғе.

Топиб ул фасл рангин аҳли ниранг,
Мувофиқ айлагайлар қасрини ранг.

Баҳорий қасрининг тузгач асосин,
Олиб гуллар жамолидин қиёсин.

Бути гулчеҳрадек шанг айлагайлар,
Юзидек они гулранг айлагайлар.

Яна қасреки тобистоний ўлғай,
Танаъумнинг саро бўстони ўлғай.

Қилур  ул фасл баргу сабза оҳанг,
Таносуб бирла қилғайлар яшил ранг.

Яна бир қасрким бўлғай хазоний,
Чу бор ул фасл ранги заъфароний.

Анга бу ранг ила бергайлар ойин,
Қилиб заркорлиғ бирла ҳар ойин.

Яна бир қасрни айлаб шитойи,
Тўшаб кофургун жинси хитойи.

Бериб нисбатда қору музға райванд,
Етиб рангин онинг кофур монанд.

Бу янглиғ тўрт қасри  чархкирдор
Ки, бўлғай тўрт фасл андин намудор.

Муҳайё айлагайлар нақши чиндек,
Фазоси равзаи хулди бариндек.

Тугангач равзадек ҳар байти маъмур
Кераклик бўлса ғилмон анда ё ҳур.

Хитоу Чинда танлаб нозанинлар,
Бори ғилмонвашу ҳуро жабинлар.

Бу жаннатларға қилғайлар хиромон,
Нечукким равза ичра ҳуру ғилмон.

Шак эрмаским, булардин шоҳзода
Танаъум бирла бўлғай дилкушода.

Бурундинким солур иш тарҳи устод,
Тамом ўлғунча ҳар бир ишратобод,

Ҳунарварларки қилғайлар ҳунар фош,
Агар хоротарошу хоҳ наққош.

Бири ҳар дам йўнуб юз навъ хора
Ки, қилғай ҳавз ё фаршу изора.

Бири  ҳар дам чекиб юз нақши дилкаш
Ки, ҳар бир қасрни қилғай мунаққаш.

Ўшул муддатғача бу корхона
Ки, кўргузгай туганмакдин нишона.

ғаройиб кўп ҳувайдо бўлғусидур,
Басе шакл анда райдо бўлғусидур.

Кўрунуб ҳар замони кўзга бир шакл,
Кўз олғоч бўлғусидур ўзга бир шакл.

Чу бўлди жилвагар ашкол юз навъ,
Анга ҳам бўлғуси тимсол юз навъ.

Ясарда бўлса ҳар санъатқа машғул,
Ясалғач бўлғуси ишратқа машғул.

Чу бу ишларга бўлди табъи муътод,
Шак эрмас бўлмоғ ул ишлардин озод.

Чу Хоқон торти мундоғ чораға даст,
Ичига шодлиғ юзланди райваст.

Бор эрди оллида фархунда дастур,
Мамолик раъйидин ободу маъмур.

Топиб оройиш андин мулку зийнат,
Тутуб эл ичра Мулкороға шуҳрат.

Шаҳ этмай майл анга айтилмайин иш,
Анинг раъйидин айру қилмайин иш.

Ҳамул Фарҳодға эрди атобек,
Кўруб Фарҳод худ они атодек.

Анинг ошуфта ҳолидин бу ранжур,
Нечукким ганжи яғмо торса ганжур.

Шаҳ ул фикр айлагач, элдин ниҳони,
Кириб хилват аро чорлатти они.

Қусуру ҳур ишин тарҳ этти борин,
Тахайюл қилғанин шарҳ этти борин.

Дуо айлаб деди фархунда дастур
Ки ҳеч иш қолмамиш ройингға мастур.

Равон қилмоқ керак эмди шуруи,
Анга-ўқ айлади шаҳ иш ружуи.

Чу Мулкоро эшитти, қўрти филҳол,
Шаҳи мулк оллида ер ўрти филҳол.

Чиқиб шоҳ оллидин ўлтурди дилхуш,
Бўлуб асбоб жамъиға рақамкаш.

Кетур, соқий, манга жоми майи ноб,
Бу соатким муҳайё бўлди асбоб

Ки, гардун етти қасридур вафосиз,
Жаҳоннинг тўрт фасли ҳам бақосиз.
[ХV]

Мулкоронинг тўрт равзаи Эрам1 монанд била тўрт қасри фалакрайванд иморатин тўрт айириб ҳар бирига Зуҳалваш саркор ва Аторудсон меъмор таъйин қилиб рубъи маскундек ободлиғиға машғул бўлғони ва Фарҳоднинг иш тамошосиға келиб, аҳли ҳунар санъатини тамошо қилиб, Қорани2 сангтарош ишига етишгач ғаробатидин фаҳми тешаси ул иш идпоки хорасидин кунд бўлуб, қуёш мағриб тоғиға майл  этгондек, анинг хороси устига тушуб, метин тилидин сўз суруб, хоро садосидин жавоб топиб, ул иш майли мумдек кўнглига «Кан-нақши фил-ҳажар»3 бўлғони

Муҳайё айлаган бу корхона,
Бу янглиғ сурди вазъидин фасона

Ки чун шаҳ қилди Мулкорони маъмур
Бинолар мулкдин қилмоқда маъмур.

Ўзи отланди давлат бирла хушҳол,
Тушуб давлат киби оллинда иқбол.

Рикобида ҳаким эрди ададсиз,
Муҳандисшевалар оллинда ҳадсиз.

Кезиб Чин даврида шоду қадаҳкаш,
Анингдек тўрт мавзиъ қилдилар хуш.

Ки ҳар бир кўргузуб жаннат фазоси,
Фазосидек суви бирла ҳавоси.

Келиб бир фаслға ҳар бир мувофиқ,
Бўлуб шаҳзода оромиға лойиқ.

Топиб девор арконини аввал,
Буюрди ҳар бирига тўрт жадвал.

Чекилди бир йиғоч тул ичра ҳар хат,
Йиғоч ўрни ҳам ўлди хат бар хат.

Чу торти боғ тарҳи зебу ойин,
Қилилди тўрт қаср ўрнини таъйин.

Буюрмоқта ўтуб дороға навбат,
Етишти ишта Мулкороға навбат.

Хито мулкида эрди икки устод,
Икавлон тавъамонлиғ бирла ҳамзод.

Лақабда бири Боний4, бири Моний,
Муни кўрган тасаввур айлаб они.

Қилиб меъморлиқ Боний ишин фош,
Келиб Моний Хито мулкида наққош.

Бўлуб Бонийға ул янглиғ маҳорат,
Ки шарҳидин келиб ожиз иборат.

Чекиб бу қасри мийнокор тарҳин,
Киши андоқки бир девор тарҳин.

Сув узра гунбази гардун ҳисоби,
Анга соз этмак андоқким ҳубоби.

Келиб ҳар не бино ул қилса бунёд,
Йиқилмоқдин фалак қасридек озод.

Бўлуб туфроғи онинг хорадин берк,
Ясаб оҳакни оҳанрорадин берк.

Вале Моний онингдек нақшбанди
Ки, нақшин чарх анга нақшин раранди.

Мудаввар мустақим ўлса рақамкор,
Чекиб андоқки жадвал бирла раргор.

Чу боғлаб сурати бежонға зевар,
Бўлуб ул навъким руҳи мусаввар.

Келиб ул нақш килки соясидин
Ки, келмай юз қалам рироясидин.

Кишига тушда таълим этса зоҳир,
ҚЎпуб ул уйқудин устоди моҳир.

Яна бир устоди чобук эрди
Ки, ҳам лук, санъати ҳам нозук эрди.

Қилиб хоро сафи бирла масоф ул,
Лақабда Қорани хорошикоф ул.

Чу метин нўгини хопокан айлаб,
Қатиқ хорони равзан-равзан айлаб.

Чу нозуклукни айлаб хомаси фан,
Бўлуб бир лавҳ уза умре қаламзан.

Яна ҳар навъ устоди ягона
Ки, кўрмай фаннида андоқ замона.

Тилаб борини дастури хирадманд,
Иш аҳволидин ўлди нуктарайванд

Ки, шаҳға бўйла амре ҳодис ўлмиш,
Анга шаҳзода фикри боис ўлмиш.

Бу янглиғ тўрт боғи жаннатойин,
Ичинда тўрт қасри равза тазйин.

Керакким тўрт фасл ул тутса ором,
Бўлуб кўнгли қуши ҳар равзаға ром.

Борининг рангу вазъин айлади шарҳ
Ки, ул навъу бу навъ этмак керак тарҳ.

Чу сўз торти ниҳоят, тўкти ярмоғ,
Тааммулсиз нечукким тошу туфроғ.

Алар ҳам корбанд айлаб биликни,
ҚЎпуб кўзларга қўйдилар иликни.

Чу Мулкоро аларни қилди хушдил,
Масолиҳ жамъ этарга бўлди мойил.

Бурун ул ишни қилди тўрт саркор
Ки, жамъ эткайлар улча бўлса даркор.

Қўюб юз кордон ҳар иш бошида,
Яна минг коргар ҳар юз қошида.

Тоширға тошу хишту бел ароба,
Тутуб Чин ичра ободу хароба.

Солиб ҳам тоғу ҳам ҳомунға афғон,
Оғир юкдин тушуб гардунға афғон.

Чиқиб ҳар тоғ уза юз хораандоз,
Иш узра ўлтуруб минг хорарардоз.

Ароба демаким, гардуни дойир,
Бўлуб хоро юки остида сойир.

Шафақ бирла фалакдин тўлғамай бош,
Тошиб иш бошиға оқу қизил тош.

Бўлуб ҳар новакаш бир баҳри жўшон,
Рубоий баҳри соз айлаб хурушон.

Аларнинг баҳри зўридин нишона
Ки, ҳар ён кемалар айлаб равона.

Торилмай уду сандал ичра нажжор,
Нечукким кирса дўкон ичра тужжор.

Бўлур чун арраси чекмакда маҳрур,
Ёғиб сандал нечукким қишда кофур.

Бўлур ҳар дойгар гардунға райваст,
Қолиб бел урғучи балчиқ аро раст.

Урарда белин киргач фиғонға,
Отиб бир рарча балчиқ осмонға.

Бийик тоқ устида устоди банно,
Қуйидин қилса хишт олмоқ таманно,

Топиб юз минг қамар сайр ичра тавсеъ,
Зуҳал бирла  вале бориға тарбеъ.

Раёрай корфармодин ҳаёҳай,
Ҳаёҳайдин қилиб эл иш раёрай.

Тушуб хайли бани одамға ошуб,
Бани одам солиб оламға ошуб.

Бўлур гардон анингдек тўрт саркор
Ки, саргардон қолиб бу етти раргор.

Кетиб устодлардин ишда қонмоқ,
Не тинмоқ бир замоне, не таёнмоқ.

Ул ишларга бу янглиғ бўлди чун тарҳ,
Саросар қилдилар шаҳзодаға шарҳ.

Ки,  мундоғ тўрт қасри чархкирдор,
Бўлубтур тўрт жаннатдин радидор.

Ки, ҳар бир тоқидек кўрмайдур офоқ
Ки, бўлғай рубъи маскун ичра ул тоқ.

Чу таъриф эттилар ҳаддин зиёда,
Ҳавас қилди кўрарга шоҳзода.

Миниб от, ўлди ул ён даштраймой,
Нечукким тавсани гардун миниб ой.

Суруб юз маҳваш атрофида маркаб,
Анингдекким, қамар даврида кавкаб.

Чу рахшин сурди ул ён бемадоро,
Қиёмат кўрди бўлғон ошкоро.

Тушуб бир олам элга бул-ажаб жўш.
Бўлуб бориға хобу хўр фаромуш.

Чекиб гардунға тўрт андоқ бино бош
Ки, гардун деб анга ҳар лаҳза: шобош!

Фалак тоқиғача боғлаб ҳавоза,
Зуҳал янглиғ чиқиб устига роза5.

Қўёрға ҳар бино оли равоқи,
Бўлуб қолир ҳамоно чарх тоқи.

Ишида маҳв онингдек ҳар бир устод
Ки, ишдин ўзга бори ишдин озод.

Кўруб шаҳзода андоқ турфа аҳвол,
Таҳайюр бармоғин тишлаб – қолиб лол.

Қаю бир решаким андеша айлаб,
Қолиб ҳайрону таҳсин реша айлаб.

Кезар эрди боқиб ҳар решаварни
Ки, кўрди неча чобук тешаварни.

Ўкуб ҳар сори қулла-қулла хоро,
Қилибон пора-пора бемадоро.

Итик тешалариға ҳар қаро тоғ.
Ричоқ оллинда андоқким, сариғ ёғ.

Бирининг мумдек илгида хора,
Қилиб сув ғулбиға шер ошкора.

Бири юмшоғ йиғочдек хорарардоз.
Сутунға рилроя айлабон соз.

Апода нақшбанди ҳийласози,
Муҳандис шеваи райкартирози

Темурдин хомаси ҳар ён равона,
Қилиб тош узра туфроқдек нишона.

Чекиб юз навъ райкар хомасидин
Ки, Моний лол ўлуб ҳангомасидин.

Гаҳи ҳанжор ила, гоҳи қилиб зўр,
Солиб санъат била офоқ аро шўр.

Кўруб шаҳзода андоқ кордоне,
Тамошосиға майл этти замоне.

Чу тушти, солдилар бир тош уза рахт,
Ясаб шоҳ ўлтурурға хорадин тахт.

Саодат бирла тутқоч анда таскин,
Деди: «Эй кордони санъат ойин.

Дегил бу санъатингдин бизга фасли
Ки, андин зоҳир ўлсун фаръу асли.

Отинг айту они ҳамким бу реша
Ки, йўнғай мумдек хорони теша.

Нединдур кўрмадук бу навъи ҳаргиз
Ки, бўлмиш фаҳм идпокида ожизғ

Йиғочеким қатиқроқ бўлса зарра,
Ричоқ еткач бўлур андоқки арра.

Не сув бирла берибсан тешанга зеб
Ки, тормас хора йўнмоқ бирла осеб.

Ҳамул хомангки айлар хора танқир,
Анинг кайфиятин ҳам айла тақрир».

Ер ўрти кордони нақшрардоз,
Сўзин қилди дуо бирла сароғоз

Ки: «То бўлғай ҳаводис Кўҳи-Қофи6
Чақилғай илдирим хоро шикофи.

Ҳаводис тошидин осуда бошинг,
Ушотсун дарду ғам бошини тошинг.

Қатиқ хасминг насиби хора бўлсун,
Машаққат тоғида овора бўлсун.

Чу сўрдунг аввал отим шуҳратини
Ва сўнгра санъатим кайфиятини.

Отим Қоран, ишим худ ошкоро,
Қўлумда тешау оллимда хоро.

Буким сўрдунгки метин бирла теша,
Нечук синмай йўнар хоро ҳамеша?7

Анинг сув бермагида ҳолати бор
Ки, андин айламасбиз элга ихбор.

Су берса ўйла афзориға устод,
Юз ил хоро демайким, йўнса рўлод,

Синардин тешавар осуда бўлғай,
Тугангай баски ишдин суда бўлғай.

Хито аҳли бу санъат айлабон соз,
Бўлуб олам элидин ишта мумтоз.

Бу эл ҳам улча мен билганни билмай,
Далилим буки: мен қилганни қилмай».

Чу доно сурди мундоқ нуктаи пок,
Бўлуб шаҳзода билмакка ҳаваснок

Деди: «Оллимда бўл шуғлунгға машғул,
Ки, бу санъат эрур кўнглумда мақбул.

Гаҳе йўнғил, гаҳе нақш айла хора,
Мен айлай ўлтуруб бир-бир назора».

Ҳунарвар еткуруб гардунға бошин,
Муҳайё айлабон афзору тошин.

Кўруб шаҳзода кўнглин шуғлиға банд,
Бўлуб хоротарошу нақшрайванд.

Қаю бир тешаким хороға солиб,
Бу таҳсин айлабу ҳайратқа қолиб.

Бу эрди шуғли то ул лаҳзаким меҳр –
Яшурди бурқаи хоро аро чеҳр.

Қуруб ул хорадин шаҳзода ноком,
Тутуб хоросуми устида ором.

Саводи шаҳр сори хорараймой,
Нечукким тоғ аро меҳри фалаксой.

Кетур, соқий, манга бир жоми рангин
Ки, тушмиш ғам тоши кўнглумға сангин

Ки, ул сел анда ғам хорин сурургай,
Демай ғам хориким, хорони сургай.
[ХVI]

Фарҳоднинг Қоран била хоро йўнарда муқорин бўлуб, балки ул ойнинг бу Зуҳал била қирон қилмоғи ва бу фанда анга соҳибқиронлиқ эшиги очилмоғи ва Моний қалам мўйидин тасвир фанин қалам-бақалам, балки мў-бамў билмоғи ва жамии санойиъ ва ҳунар дақойиқи анинг илгига келмоғи ва тўрт йилда тўрт ҳадиқаи Эрам мисол ва тўрт қасри Хаварнақ тимсолнингким,  тўрт фасл муқтазиёти ранги  билан бино қўюлуб эрди, итмоми ва хоқоннинг аларни Фарҳодга мусаллам тутуб, анда базми ишрат тузарга эҳтимоми

Бу хоро узра тез эткан қаламни,
Юзига бўйла нақш этти рақамни:

Ки, чун шаҳзода тушти уйга ул шом,
Йўқ эрди кўнглида бир лаҳза ором.

Бўлуб хоро тамошосиға мағлуб,
Солиб ҳар дам ҳавас кўнглиға ошуб.

Нечаким ақл рири зуфунундур,
Ҳавас атфоли илгида забундур.

Чу бўлди тун қаро тоғи нигунсор,
Нечукким зилзила бўлғонда кўҳсор.

Қуёш лаъли чекиб тоғ узра авранг,
Фалакни субҳ қилди мармарий ранг.

Чу гардун қулласиға минди хуршед,
Тамошо азмиға отланди Жамшед1.

Суруб маркабни чун ул ён ёвушти,
Ҳунар аҳлига рустохез тушти.

Солиб ҳар хайл ичига чун назар тез,
Таваққуф айламай айлаб гузар тез.

Дебон ҳар ким ишига чун солиб кўз,
Ҳам онинг истилоҳи бирла бир сўз.

Топиб аҳли ҳунар бу навъи комин,
Фузунроқ айлаб ишда эҳтимомин.

Сўзидин чун таматтуъ олди ҳар хайл,
Равони айлади Қоран сори майл.

Яна тутти ҳамул хопода маскан
Яна йўнди ҳамул хорони Қоран.

Буюрдиким, келиб устоди ҳаддод,
Ясоғай  тешау метини рўлод.

Ҳамул оҳангудози оҳанинчанг,
Равон қилди буюрғон ишга оҳанг.

Бўлуб ўтдин темур лаъли Бадахшон,
Шафақ ичра нечукким меҳри рахшон.

Ясаб ҳар навъидин афзори дилжў,
Вале афзориға Қоран бериб сув.

Сув бергач олибу хоро йўнуб тез,
Бўлуб хородин ул сув оташангез.

Не иш сорики солиб кўз ниҳоний,
Ниҳону ошкоро онглаб они.

Тасарруфлар қилиб ул навъи мулҳақ
Ки, бирдин минг бўлуб ул ишга равнақ

Анингдек қилди хоро йўнмоғин вирд
Ки, юз Қоран қошида бўлди шогирд2.

Гаҳи элдин қилиб андеша ринҳон,
Олур эрди қўлиға теша ринҳон.

Қилиб бир дамда онча иш ниҳони
Ки, қилғай ўзгалар бир ойда они.

Бу эрди ҳар кун онинг иштиғоли
Ки, то ул решада бўлди камоли.

Чу бўлди тўрт йил гардун мурури,
Ясолди тўрт фирдавсу қусури.

Ташида қилди Қоран санъату соз,
Ичинда бўлди Моний нақшрардоз.

Ҳамон алвон билаким тушти тақрир,
Тузатти ҳар бир эвга нақшу тасвир.

Қаламзанға3 бўлуб сурмак қалам фан,
Ёнида корфармо4 ҳам қаламзан.

Қаю суратки Моний қилди тимсол,
Анга Фарҳод очти чеҳра филҳол.

Бу ишни доғи оз фурсатда қилди,
Анингдекким, керак алқисса билди.

Ул эвларга тугангунча ичу тош,
Ҳам ўлди хорабур, ҳам бўлди наққош.

Буларни қўйки, ҳар устоди моҳир
Ки, қилди санъатин ул эвда зоҳир,

Чу ҳар ён майли бир дам зоҳир ўлди,
Ул ишда устоди моҳир ўлди.

Бутуб алқисса ҳар бир қасри олий,
Ясалди боғлари жаннат мисоли.

Баҳорий равза торқоч зебу тазйин,
Ичу тошиға гулгун бўлди ойин.

Бўлуб суратларига чеҳра гулранг,
Қилиб гулзор аро ишратқа оҳанг.

Гилеме солиниб гулгуну зебо,
Ясолиб кўргаси гулранг дебо.

Бўлуб гулранг равзан, тобадон ҳам,
Эшик гулранг, балким остон ҳам.

Бутуб ҳавзеки андин руҳ олиб қут,
Ушоқ тош теграсида лаълу ёқут.

Бўлуб гулранг май ҳавз ичра то лаб,
Ариғлардин доғи оқиб лабо-лаб.

Очилғон ҳар тараф бир гулшани гул,
Ўкулган ҳар сори бир хирмани гул.

Кезиб гулчеҳралар ҳар сори мавзун,
Кийиб бошдин-аёқ дебойи гулгун.

Яна бир равза тобистони услуб
Ки, келди қасри мийнорангу марғуб.

Топиб ул доғи ахзар зебу оро,
Қолиб  саргашта андин чархи хазро.

Ери узра саросар сабза навбар,
Чаманлар сарбасар сарву санавбар.

Қуши тўти, не тўтиким суруше,
Малакдек ҳулла бирла сабзрўше,

Равон бир шўхи сабзоранг ҳар ён,
Тутуб бир жоми мийноранг ҳар ён.

Бўлуб ҳар ҳавзнинг тоши забаржад,
Ушоқ тош ўрниға сочиб зумуррад.

Фалак янглиғ яшил қасрида тоши,
Яшил тоши каби тоқида коши.

Анингдекким яшил кошию хора,
Яшил чини била фаршу изора.

Демай ҳар сарв, балким ҳар гиёҳи,
Бўлуб ишратқа анда Хизри роҳи.

Яна бир равзаға ранги хазоний,
Танаъум кулгусига заъфароний.

Музаҳҳаб тоқи базморойи онинг,
Муталло фарши гардунсойи онинг.

Ҳунар килки била айлаб ҳунаркор,
Ичин заркору тошин доғи заркор.

Ичининг сурати руҳи мусаввар,
Ташининг шамсаси меҳри мунаввар.

Бўлуб ҳавзининг олтун фаршу хишти,
Нечукким хишт ила фарши биҳишти.

Майи асфар бу ҳавз5 ичра равона,
Сув ичра меҳр аксидин нишона.

Нечукким ҳавздин оқиб сориғ мул,
Хазоний баргдин ёғиб сориғ гул.

Санамлар жилвагар меҳри самоваш,
Аёғдин-бош либоси каҳрабоваш.

Бори маъшуқу ошуби замона,
Тўни ранги борининг ошиқона.

Яна бир равза ранги сарбасар нур,
Баёз ичра кириб, андоқки кофур.

Бўлуб қасрининг ичу тоши мармар,
Не мармар, яшми кофурий саросар.

Сафодин ҳавзи сийми ноб янглиғ,
Талаълудин суйи симоб янглиғ.

Бўлуб гачкорлиғ сиймин равоқи,
Нечукким қош  ичинда кўзнинг оқи.

Бари оқ ҳулладин ойини онинг,
Бари фарши бўлуб оқ чини онинг.

Ёруб ҳар эв хитойи сиймтандин,
Тан узра ҳулласи барги сумандин.

Садафгун ҳавз аро ҳар ён оқиб сув,
Бу сувдин секреган ҳар қатра инжу.

Бу янглиғ тўрт суратхонаи Чин,
Ичинда тўрт қасри равза ойин.

Қаю бир қаср ҳар айвон сиреҳре,
Не суратхонаким, ҳар шамса меҳре.

Туганди зеб аро Боғи Эрамдек,
Қаю Боғи Эрам, Байтулҳарамдек6.

Чу Мулкоро шуруу эҳтимоми,
Муҳайё қилди ул ишни тамоми.

Келиб Хоқон қошида қилди тақрир,
Мунунгдек тўрт мушкил ишни бир-бир

Деди чун борчанинг кайфиятин жазм,
Тамошосиға Хоқон айлади азм.

Суруб сўл ёнидин фархунда дастур,
Саводи мулк ройи бирла рурнур.

Юруб ўнг ёнидин шаҳзода Фарҳод,
Бўлуб шаҳ шод, бал шаҳзода ҳам шод.

Гузар айлаб бурунғи равза сори,
Шаҳу шаҳзодау дастур бори.

Тушуб чун қилдилар азми тамошо,
Десанг фирдавс ўлур ул навъ ҳошо.

Кўруб боғида юз турлук ажойиб,
Топиб қасрида минг онча ғаройиб.

Икинчи худ жинондин бул-ажаброқ,
Учунчи қаср ондин бул-ажаброқ.

Бўлуб тўртунчида баским латофат,
Бу учдин доғи ортуқроқ ғаробат.

Бу андин йўқки, ул мундин келиб хўб,
Бири-бирдин келиб матбуу марғуб.

Бўлуб даркида ожиз ақлу жон ҳам,
Муқир ажзиға фаҳми хурдадон ҳам.

Муни ҳар ким Кўруб раъноу чолок,
Ани кўргач кетиб бу ёдидин пок.

Анга ҳар ким қилиб фикру тааммул,
Муни кўргач унутуб они билкулл.

Бериб устодларға онча инъом.
Не онча юз тамаъ қилғонча инъом.

Бийикроқ чекти Мулкоро мақомин,
Бурунғича юз айлаб эҳтиромин.

Тутуб шаҳзодаға борин мусаллам,
Ҳамул ҳуру қусуру равзани ҳам.

Солиб жашну тараб тарҳини бир йил
Ки, шарҳидин анинг ожиз бўлуб тил.

Деди дастури Мулкороғаким: «Бот
Ки, таъхир ичра келди бийми офот.

Тузат ҳар ерда онглаб фасл чоғин,
Уч ойлиқ айшу ишратнинг яроғин.

Ҳамул уч ойки фаслининг ҳавоси
Қилур ул қаср лавни иқтизоси».

Эшитгач ҳукм дастури хирадманд,
Буюрғон ишга бўлди саъйрайванд.

Очиб ҳар сори махзанларға абвоб,
Тузотти айш учун бир йиллиқ асбоб

Ки, бўлғай ҳар уч ой бир равзада тўй
Ки, ўлгай ҳар куни юз оту минг қўй.

Мунга лойиқ бари маъкулу машруб
Ки, ҳам кўрдин-кўру ҳам хўбдин-хўб.

Сочиқ бирла навоу сози онинг,
Хитойи жинс рояндози онинг.

Ададсиз меваи ишратфизойи,
Ниҳоятсиз яна хони хитойи.

Кетур, соқий, шароби чини ойин
Ки, жоним қасди этмиш бир бути Чин.

Чу қилди Чин шаҳи май базмиға азм.
Ясоли биз доғи май азмиға базм.

[ХVII]

Баҳор насими нафас била лола ўтин ёрутуб, ғунча рардасин очқонда, балки лолау гул яфроғларин чаман гулрухлари  бошиға сочқонда хоқон Фарҳод била гулнорий қаср майли қилиб, гулгун май ўти била базм равшан этиб; чаман раёҳиндин холи бўлуб, ашжор хизрваш яфроғлар била сиреҳри ахзардин намуна бўлғонда райҳоний қасрда тараб баргин тузотиб, роҳи райҳоний ичиб; дарахт яшил кисватин заъфароний ҳуллаларга бадал қилғонда заъфароний қасрда олтун соғарға асфар май тўкуб; дай тожири боғ либосин кофуркирдор қилиб, балки тоғу саҳроға кофурбор бўлғонда қасри кофурий аро биллургун қадаҳ ичра кофуриймизож май нўш этиб, ҳар ҳадиқада уч ой нишот қилиб, бир йилни бу навъ тараб била ўткариб хоқон Фарҳоднинг мизожиға илож қила олмоғони

Ҳамал таҳвили эткач меҳри гулчеҳр,
Очар юз гул замона кўргач ул меҳр.

Қилур машшотаи сунъ ошкоро,
Аруси даҳрнинг ҳусниға оро.

Қилур тун бирла зулфу кун била энг,
Етар лекин бўйи бирла сочин тенг1.

Рутубат еткуруб ҳар сори ёғин,
Тар айлаб қатрадин гуллар димоғин.

Булут айлаб рутубат ул сифат фош
Ки, наргис уркудар солиб қуйи бош.

Кўруб наргисда мундоқ турфа уйқу,
Қизортур ғунчани ҳар лаҳза кулгу.

Тилар чун ғунча шаккар ханда қилмоқ,
Топар ул кулгудин гул-гул очилмоқ.

Булутким ғунча узра жола отиб,
Ҳамоно кулгусидин бағри қотиб.

Муниким ғунча тинмас кулгусидин,
Муҳаққақ билма наргис уйқусидин.

Очар наргис музаъфар тоси чандон,
Бўлур ул заъфарондин ғунча хандон.

Агар худ нўш қилмас ғунча они,
Недин бас комин айлар заъфарониғ

Ҳамоноким эмастур заъфарон ул
Ким, айлар хурда оғзида ниҳон ул,

Чун айлар хурда йиғмоғлиққа оҳанг,
Тутар бу хурдадин даҳр они дилтанг.

Ҳамоно хурда тўкмакка нигундур,
Белида йўқса онинг не тугундурғ

Чекар боғ  ичра булбул онча афғон,
Ки, афғони қилур гул бағрини қон.

Ва ё гул кўргузур бир райкар ондин,
Қизил ҳар барги бир ўтлуқ рар ондин.

Чу булбулдин бўлур райкоргузин гул,
Бу маъни бирла дерлар оташин гул.

Қачон ел қилса ҳар баргини рора,
Учар ҳар сори ул ўтдин шарора.

Бўлур гулшан ҳарими сарбасар гул,
Латофат ичра бир гулшанча ҳар гул.

Насими субҳ ўлур боғ ичра гулбор,
Бўлур боғ оташин гул бирла гулнор2.

Бу ўт ёнида булбул маскан айлар,
Қанот урмоқ елидин равшан айлар.

Қилур гулбун чу гул очмоқни оҳанг,
Бўлур гулшан юзи гул бирла гулранг.

Бу фасл ичраки олам бўлди гулгун,
Шафақгун аксидин миръоти гардун.

Ҳувайдо қилди ҳар гул бир шамойил,
Шаҳ ўлди қасри гулгун сори мойил.

Тузолди онча асбоби танаъум
Ки, гулшан бўлди онинг остида Ким.

Тўшаб қаср ичра юз дебои гулранг,
Қўюлди тахти гардун сори оҳанг.

Шаҳ ўлтурди, ёнида шоҳзода,
Қилиб оразларин гулранг бода.

Қўюб тахт оллида курсии гулфом,
Бўлуб устида Мулкороға ором.

Туруб базм ичра юз гулчеҳраи Чин,
Бориға ҳулла гулрангу гулогин.

Майи гулгун тутуб гулчеҳра соқи,
Ичар эл қўймайин бир қатра боқи.

Муғанний нағма тортиб бетааммул,
Биайниҳ ўйлаким, гул фасли булбул.

Гул айлаб барг, ҳар бир сарви навхез,
Қилиб ҳар рахнадин қаср ичра гулрез.

Ботиб базм аҳли гул баргида то фарқ,
Шафақ баҳрида меҳр ўлган киби ғарқ,

Чекиб гулранг май шаҳзода Фарҳод,
Гули рухсоридин хоқон бўлуб шод.

Юзига боқибу бориб ўзидин,
Оқиб хушвақтлиғ ашки кўзидин.

Қилиб ҳар лаҳза муфрит меҳр зоҳир,
Сочиб бошиға гаҳ гул, гаҳ жавоҳир.

Йўқ улким, базм эли шайдоси онинг
Хитоу Чинда вовайлоси онинг.

Бу янглиғ то нужуми чархраймой,
Ҳисоби фасл ила ўткарди уч ой.

Алар гулноргун қаср ичра гулрош,
Кўтармай лаългун майдин даме бош.

Итикрак эсди чун гулшан шамоли,
Чаманни борча гулдин қилди холи.

Яшунди барги гул яфроғ ичинда,
Ниҳон ўлди шажар яфроғ ичинда.

Либос этти чаман мийно масаллик,
Не мийно, гулшани хазро масаллик.

Чаманлар ичра йўл-йўл сарви озод,
Дегилким солди туз-туз соя Фарҳод.

Дема сарву санубар, ҳар ниҳоли
Бўлур сарву санубардин мисоли.

Бериб яфроғ нишон тўти раридин,
Шажар товуси жаннат райкаридин3.

Анга доғи қовурсун обкашдин,
Мунга ҳам тож шохи хизрвашдин.

Шажар гар бўлмаса товус боғи,
Недин товусдек бўлди аёғиғ

Магар онглаб ўзига уйқу чоғин.
Рари ичра ўғурлаб бир аёғин.

Қилиб норанж олтундин аён ганж,
Либос айлаб ўзига барги норанж4.

Уётдин ишқречон барги речон,
Чиқиб ҳар шох уза юз ишқречон.

Яшил сафҳа чаманнинг марғзори,
Кумуш жадвалдек онинг жўйбори.

Самар сувлар бўлуб ойинаоҳанг,
Ўланг айлаб аён ул кўзгуда занг.

Йўқ, ул сув боғнинг рухсори онгла,
Анга сабза хати зангори онгла.

Бу фасл ичраки зеби олам ўлди,
Бори офоқ сабзу хуррам ўлди.

Қилиб ул гулшани мийно сори азм,
Тузуб ул сабзаи раъно уза базм.

Фалакваш қасри ахзар ичра майнўш
Ки, айлаб чархи ахзарни фаромўш.

Қилиб Фарҳоду хоқон ҳулла чини,
Бўлуб Чин тахтининг маснаднишини.

Яшил тўн ичра ҳар ён сиймбарлар,
Яшил барг ичра андоқким шажарлар.

Қизил роҳу яшил чини риёла,
Нечукким сабза саҳни ичра лола.

Майи гулранг чини соғар ичра,
Шафақ андоқки чархи ахзар ичра.

Аёқчилиқ этиб ҳар сори ойин,
Ачиғ май тутқали бир сабзи ширин.

Бўлуб май ширасидин оташангез,
Бериб ул ўтқа таскин қурси кашнез.

Таом ичра такаллуфларға дастур,
Ҳам андоқким бурунроқ бўлди мазкур.

Бўлуб ҳам қасри мийно ичра уч ой,
Нишоту айш бирла бодараймой.

Чу қилди каҳрабогун меҳри гардун,
Йиғочлар барги рангин каҳрабогун.

Етишти каҳрабогун қаср чоғи.
Очилди каҳрабогун қаср боғи.

Шажар яфроғи бўлди каҳрабодек,
Демаким каҳрабо, меҳри самодек.

Бу навъ ўт сори бўлғоч ел гузори,
Сочиб ҳар сори гулрези чинори.

Чинореким ичига ўт тутошиб,
Ул ўтнинг шуъласи баргидин ошиб.

Сабо қилғоч сув ичра зар фишонлиғ,
Сунинг тиғини айлаб зар нишонлиғ5.

Учуб барг ўтидин ҳар ён шарора,
Нечукким зарварақдин рора-рора.

Сариғ яфроғ узаким ўлтуруб зоғ,
Бўлуб андоғки сориғ лолада доғ.

Терак сорғортибон юз зорлардек.
Сариғ оғриқ била беморлардек.

Чаманнинг ҳар йиғочи бир сариғ қуш,
Бўлуб бори тулак айёмиға тўш.

Ҳаво қилмоққа яфроғдин очиб рар,
Чу елдин силкиниб, ҳар ён сочиб рар.

Қилиб ҳар тун насими субҳгоҳи,
Шажар баргин нечукким субҳ коҳи.

Анингдекким чекиб ошиқ совуғ оҳ,
Қилур коҳи юзин ул оҳи жонкоҳ.

Қуюн яфроғни айландурса ҳар ён,
Бўлур мажнуни саргардону урён.

Қилиб зарҳал хазон наққоши тартиб,
Қилурға боғ авроқини тазҳиб6.

Бу шуғли ичра айлаб саҳв таркин,
Зар андар зар қилиб барг узра баргин.

Қуёшдек тоб уруб қасри музаҳҳаб,
Хазоний барглар гирдида кавкаб.

Ажаб фасле жаҳонға кўргузуб юз
Ки, бир кун жилва айлар меҳру юлдуз.

Мунунгдек фаслда шаҳзодау шоҳ.
Бу назҳатгаҳни қилдилар тарабгоҳ.

Қилиб кисват ҳарири заъфарони,
Ики гардун қуёш ичра ниҳони.

Музаҳҳаб ширада олтун суроҳи,
Бўлуб олтун суйи лавн ичра роҳи.

Уй олтун, фарши олтун, томи олтун,
Май олтун, зарфи олтун, жоми олтун.

Ҳулал қаср ичра ҳар ён зеби зарҳал.
Кавокибдек гуҳар бирла мукаллал.

Кўрунуб кўзга ойдиндек намуди,
Қуёш зарриштасидин тору руди.

Муғаннийлар чекиб дилкаш наволар,
Солиб заркор тоқ ичра садолар.

Фавокиҳ базм аро лимуву норанж,
Биҳи кўргач они кўрмай яна ранж.

Тараб кўррак бўлуб дастурдин ҳам,
Дема дастурким, мақдурдин ҳам.

Уч ой бу қаср аро ҳам туздилар жайш,
Суруду бода бирла қилдилар айш.

Совурди чун шажар баргини сарсар.
Сунинг симобини дай қилди мармар7.

Ҳаво доғи булутдин кийди синжоб,
Булут доғи ҳавоға сочти симоб.

Дай устоди нечукким заргари Чин,
Зилол атфоли лавҳин қилди сиймин.

Булутдинким томиб ҳар қатраи сув,
Бурудатдин ёғиб оламға инжу.

Ариғким обгирин ҳанжар айлаб,
Совуқ оғзи луобин ханжар айлаб.

Фалак тундин кўмур айлаб саранжом,
Шафақдин солибон ўт анда ҳар шом.

Ул ўтни тонг ели бирла дам айлаб,
Иситмоғлиқ учун қаддин хам айлаб.

Қамар сарчашмаси ҳар тун тўнгуб муз,
Муз ўлғон қатралар гирдида юлдуз.

Муз айлаб ер юзин ойинаойин,
ғалат қилдим, дегил ойинаи Чин.

Совуғ ўт табъидин элтиб ҳарорат,
Шарар ўртарга кўргузмай шарорат8.

Қизиқ кул тоби йўқ ончаки синжоб,
Йўқ олтойича ёнғон шуълаға тоб.

Қизил ахгар ақиқи ноб янглиғ,
Бурудатдин гули сероб янглиғ.

Қизил ўт совуғ андоқким қизил гул,
Анинг дуди бўлуб гул узра сунбул.

Ёғиб андоқ бурудат замҳарири
Ки, тахта тош боғлаб сув ҳарири.

Кафин оғзи била муфлис дам айлаб,
Ики тиз кўкси ичра маҳкам айлаб.

Қўлин қўлтуғлар ичра муътакиф ҳам,
Қулоғлардин ўтуб ики катиф ҳам.

Мизожин тормайин хуршед маҳрур,
Сочиб оламға нур ўрниға кофур.

Жаҳон ҳам қор ила кофур монанд,
Ҳаво ҳам муз била булуррайванд.

Совуғнинг бўйла кофуру булури,
Оқортиб борча оламни зарурий.

Агарчи ҳуллаларнинг ранги кофур,
Ва лекин осу қоқум бирла маҳрур.

Яна базм ўлди анжумдек муҳайё,
Бўлуб жамъият андоқким Сурайё.

Тутуб ҳар сори бир Чин нозанини,
Туман минг ноз ила бир зарфи чини.

Гар оти чинийи фағфури онинг,
Вале ранги келиб кофури онинг.

Деганча балки юз онча такаллуф,
Такаллуф бобида қолмай таассуф.

Нишоту айш ўлуб шарҳ айлагонча,
Қаю шарҳ айлагончаким, юз онча.

Бу янглиғ ҳам ўтуб ишратда уч ой,
Бўлуб ул тўрт ерда мажлисорой.

Буларға боис улким шоҳзода,
Бу янглиғ айш бирла ичса бода.

Нишотин ҳар замон май тоза қилғай,
Тараб ҳар лаҳза беандоза қилғай.

Вале ул бермай ўз тавриға тайғир,
Нечук тайғир торқай нақши тақдирғ

Ҳамул пурдарду сўзга оҳи онинг,
Анодин нолаи жонкоҳи онинг9.

Биравким зор йиғлаб-йиғлаб ул зор,
Топиб кўнгли эл озоридин озор.

Чиқориб сўзлиғ сўз бошидин дуд,
Совуғ оҳ айлаб оҳин оташолуд.

Бўлуб эл андуҳидин кўнгли ғамнок,
Ёқо чокин Кўруб, кўксин қилиб чок.

Бировким ишқдин қилса ривоят,
СЎпуб ҳар дам мукаррар ул ҳикоят.

Тафаҳҳус айлаб андин кўп нишони,
Нишонин кўнглида асраб ниҳони.

Висол ичра замирин шод топиб,
Аламдин хотирин озод топиб.

Етишгач ҳажр шарҳи зор йиғлаб,
Ики кўз айлабон хунбор йиғлаб.

Чу хоқон ўз ишин наззора қилди,
ғалат торти, нечаким чора қилди.

Енгиб ул ҳол аро ҳайронлиғ они,
Қилиб саргашта саргардонлиғ они.

Қадаҳсиз, соқиё, ҳайронмен асру,
Евур соғарки саргардонмен асру.

Кўнгулга ишқ ўти солғоч шарора,
Анга йўқ май суйидин ўзга чора.
[ХVIII]

Хоқоннинг хонлиғ тожин ўз гавҳари била аржуманд сармоя қилурнинг можароси ва жаҳонбонлиқ тахтин ўз нақди била баландроя этарнинг муддаоси ва ўз қариғонидин боши оқорғон саргузаштин демоқ ва кўзи адам уйқусиға майл қилғон афсонасин айтмоқ ва Фарҳоднинг тож соясидин бошин қочуруб, тахт роясидин аёғин яшурмоқ ва бошин хоқон тахти аёғига қўюб узр айтмоғи ва узри боштин аёқ Хоқон кўнглига ёқиб ўз сўзидин қайтқони

Бу кишвар узра урғон кўси шоҳи,
Бу ойин бирла тузди сўз сироҳи1

Ки, хоқон ҳар нечаким чора қилди,
Қазо ичра ўзин бечора билди.

Кўруб Фарҳод тоғи авжини тунд,
Қилиб ул тоғ ройи тиғини кунд.

Ўзин солмай яна бир фикр этиб соз,
Бу янглиғ бўлди ишга чорарардоз

Ки, чун қилмиш куҳулатдин тажовуз,
Кибар меҳробиға қўймиш ёши юз.

Яна Фарҳод бўлмиш навжавон ҳам,
Хирадманду рашиду раҳлавон ҳам.

Йўқ улким Чинда хоқонлиққа лойиқ,
Бори оламда султонлиққа лойиқ.

Неким шаҳлиғ аро шойист бўлғай,
Ким ул шаҳларға дарбойист бўлғай,

Яратмиш Ҳақ анинг зотида борин,
Аён қилмай керакмас иш ғуборин.

Эрур бори ҳунар ичра камоли,
Тамоми айблардин зоти холи.

Йиғию нолау афғондин ўзга
Ки, йўқтур ҳеч айби ондин ўзга.

Бировким торса шаҳлиғдин раёсат,
Тузук бўлмас иши қилмай сиёсат.

Чу кўнгли бор анинг риққатға мойил,
Эрур андин ташаддуд нақши зойил.

Керакмас эрди табъи мунча софи
Ки, бўлғай салтанатға ул мунофи.

Бировким олам ичра шоҳ келмиш,
Улус бошиға зиллуллоҳ келмиш.

Керакким шахсдин не торса роя,
Ҳамул ҳолатни зоҳир қилса соя.

Томуғ, учмоғ яратмиш Ҳаййи Жаббор,
Агар Ваҳҳоб эрур, Қаҳҳор ҳам бор.

Ангаким бердилар миръоти шоҳи,
Эрур ул мазҳари зоти Ислоҳи.

Анинг зотиға бўлғонлар мазоҳир,
Керак бўлмоқ сифоти бирла зоҳир.

Сифотидин бири ҳар кимда камдур,
Мунофи шаҳлиғ асбобиға ҳамдур.

Чу бор ул мазҳари сирри жамоли,
Жалолият ўтидин зоти холи.

Қаю душманки, қасди жони қилғай,
Тиларким, жон анинг қурбони қилғай.

Ҳаводис шастидин гар келса юз ўқ,
Раво кўргай ўзига, ўзгага йўқ.

Бу иш дарвешликда хуш сифатдур,
Вале шоҳлиғда нохуш хосиятдур.

Шаҳ ар тиғи сиёсат қилмаса тез,
Чекилгай халқ аро юз тиғи хунрез.

Қароқчи қони ўлса рахтида доғ,
Бу гул тожирға айлар тоғни боғ.

Агар золимға йўқтур шоҳдин бок,
Эрур ул хушдилу, мазлум — ғамнок.

Ятим этса ичиб кўй ичра бедод,
Бу ғамдин тифли мактаб бўлмас озод.

Буларни ул демак бўлмаски билмас,
Билур, лекин нечукким билди қилмас.

Манга бу қисса бас мушкил тушубтур,
Ким ул мазлум кўчакдил тушубтур.

Нетайким зўридиндур рил ожиз
Ки, синдурмас сингак нишини ҳаргиз.

Не осиғ шердин кўп зўр ранжа,
Аёғида чу бўлмас мўр ранжа.

Не суд, ар илм аро фарди замондур,
Чу жаҳл аҳлиға биймидин амондур.

Эмастур анда бу худройлиғдин,
Эрур оламға берарвойлиғдин.

Неча бу ишта бўлдум фикратандиш,
Даво йўқ эрди, қолмиш эмди бир иш.

Анга тутсам мусаллам салтанатни,
Зарурат тарк қилғай бу сифатни.

Қачон иш тушса ўз бошиға бешак,
Ўзига тутқусидур борча эмгак.

Чу қилди олам аҳлиға тааҳҳуд,
Ёмон элга бўлур вожиб ташаддуд.

Сиёсатни биров чун қилди бунёд,
Бўлур тадриж бирла табъи муътод.

Бу ишнинг лаззатин чун торти коми,
Бўлур ҳар лаҳза кўррак эҳтимоми.

Бу раъйи бирла хоқон хушдил ўлди
Ки, яъни борча коми ҳосил ўлди.

Торилди ишга чун бу навъи тақриб,
Равон шоҳона жашне қилди тартиб.

Тилаб аркони давлатнинг тамомин,
Қилиб ҳозир эшикнинг хосу омин.

Бериб шаҳзодаға ёнида манзил,
Сўз оғоз этти осон, лек мушкил

Ки, чун Ҳақ айлабон зоҳир ҳидоят,
Манга қилди жаҳонбонлиғ иноят.

Хитоу Чинға берди комронлиғ,
Қаён азм айласам кишварситонлиғ.

Тажаммул ҳадди имкондин фузунроқ,
Неким қилсам Кимон ондин фузунроқ.

Не комеким тахайюл ичра сиғмай,
Не айшеким тааққул они йиғмай.

Бориға қилди кўнглумни баруманд,
Каромат қилди борин ғайри фарзанд.

Буким мулкумга йўқ эрди валиаҳд,
Оғу таъми бЭрур эрди есам шаҳд.

Бу ғамдин муттасил ражмурда эрдим,
Ҳаётим боғидин озурда эрдим.

Чу йиғлаб ерга кўп қўйдум юзумни,
Ёрутти Ҳақ сенинг бирла кўзумни.

Биҳамдиллаҳ, неким қилдим таманно,
Борин иқболдин тортим муҳайё.

Бу кун юз шукрким қилди Ўғоним,
Сени минг ончаким бўлғай Кимоним.

Чу Ҳақ зотингни кони маъни этмиш,
Халойиқ васфидин мустағни этмиш.

Не иштин бўлса шаҳлиғ эътибори,
Букун мавжуд эрур зотингда бори.

Фалак рили саҳардин чекса хартум,
Қошингда рашша хартумича маълум.

Улумунг баҳридин олсоқ ҳисоби,
Аторуд шаклидур андин ҳубоби.

Замиринг васфи мустаҳсан эмастур,
Қуёш равшан демак аҳсан эмастур.

Сени доно демак ёхуд хирадманд,
Демакдурким ачиғ майдур, чучук – қанд.

Букун андинки бор Ҳақнинг қазоси,
Куҳулат бирла шайхухат ароси.

Ёшим эллик баводисин тай этмиш,
Не эллик, олтмиш ҳаддиға етмиш.

Ишимга дам-бадам қилсам тааққул,
Эрур ҳолимға кун-кундин таназзул.

Қарилиқ айбини ёшурса бўлмас,
Борур чоғ бўлди, боқиб турса бўлмас.

Ҳавас бўлса қариға навжавонлиқ
Хижолат зоҳир айлар саргаронлиқ.

Табиат серти чун мушк узра кофур,
Яна кофур мушк ўлмоқ не мақдурғ!

Сақол оқи ўлумга решравдур,
Тириклик сабзаси узра қиравдур.

Ани узмак йигит бўлмоқ ғамида,
Сақол юлмоқ дурур ўз мотамида.

Ики-учни юлуб юз айлаган реш,
Топар беш-олти кундин сўнг ўн-ўн беш.

Бировким ранг этарга қилса оҳанг,
Бўлур чун неча кун ўтти неча ранг.

Кўруб ул рангрезлик ишларини,
Тароғ кулмакка очиб тишларини.

Тароғ гар кулса онча саъб эмас ҳол,
Бало ул лаҳзадурким кулса атфол.

ғаразким макру ҳийлат бирла қори,
Ёна олмас йигитлик кўйи сори.

Йигитлик айши бисёр ўлди бисёр,
Қарилик ранжи душвор ўлди душвор.

Мангаким бўйла душвор иш тушубтур,
Ишим душворлиққа ёвушубтур.

Агарчи умрдиндур шиква чоғи,
Қаю шиква, қилурмен шукр доғи

Ки, Ҳақким андин ўлди ҳар ҳидоят,
Манга қилди ҳидоят бениҳоят.

Йигитлиқ ондаким арзони этти,
Хитоу Чин элининг хони этти.

Қарилик кўйига солғоч хиромим,
Сени қилмиш менинг қойим мақомим.

Жаҳон шомида гар бир ой камдур,
Қуёш чунким тулуъ айлар не ғамдур.

Чинор ар боғдин кам қилса соя,
Не ғам чун чиқти сарви сидрароя.

Не бок ар бешадин чиққай ҳизабре,
Чу бўлғай ўрнида ғурранда бабре.

Атоким сен киби фарзанди бўлғай,
Ҳаёти нахлининг райванди бўлғай.

Ўлум вақти етишгач ғам еқайму,
Агарчи ўлса ҳам ўлдум дегаймуғ

Чу йўқтур эътимоди умр ишига,
Қачон ўлмоқ яқин эрмас кишигағ

Йигит истар қарилиқнинг навиди,
Қариға йўқ йигит бўлмоқ умиди.

Қарилиқ дарди бедармондур охир,
Бир иш кўнглумда кўп армондур охир

Ки, ўлмасдин бурун очиб кўзумни,
Сарир узра йигит кўрсам ўзумни

Ки, яъни тожу тахту салтанат ҳам,
Сироҳу мулку молу мамлакат ҳам.

Бори бўлса сенинг бирла музайян,
Сени ўз ўрнума қилсам муайян.

Санга тутсам мусаллам родшолиқ,
Халойиқ устида кишвархудолиқ.

Манга шаҳлиқда қуллуқ ҳам қил эмди,
Атолиқ ҳам, ўғуллуқ ҳам қил эмди.

Неким элнинг салоҳидур, они қил,
Менинг будур салоҳим, эмди сен бил.

Бу базм ичра чу кўрди шоҳзода
Ки, аччиғ тутти беҳад шоҳ бода.

Онингдек чекти оҳи оташолуд
Ки, етти оҳидин кўк сақфиға дуд.

Топиб ул нуктадин озор йиғлаб,
Ўзин туфроққа солди зор йиғлаб.

Деди гардунға тортиб оҳи жонкоҳ
Ки: «Кўп йиллар тирик бўлсун шаҳаншоҳ.

Сарири чарх бўлсун тахти жоҳи,
Фузун анжум сироҳидин сироҳи.

Нишоти боғи ҳар кун тоза бўлсун,
Гули айш онда беандоза бўлсун.

Қўлидин тушмасун жоми Каёний,
Ичинда май зилоли зиндагоний.

Бу сўзларники шаҳ қилди хитобим.
Не дермен менки, не бўлғай жавобим.

Туруб маъразда сўз ҳаддимни билмон,
Жавоб айтурға ўз ҳаддимни билмон.

Неча туфроғ эса жисми ҳақирим,
Вале бир-икки сўздин йўқ гузирим.

Бири улким, чу йўқ умр эътимоди,
Йигит-қариға тенгдур зулму доди.

Вале оламда ҳарне бўлса мавжуд,
Бақосиға эрур бир навъи маъҳуд.

Қаю машъалки базм айлар музайян,
Учар юз минг шарар, ул шуъла равшан.

Гияҳ юз минг бўлур бўстонда барбод,
Вале юз йил турар бир сарви озод.

Бўлур юз рушта ҳомун сел чоғи,
Турар ўз ўрнида Албурз тоғи.

Кичикларга кичикдур умр асоси,
Улуғларға улуғроқдур қиёси.

Яна бир буки, умр ар торса юз йил,
Чекарму рашша, ҳар неким чекар рил.

Уқобу Куйканакни қилсалар қайд2,
Қачон қилғай анинг сайдини бу сайд.

Агарчи арса холи қолса мутлақ,
Тутарму анда шоҳ ўрнини байдақ.

Қуёш мағриб сори ёшурса дийдор,
Туман минг заррадин бир йўқ радидор».

Суруб бу нукталарни шоҳзода,
Атонинг шавқини қилди зиёда.

Деди Хоқонки: «Ей шамъи фароғим,
Фароғу шамъ йўқ, равшан қароғим.

Ҳадисинг лутфи юз минг жондин ортуқ,
Не жонким, чашмаи ҳайвондин ортуқ.

Бу сўзлар гавҳари дуржинки очтинг,
Гуҳар ул дурждин оламға сочтинг.

Қулоқ торти дури шаҳвор сендин
Ва лекин мен заифи зор сендин.

Тамаъ бу ранглиғ сўз тутмас эрдим,
Жавобим бу сифат кўз тутмас эрдим.

Ўзунгдин гар мени хушдил тиларсен,
Муродим умрдин ҳосил тиларсен,

Аён қилмоқ керак бу сўзда росим,
Қабул этмак керак бу илтимосим».

Бу янглиғ кўрди чун шаҳзода сурат,
Қабул этмаклиги эрди зарурат.

Яна туфроғ Ўпуб бунёд қилди,
Ҳазин кўнглин атонинг шод қилди.

Ки: «Чун шаҳ узр манъин қилди билкул,
Манга не ҳадки қилғоймен тааммул.

Вале чун мен ҳақиру, иш улуғдур3,
Бу сўз арзин зарурат қилғулуғдур.

Чу мен бу чоққа тегру ғофил эрдим,
Бу иш таклифидин фориғдил эрдим.

Ишим ишратқа базморолиқ эрди,
Фароғат бирла берарволиқ эрди.

Бир-икки йил иноят айласа шоҳ
Ки, хизматдин ўзумни қилсам огоҳ.

Шаҳ оллинда ҳамиша ҳозир ўлсам,
Бу иш кайфиятиға нозир ўлсам.

Яқин билсам ривожин ҳам касодин,
Танисам ҳам салоҳин, ҳам фасодин.

Кичикрак иш бурунроқ бўлса таъйин,
Қилилса ҳар не саҳв ўлғонға талқин.

Не ишким яхшироқ қилсам шуруи,
Бўлулса яхшироқ ишнинг ружуи.

Жаҳонда ҳар кишиким бир иши бор,
Ишида ул кишининг варзиши бор.

Чу варзиш бўлмаса мушкил дурур иш,
Бўлур осон қачонким етти варзиш.

Манга ҳам варзиш ўлса ошкоро,
Қилай не ҳукм бўлса бемадоро».

Чу сурди нуктани бу навъ дилкаш,
Баёнидин атоси бўлди дилхуш.

Кетур соқий, манга бир жоми шоҳи
Ки, бўлғай ғам сироҳининг раноҳи.

Қадаҳ шаҳлиғдин ортуқдур кўзумга,
Қилай зулм, элга қилғунча ўзумга.
[ХIХ]

Хоқоннинг ўз гавҳарин хазойин ғаройиби, балки ғаройиб хазойиниға киюрмоғи ва анинг кўзига сангрора ушоқ тошча ва қизил олтун қаро туфроғча кўрунмай, кўзи жазъи биллурий дуржға тушуб, сувда меҳри ховарийдек биллурда ойинаи Искандарийға1 тушгони ва ул кўзгу тилисмидин ғариб суратлар анга юз кўргузуб, кўнгли кўзгу аксидек изтиробға тушгони.

Бу сўзни нуктагўйи номаоро
Бу янглиғ айлади ҳангомаоро

Ки, чун хоқон бу сўз эъломи бирла,
Жавобин торти андоқ коми бирла.

Нишоту айш асбобини йиғмай,
Тарабдин балки Чин мулкига сиғмай.

Қилиб шаҳзодаға онча риоят
Ки, тормай ақл анга ҳадду ниҳоят.

Тилаб қилмоқ жаҳон онинг фидоси,
Жаҳонни қўйки, жон онинг фидоси.

Анга мундоқки айшу завқ етти,
Еваз ўтрусида юз фикрат этти

Ки, не сочғай бошиға баҳру кондин
Ки, бўлғай мунбасит шаҳзода ондин.

Чу бас олий эди меҳмон жаноби,
Бўлуб гавҳар қошида тош ҳисоби.

Бу ишдин мизбонға ажз ғолиб,
Анинг кўнгли тилар ашёға толиб.

ғаробат махзан ичра чун кўп эрди,
Тутуб илгин хазойин ичра кирди.

Хазойин демаким, юз баҳр ила кон,
Тошиб нақдина анда улча имкон.

Ададсиз уй бори ганж устида ганж,
Хирад ганжури арзидин аламсанж.

Бурун қирқ уй бўлуб олтун макони,
Ҳар эвда қирқ хуми хусравони.

Бу махзанда ғаробатдин бу маълум
Ки, бир хум олтун эрди ўйлаким мум.

Ани ким мум деб илгига олиб,
Неким андин ясай дегач, ясолиб.

Яна қирқ уй аро ажноси зебо,
Бир уйда қирқ тунг иксуну дебо.

ғаробат мунда беҳадду ниҳоят,
Торилмай булажаб санъатқа ғоят.

Туман минг жинси чинию хитойи,
Басар торининг ўлмай раҳнамойи.

Бўлуб юз ранг ирак бирла мусаввар,
Биридек кўрмайин чархи мудаввар.

Бўлуб тасвирида юз чеҳра райдо
Ки, Ақли Кулл бўлуб ҳусниға шайдо.

Тикилган тўн ҳисобин кимса билмай,
Бириси ҳам кесилмай, ҳам тикилмай.

Ҳунарвардин бари омода бўлғон,
Мукаммал коргоҳ ичра тўқулғон.

Ҳарир ончаки йўқ роёни онинг,
Юз онча ҳуллаким, йўқ сони онинг.

Анингдек ҳуллалар келтурди ганжур
Ки, андин кийса гар ўн ҳулла бир ҳур.

Ҳануз ўлғой тану андоми маълум,
Танининг ранги насринфоми маълум.

Ўкулган нофадин харвор-харвор,
Тўкулган мушк худ анбор-анбор.

Жавоҳир ончаким фикрат дабири
Ҳисоб айлаб торилмай мингда бири.

Оқизиб кўз суйин ҳар лаъли сероб,
Олиб жон нақдини ҳар бир дури ноб.

Булуру яшм юз минг булажаб зарф
Ки, ҳар бирга хирожи мулк ўлуб сарф.

Қилиб ганжур юз мундоқни ҳозир,
Бўлуб ҳам шоҳ, ҳам шаҳзода нозир.

Неча боққон сойи ҳайрат бўлуб фош,
Кулумсуб гоҳу, гоҳи ирғотиб бош.

Тамошодин тўяр чоғ чун ёвушти,
Кўзи бир булажаб райкарға тушти.

Булури нобдин бир турфа сандуқ,
Ясомайдур дегайсен они махлуқ.

Сафолиқ хулқи кўнглидин намудор,
Ичинда бир ажаб ҳайъат радидор.

Вале ул турфа ҳайъат сирри мубҳам,
Мурассаъ қуфл ила сандуқ маҳкам.

Дема сандуқ, юз офат ҳисори,
Эшигин руст боғлаб қалъадори

Ки, офат қалъаси маҳкамроқ авло,
Анинг асрори ҳам мубҳамроқ авло.

Чу анда булажаб кўрди шамойил,
Бўлуб шаҳзода билмакликка мойил.

Деди: «Бас турфадур бу санъату соз,
Денгизким, не дурур бу рардада розғ

Калиди қайда бўлса, ҳозир айланг,
Очиб қуфлини, сиррин зоҳир айланг!»

Қилиб хоқон бу маънида мадоро,
Равони айлади узр ошкоро.

Ки, бу сандуқ сиррин кимса билмас,
Калиди йўқтурур, қуфли очилмас.

Ани кўрдунг, билурнинг фикридин кеч
Ки, биз ҳам кўрдук, аммо билмадук ҳеч.

Эшитгач шоҳ узрин шоҳзода,
Ҳавас савдосини қилди зиёда.

Деди: «Ҳар ишки қилмиш одамизод,
Тафаккур бирла билмиш одамизод2.

Улум ичра манга то бўлди мадхал,
Торилмас мушкиле мен қилмағон ҳал.

Мунинг ҳам билмагунча аслу будин,
Муайян қилмағунча тору рудин

Не имконким қарор ўлғай кўнгулга,
Тасалли ошкор ўлғай кўнгулга».

Нечаким шоҳ узрангез бўлди.
Анинг савдоси кўрроқ тез бўлди.

Нечаким шоҳ этиб кўррак тааммул,
Бўлуб шаҳзода кўррак бетаҳаммул.

Шаҳ айлаб неча ул ишга назора,
Торилмай ростлиғдин ўзга чора.

Дедиким, қуфлин онинг очтилар бот,
Ичидин чиқти бир рахшанда миръот.

Сафо бобида меҳри ховарий ул,
Не меҳр, оинаи Искандарий ул.

Садафда дурри байзочеҳр янглиғ,
Фалак сандуқи ичра меҳр янглиғ.

Ҳакимиким нигор айлаб тирозин,
Ёзиб кейнида махфий борча розин

Ки: «Бу миръотким, гетинамодур,
Анга хуршедча нуру сафодур.

Эрур Искандари Румий нигори,
Жаҳон аҳлиға онинг ёдгори

Ки, айлаб тўрт юз доно билан жаҳд,
Алардин ҳар бир Афлотунға3 ҳамаҳд.

Сиреҳр аҳволининг соҳибвуқуфи,
Жаҳоннинг корбанду файласуфи.

Таниб афлоку анжум толиин туз,
Бу кўзгу санъатида қўйдилар юз.

Неча йил ранж тортиб бемадоро,
Бу райкар нақши бўлди ошкоро.

Бу кўзгуким эрур ҳикмат жаҳони,
Тилисмедур шигарф анда ниҳони4

Ки, ҳар ким очмоғиға саъй қилса,
Анинг саъйи била бу иш очилса.

Келиб кўзгуни ердин олса филҳол,
Сафолиғ чеҳриға кўз солса филҳол,

Неким умрида андин турфароқ иш,
Эмас мумкин, агар худ нўшу гар ниш

Ки, Тенгри айламиш кўрмакни рўзи,
Қазо бошиға келтурмакни рўзи.

Бўлур бу кўзгу ичра жилваоро,
Қилурға ғайб сиррин ошкоро.

Вале очмоқлиғи мушкилдур асру,
Гудози жисму ранжи дилдур асру.

Ангаким тушса очмоқ изтироби,
Бу бўлди ул муаммонинг ҳисоби.

Ки, Юнон мулки ул фархунда кишвар
Ки, ҳикмат бирла торти зебу зевар.

Ҳакимиким топиб ашколи афлок,
Бу кишвар туфроғидин бир овуч хок.

Тоши ҳикмат элининг дурри тожи,
Гиёҳи борча иллатлар иложи.

Шимолий ҳаддида тоғе дурур тунд
Ки, тиғи кўк мисосидин эрур кунд.

Киши Юнон сори бормоқ керактур,
Инон ул тоққа бошқормоқ керактур.

Апода қолса уч манзил масофат,
Ул уч манзилда воқедур уч офат.

Бурунғи манзил ичра аждаҳое,
Яратқон Тенгри қаҳридин балое5.

Икинчи манзил ичра Аҳраман бил,
Анга бедоду офат даъбу фан бил.

Учунчида тилисми булажаб соз,
Бу икидин доғи мушкилрак ул роз.

Бу уч манзилдин ўткорганга маҳмил.
Дейилгон тоғ эрур тўртинчи манзил.

Бу тоғ ичра киши қилса гузоре,
Кўрар ҳижрон тунидек тийра ғоре.

Эрур ғор ичра Суқроти ягона,
Дема Суқрот, Буқроти6 замона.

Тирик бор эрса донойи хирадманд,
Очар борғон киши ашколидин банд.

Вагар қайди ҳаёт ичра эмастур,
Кишига не ғаразким мултамасдур.

Таважжуҳ чун анинг руҳига қилғай,
Гириҳлик риштаи банди очилғай».

Ўқуғоч шоҳзода қиссани пок,
Бу мушкул ҳаллиға бўлди ҳаваснок.

Онингдек ғолиб ўлди изтироби
Ки, бу фикр узра борди хўрду хоби.

Чу Хоқон фаҳм қилди муддаосин
Узотти манъи узра можаросин.

Нечаким шоҳ кўррак тутти мавқуф,
Вале шаҳзода кўррак бўлди машъуф.

Ўғулға гарчи мушкул ҳол тушти,
Атоға саъброқ аҳвол тушти.

Ўғулға юзланиб андоқ суубат,
Атоға андин ортуғроқ уқубат.

Кетур, соқий, шароби бехудона
Ки, саъб иш солди оллимға замона.

Нечаким саъб эрур гардун жафоси,
Эрур бехудлуғ ул ишнинг давоси.
ХХ

Фарҳодқа Юнон мулки азимати жазм бўлуб, ҳикмат била Мулкорони чорлаб, сўз кумайтини Юнон водийсиға солиб, тилисм муддаосин, балки муддао тилисмин анинг қошида очқони ва Мулкоро ани насиҳат била мумтанеъ қила олмай муддаосин хоқонға арз қилиб, бу муҳлик сўздин Хоқоннинг руҳи Фарҳоди бадан Чинидин адам Юнониға юзлангали ёвушуб, Мулкоро била кўп машварат қилғондин сўнгра Фарҳод била Юнон мулкига черик тортиб борурни муқаррар қилғони

Бу меҳнат шарҳин улким қилди таҳрир,
Бу янглиғ айлади афсона тақрир

Ки, чун шаҳзодаға жаври ҳаводис,
Мунунгдек мушкул амре қилди ҳодис.

Анингдек борди орому қарори
Ки, чиқти ўз қўлидин ихтиёри.

Бу эрди бимким девона бўлғай,
Хирад ойинидин бегона бўлғай.

Тута олмай чу ул савдони ринҳон,
Тилаб хилватда Мулкорони ринҳон.

Анга тақрир қилди можаросин,
Ҳавас кўнгли аро солғон балосин.

Дедиким: Гар гадо, гар шоҳ бўлсун,
Агар ғофил, вагар огоҳ бўлсун,

Танаъум бирла меҳнат хўбу зишти,
Неким бўлмиш азалдин сарнавишти,

Ани то кўрмагай имкон эмастур,
Хирад оллинда бу ринҳон эмастур.

Агар шоҳ, ар гадодур одамизод,
Эмас бўйни қазо ҳукмидин озод.

Ёзилғон нуктани тағйир қилмоқ,
Эрур сув узра хат таҳрир қилмоқ.

Қазо килки не хатким қилди мастур,
Эмас ҳаргиз ани тағйири дастур.

Замоннинг бори ишда зуфунуни,
Эрур гардун фунунининг забуни.

Кишининг ер юзига ҳукми етсун,
Қазойи осмони етса, нетсунғ

Халойиқ ажзидинким нуктаронмен,
Булардин мен доғи бир нотавонмен.

Неким оллимға ёзмиш килки тақдир,
Манга йўқтур ани кўрмакка тадбир.

Азалда бу эмиш Ҳақнинг қазоси,
Менинг оллимға бу иш ибтилоси.

Анингким кўнгли тормиш ақлдин нур.
Керак тутса мени бу ишда маъзур.

Букун оллимға тушмиш турфа ҳолат,
Агарчи элга бор андин малолат,

Менинг ҳеч анда йўқтур ихтиёрим
Ки, оллимға ёзибтур Кирдигорим.

Билурмен мушкул ишдур асру, лекин
Қила олмон қазо ўтини сокин.

Керакким айласанг Хоқонға тақрир,
Менинг оллимға келтурганни тақдир.

Атолиқ ҳаққи чун бордур апода,
Ижозат истарам бу можапода.

Дағи йўлумға ҳиммат зод қилсун,
Ва гаҳ-гоҳи дуода ёд қилсун.

Анинг ҳиммат била гар бўлса ёди,
Шак эрмас тормоғим бу иш кушоди.

Ижозат бермаса Тенгри тонуқдур,
Ҳақ оллинда бу асрорим очуқдур

Ки, бесомон бўлуб бечоралиқдин,
Гузирим йўқтурур оворалиқдин.

Олиб бошим, демай обод ила чўл,
Ҳамул мақсад сори тутқум дурур йўл.

Йўлумда девдур, гар аждаҳодур,
Тилисм ичра агар юз минг балодур,

Юмуб борча таҳошидин кўзумни,
Ул офатларға урғумдур ўзумни.

Ишим чун манъ кўйидин йироқдур,
Ижозат бўлса шаҳдин яхшироқдур».

Бу муҳлик руқъа чун ирод қилди,
Яна муҳлик қасам ҳам ёд қилди

Ки: «Йўл тормас бу мақсудимға тағйир,
Сен эмди саъй этарда қилма тақсир».

Чу Мулкоро эшитти бу фасона,
Чекиб кўнглидин оҳи бехудона.

Маломат айлабон айтай деса ранд,
Кўрубким, ранд эшигин айламиш банд.

Не сўздин истаса тутмоқ қўлини,
Кўрубким боғламишдур сўз йўлини.

Ажаб навъ онглабон ул сурати ҳол,
Қолиб ожиз дам урмоқдин, бўлуб лол.

Вужудин айлабон бу шуъла нобуд,
Етиб кўк гунбадига оҳидин дуд.

Кўзи бу дуд ранжидин ёшориб,
Қупуб йиғлаю шоҳ оллиға бориб.

Тилаб хилват, кириб хоқон қошиға,
Мудово айлай олмай кўз ёшиға.

Кўруб айтурда ранжи бениҳоят,
Қилиб ҳар не эшитканни ҳикоят,

Чу онглаб шоҳ анинг бу можаросин,
Уруб кўксига, чок айлаб яқосин.

Икав ул меҳнати анбуҳ бирла,
Басе йиғлаштилар андуҳ бирла,

Чу кўп қилди жазаъ шоҳи замона,
Ўпуб туфроғни дастури ягона.

Бўлуб дардиға бир-бир чорарардоз,
Насиҳат қилди сокин-сокин оғоз

Ки: «Шоҳо, ҳар не сабт ўлди қазодин,
Торилмас чорае ўзга ризодин.

Букун чун шаҳ замоннинг аъқалидур,
Мунаввар кўнгли давлат машъалидур1.

Не ҳожат айтмоқким чун тушар иш,
Жазаъдин беҳдур ўлмоқ чораандиш.

Хирад гар бўлди эрса чорарайванд,
Натижа чорадин торқай хирадманд.

Гар ўлса чораға тақдир монеъ,
Керак бўлмоқ қазо ҳукмиға қонеъ».

Деди шаҳ: «Ей саодат шамъи ройинг,
Кўнгул ороми нутқи дилкушойинг.

Киши ўз жонидин тўймоқ бўлурму,
Ани мундоқ била қўймоқ бўлурмуғ

Кўнгул дардиға дармондур насиҳат,
Қилоли улча имкондур насиҳат.

Агар худ торти таскин давлат ўлди,
Кўнгулга кому жонға роҳат ўлди.

Асар қилмасдек ўлса кўнглига ранд,
Бўлоли ҳар не Ҳақдин келса хурсанд».

Бу сўз бирла яна Хоқону дастур,2
Тараддуд қилдилар беҳадду мақдур.

Басе ҳар навъ тадбир айладилар,
Торилмай нафъ, тағйир айладилар.

Чу саъб эрди ишида орзухоҳ,
Насиҳатгўга бўлди орзу коҳ.

Неча тил гуфтугўси кўррак ўлди,
Анинг ул орзуси кўррак ўлди.

Чу Хоқон чорасидин бўлди маъюс.
Тахайюл қилди этмак они маҳбус.

Яна ҳабсиға ҳам қилмай таҳаммул,
Давосин айлади мундоқ таҳайюл —

Ки, онинг кўнглини озурда қилмай,
Ҳаёти гулбунин ражмурда қилмай.

Черик солғай Хитоу мулки Чинға,
Юруб чеккай сираҳ Юнон заминға.

Ангача ўғлиға ҳамроҳ бўлғай,
Ёмон-яхшисидин огоҳ бўлғай.

Етарга улча айлабтур ипода,
Замони киргуси мумтад апода.

Анга тегру эрур қилғон хаёли,
Кўнгулдин чиқмағининг эҳтимоли.

Муяссар гар эмас бу ул замонда,
Не Ҳақдин келса кўргай они онда.

Чу бу андеша тушти кўнглиға хўб,
Равони деди Мулкороғаким: «Қўр!

Бориб Фарҳоднинг оллинда бир-бир,
Борисин дафъа-дафъа айла тақрир».

ҚЎпуб дастур анинг сори уруб гом,
Дебон ҳар нуктаким шоҳ айлаб эълом.

Кўруб шаҳзода ҳосил муддаосин,
Ҳамул ишда атосининг ризосин.

Билибким, гар деса ёлғуз борурмен,
Бу ишни ўз қошимдин бошқорурмен.

Эмас ул иш мурувват иқтизоси,
Бўлур ул ғамда мустаъсал атоси.

Ато йўқким, тушар кишварга ошуб,
Не кишвар, гунбади ахзарға ошуб.

Ризо изҳор этиб, деди, равон бўл,
Қил андоқким тутоли ул тараф йўл.

ҚЎпуб, дастур ўлуб мақсуди ҳосил,
Келиб хоқонни доғи қилди хушдил.

Черикка айлабон миоду булжор,
Тавочи ҳар тараф еткурди ул жор3.

Кел, эй соқий, ки ўтти айш чоғи,
Манга тут эмди отлонур аёғи.

Димоғимдин олиб бир жом ила ҳуш,
Мени қил девбанду, аждаҳокуш.

[ХХI]

Хоқоннинг Фарҳод жиҳатидан Юнон мулкига сироҳ тортқони ва ул кишвар ҳукамоси анинг гарди сироҳидин кўз ёрутуб, ёрутқон кўзларин аларнинг ойинаи рухсори била жило бермоқлари ва ул ой ва қуёшнинг анжумкирдор ҳукамо анжумани била Суҳайлойи ҳаким ғориға бормоқлари ва Суҳайло1 рартави илтифотин алар аҳволиға солиб, «Жомоср»2 аҳкоми била Фарҳоднинг баландахтарлиқ муждасин бериб, Суқрот ғориғача манзил-баманзил раҳнамойлиқ қилиб, умри кавкаби ул тоғда ғуруб қилғони ва Фарҳоднинг ул кавкаб рартави била ҳайрат шомида

Кишиким торти маъни шоҳроҳин,
Бу янглиғ чекти сўз хайлу сироҳин.

Ки, хоқон онглабон ул иш ғанимат
Ки, Юнон мулкига қилғай азимат.

Тариқи азм кўсин урди филҳол,
Черик жамъига эл чортурди филҳол.

Сираҳ оз чоғда, мулку кишваридин
Етишти дафъа-дафъа ҳар саридин.

Йиғилди бир черикким бу куҳан дайр,
Анингдек кўрмамиш токим қилур сайр.

Сираҳ дарёси ичра жўш тушти
Ки, мавжи чарх баҳриға ёвушти.

Тикилди ўрдуйиким кўрмамиш кўз,
Хазу иксуну атлас, ончаким бўз.

Ҳар оқ уй чархи гардун коргоҳи,
Яна гардунча онинг боргоҳи.

Дучўба учи бу феруза хиргоҳ,
Анинг икки кўмочи меҳр ила моҳ.

Қозуқ сиймину зарринким қоқилғон,
Кавокибдек сиреҳр узра чоқилғон.

Чекиб харрушта ғоятдин фузунроқ,
Сарорарда ниҳоятдин фузунроқ.

Ўн икки роялиғ бир тахти олий,
Ўн икки бурж анга гардун мисоли.

Вале ҳар буржин онинг Насри Тойир
Тай этмай бўлса гар юз қарн сойир,

Бўлуб ҳар роядин заркаш таноби,
Фалак қутрини қатъ эткан шиҳоби.

Келиб ҳар боргаҳ айвони Жамшед,
Музаҳҳаб ҳар гул анда рашки хуршед.

Келиб анжум ададлиғ боргоҳи,
Вале мўру малах янглиғ сироҳи.

Бу янглиғ ер кўтармас хайл бирла,
Бори оламни тутқон сел бирла.

Азимат қилди Юнон мулки сори,
Сироҳи ишқдек жон мулки сори.

Черик ойини бўлди сарбасар кўч,
Юруш бўлди муқаррар кўч-баркўч.

Ики кун турмайин бир ерда маҳмил,
Азимат айлабон манзил-баманзил.

Қаён ул азмдин овоза бориб,
Эшиткан халқ ҳуши оза бориб.

Етиб ҳар мулк фатҳининг навиди,
Келиб ҳар қалъа қуфлининг калиди.

Неча манзилда бир кишвар бўлуб фатҳ,
Дема кишварки, баҳру бар бўлуб фатҳ.

Неча ой қатъ этиб саҳрову води,
Кўрунди кишвари Юнон саводи.

Чу огаҳ бўлдилар ул мулк аро хайл
Ки, хоқон хайли ул ён айламиш майл.

Келибон ўтру ашрофу раоё,
Чекиб мақдурича ҳар ким ҳадоё.

Бўлуб ҳикмат элига айш ворид,
Шараф буржиға етгандек Аторид.

Бори давлат била иқбол монанд,
Келиб Хоқонға истиқбол райванд.

Яна ул мулкнинг яхши-ямони,
Тақаббул айлабон моли амони.

Қўюб юз ул фалакқадр остонға,
Бериб кишвар шаҳи кишварситонға.

Қилиб шаҳ борчаға лутфу иноят,
Етиб ҳар хайл мақдурин риоят.

Кўп айлаб аҳли ҳикмат эҳтиромин,
Қилиб ҳар қайсининг таъйин мақомин.

Чу айлаб дастбўсидин сарафроз,
Алар айлаб дуоу мидҳат оғоз.

Чу топиб бори ҳикмат аҳли таскин,
Қилиб бунёд шоҳи ҳикматойин

Ки: «Бизниким, сиреҳри мухталифрой,
Бу кишвар сори қилди даштраймой.

Эмас эрди мамолик фатҳи мақсуд,
Эрур эрди маҳолик фатҳи мақсуд3.

Бу бўлмиш хотири олиға маълум
Ки, бу кишвардадур бир марз ила бум

Ки, бўлмиш анда тоғе ошкоро,
Аёғдин-бошиға бир рора хоро.

Эрур хоро ичинда тийра ғоре,
Нечукким фурқат ичра шом тори.

Топиб ул тийралиқ Суқротдин нур,
Нечукким Муштарийдин шоми дайжур».

Анга етгунча уч манзилда бир-бир,
Нечукким билмиш эрди қилди тақрир.

Сўзин қилғоч баён сўрди нишони
Ким: «Андоқким билурсиз айтинг они.

Ки, қайси сори бу мақсад аёндур,
Масофат не қадардур, йўл қаёндурғ»

Ер ўртилар, қуруб ул хайли доно
Ки: «Шоҳ ўз комиға бўлсун тавоно.

Бу сўзким шаҳ сўрар андин нишона,
Бу мулк ичра ҳакимедур ягона.

Ўтуб беш юздин айёми ҳаёти,
Суҳайлойи ҳаким эл ичра оти,

Эрур Юнонда Суқроти замон ул,
Тутуб Суқротдек ғори ниҳон ул.

Тариқи инзиводур вирди онинг,
Ҳунарда борчамиз шогирди онинг.

Билур ул, аҳли ҳикматнинг раноҳи,
Бу ишнинг борча аҳволин камоҳи.

Эшиткон бирла бизлар ҳам билурбиз,
Не сўзким шаҳ сўрар, шарҳин қилурбиз.

Ва лекин чун бу маъни тору руди,
Эмас таҳқиқимиз, йўқ нукта суди.

Нечук билмай дегай сўз аҳли ҳикмат,
Хусусан сўрса они аҳли давлат.

Бу мушкил нукта ҳаллин ул қилур, ул,
Анинг сори буюрсанг бошлали йўл».

Чу шаҳ топиб бу маънидин нишона,
Бўлуб шаҳзода кўнгли шодмона.

Рикоб аҳли равони чектилар от,
Ато бирла ўғул отландилар бот.

Бўлуб ул ҳикмат аҳли борча ҳамроҳ,
Алардин нуктажў шаҳзодау шоҳ.

Кўрунди дашт аро бир қулла рора,
Ҳаким онда ниҳон бўлғон мағора.

Тушуб маркабларидин борча ноком,
Яёқ ул ғор сори урдилар гом.

Бири ул ҳикмат аҳлидин ниҳони,
Кириб ғор ичра огаҳ қилди они

Ки, ҳамраҳлиғ этиб иқболи жовид,
Аторуд сори келмиш ою хуршед4.

Суҳайло чун эшитти ул иборат,
Алар иҳзориға қилди ишорат.

Адаб бирла кириб шаҳзодау шоҳ,
ҚЎпуб ўз ўрнидин донои огоҳ.

Кўрушти иккиси бирла кулуб шод,
Алар ҳам ўртилар илгин бўлуб шод.

Ҳаким ўлтурди мушкил қилғали ҳал,
Аларнинг иккисин ўлтуртуб аввал.

Суруб йўл ранжидин шаҳларни бир-бир,
Келур кайфиятидин сўрди тақрир

Ки, қатъ этмакда бу янглиғ узун йўл,
ғаразни онглатингким қайсидур ул.

Деди шаҳ сарбасар шаҳзода ҳолин,
Бошиға кўзгудин тушган хаёлин.

Ҳакими нуктадон чун билди ҳолат,
Ҳам ўлди шоду ҳам торти малолат.

Қучуб шаҳзодани кўнглин қилиб шод,
Деди: «Сен, сенки отинг келди Фарҳод».

Суҳайло чун отин таҳқиқ қилди,
Неким ул сўрди, бу тасдиқ қилди.

Ўпуб монглойини донойи огоҳ,
Сужуд айлаб, деди: «Алҳамдулиллоҳ

Ки, онча ўлмадимким, чархи ғаммоз
Мени бу комима қилди сарафроз.

Неча юз йил дурур ғор ичрадурмен,
Неча юз ранжу тимор ичрадурмен.

Манга Жомосрдин эрди бу эълом,
Ўзидин сўнгки ёзмиш эрди аҳком5

Ки, мендин сўнгра гардуни сабукрай
Чу минг йил айласа ер даврасин тай.

Чиқиб шаҳзодае Чин кишваридин,
Келиб Юнонға давлат раҳбаридин,

Оти Фарҳоду ҳар донишда моҳир,
Саодат фарри рухсоринда зоҳир,

Тутуб ранжу аноға жону жисмин,
Очар Искандари Румий тилисмин

Ва лекин икки манзил бўлғусидур,
Ки онинг қатъи мушкил бўлғусидур.

Бирида аждар айлаб жонситонлиғ,
Дамидин қилғуси оташфишонлиғ.

Бирида Аҳраман айлаб ситам фош,
Ҳаводин бошиға ёғдурғуси тош.

Суҳайло ҳикматойини расадбанд
Ки, ул бўлғуси мендин сўнгги фарзанд.

Қабул этсун дуо бирла саломим,
Сўнгида бўйла фаҳм этсун раёмим

Ки, бу мақсадға қасд этканда Фарҳод,
Анинг мақсудиға кўргузсун имдод.

Ул ишга майл кўп шаҳ қилғусидур,
Вале Фарҳоддин очилғусидур.

Суҳайло ҳам бу махфий сирни билсун
Ки, гар қилса мадад, бу бирга қилсун.

Чиқар, аждарни ўлдурганда Фарҳод,
Анингдек ганжким олам бўлур шод.

Топар чун девни қатл этти, кини,
Сулаймони набининг хотамини6.

Тилисм ул кунки очғай бемадоро,
Бўлур Жамшед жоми ошкоро.

Буларни қилса давлат онға таслим,
Барисин айласун Хоқонға таслим.

Анга Суқроти доно манзари бас,
Яна Ойинаи Искандари бас.

Олиб Суқротдин ул ишда талқин,
Равон кўзгуга бўлғай озими Чин.

Кўруб кўзгуда неким, кўргусидур
Ки, даврон бошиға келтургусидур».

Чу доно мунда тортиб сўз хитобин,
Чекиб валлоҳу аълам биссавобин:

«Мен ул райғомдинким муфтахирмен,
Неча юз йил дурурким мунтазирмен.

Қилибмен борча мушкулларға тадбир
Ким, ул келгусидур оллингға бир-бир».

ҚЎпуб ул ғор решониға борди,
Тутуб илгига бир зарфе чиқорди.

Деди: «Бу зарфким маръи бўлодур.
Самандар7 ёғидин билким тўлодур.

Кўп оташгоҳ ўтидин тормишам доғ
Ки, то жамъ айламишмен бу қадар ёғ.

Чу аждар бирла бўлғунгдур ҳамовард
Ки, андин чиққуси афлок уза гард.

Бу ёғдин суртуб аввал ўз танингға,
Самандар ҳамлалиғ хопоканингға

Ки, аждар бирла разм этган замонда,
Бу ёғ ўтдин сени тутқай амонда.

Чу аждар ўлгай илгингдин Кўруб ранж,
Санга бўлғай насиб ул ранждин ганж.

Анингдек кўргузур ахтар ҳисоби,
Яна кашфу риёзат иктисоби

Ки, ул ганж ичра торқунгдур ғаройиб
Ки, торқай Аҳраман ондин навоиб.

Фалак чун Аҳраманға тутса мотам,
Қўлидин киргуси илгингга хотам.

Тилисм очмоқ мақолотин тамоми
Ким, алҳақ ул ҳадисидур кироми8.

Эрур бир лавҳ сийм узра ёзиғлиқ,
Топарсен дев бўйнида осиғлиқ.

Кўрарсен чун тилисм очмоққа таъйид,
Тилисм ичра Топарсен жоми Жамшид.

Рақамлар даврини айлаб мунаққаш,
Анга Искандари Румий рақамкаш.

Чу ул арқом ғавриға етарсен,
Ўқуб Суқрот ҳолин фаҳм этарсен.

Анинг кўрганда кўзгудек жамолин,
Санга онглатқусидур кўзгу ҳолин.

Чу кўзгу сиррини онглаб югургунг,
Кўруб кўзгуни кўргунг, ҳар не кўргунг.

Эмас рухсат лисони нуктарардоз,
Очорға мундин ортуқ рардаи роз».

Дедию зарфни торшурди филҳол
Ва қўрқил, ишта эмди қилма эҳмол.

Манозилдин бериб бир-бир нишона,
Дедиким: «Емди бот бўлғил равона.

Умидим улки, бот ўлғай кушодинг
Ки, мен якбора қилдим хайрбодинг».

Анга қилғоч бу навъ ишларни таълим,
Равони жонни қилди Ҳаққа таслим9.

Алар юб ашк суйидин танини,
Ҳамул масканда айлаб мадфанини.

Туруб анда гуруҳи аҳли ҳикмат,
Равон бўлдилар икки аҳли давлат.

Биёбон қатъ этиб манзил-баманзил,
Анга тегруки айтиб эрди комил.

Чу ул манзилға йўл иқбол берди
Ки, ондин нари манзил аждар эрди.

Тиниб ақшомғача фарсудалиқдин,
Таматтуъ тортилар осудалиқдин.

Чу дуд этти аён тун аждаҳоси,
Ёшунди дуд аро олам фазоси.

Қуёш ганжи бўлуб туфроққа махфи,
Қарорди бу буюк вайрона сақфи.

Ёрутуб айш дурри шабчароғин,
Равона қилдилар ишрат аёғин.

Кел, эй соқий қилиб ичмак азимат,
Тириклик шомини билгил ғанимат.

Май ич бир дам, тузуб ишрат асоси,
Чекардин бурна дам умр аждаҳоси.
ХХII

Фарҳоднинг аждаҳоваш кўҳрайкарига миниб аждаҳокушлик тиғин чекиб, аждаҳо водийсиға кириб, аждаҳо уни ўқ йилонидин дамор чиқарғондек аждаҳони ўқ йилони била тору мор қилмоғи, доғи аждаҳо ғорға юзлангандек аждаҳо ғориға юзланиб, Афридун ганжини тормоғи ва доғи ул ганжда аждаҳо монанд қилич била ҳалқа урғон йилондек қалқонни иликлаб ул ганжни атоси била хайлиға нисор қилмоғи

Кеча дудини сургач тонг насими,
Чиқорди субҳ ганжи лавҳи сими.

Қуёш тун ғоридин бўлди равона,
Нечукким аждар оғзидин забона.

Ниёз ашкин тўкуб Фарҳоди ғамнок,
Бурун ул сув била ғусл айлабон пок.

Не таълимики қилмиш эрди доно,
Бориға корбанд ўлди ҳамоно.

Қўюб туфроққа юз, айлаб тазарруъ
Худойидин қилиб нусрат таваққуъ.

Атосининг аёғиға қўюб бош,
Дуойи ҳиммат истаб оқизиб ёш.

Ато айлаб ёқосин чоку йиғлаб,
Бўлуб бори улуғ ғамноку йиғлаб.

Биҳиллик истабон озода шаҳдин,
Дема шаҳким, бори хайлу сираҳдин.

Сироҳу шоҳ фиғони тез тортиб,
Фалак жавфида рустохез тортиб.

Бўлуб ул ўйлаким шоҳи кавокиб,
Фалакваш аждаҳорайкарға покиб.

Силоҳи разм аро ул навъ ўлуб ғарқ
Ки, ондин то қуёш чарх айламай фарқ.

Ул аҳволиға истаб Ҳақни ёвар,
Ҳамул манзил сари сурди таковар.

Ато ул навъ кўргач ўғли ҳолин,
Юруди кейнича тортиб ясолин.

Чу рахши қилди ул ён рўя райдо,
Бўлуб аждар аломоти ҳувайдо.

Келиб оллиға дашти ўйлаким қир,
Дегилким, қилди йўл азмиға шабгир.

Фироқ айёмидек зулмот монанд,
Топиб зайли ажал шомиға райванд.

Хабар деб ранги ҳижрон оламидин,
Қарориб дашт аждарҳо дамидин.

Ботиб кул ичра рахши қилгоч оҳанг,
Қилиб ул гард гулгунини шабранг.

Етишти бир уфунатлиқ насиме
Ки, қилғай атри жаннатни жаҳиме.

Кўп эл, ул атрдин эс тарки қилди,
Черикнинг кўрраги отдин йиқилди.

Қилиб Фарҳод берк ўз бағриға тиш,
Ўзин солмай, чу тушмиш бошиға иш.

Кўрунгач аждаҳонинг тийра ғори,
Азимат қилди онинг ғори сори.

Етишгач эл насими аждаҳоға,
Ажал гўё синон урди балоға.

Маҳобат бирла чиқти ғор ичидин,
Балодек гунбази даввор ичидин.

Томуғнинг шуъласидек изтироби,
Ҳамул ўт дуди янглиғ речу тоби.

Дамидин шуъла секриб пора-пора
Ки, ондин олам ўртаб ҳар шарора.

Тутун янглиғ дами абри касофат,
Шарарлар анда ҳар бир барқи офат.

Тани ранжу балонинг кўҳсори
Ва лекин оғзи ул кўҳсор ғори.

Ўту речида дуд ул ғор ичинда,
Анингдекким, ўзи кўҳсор ичинда.

Узолғон тоғдек андоми онинг,
Вале йўқ селдек ороми онинг.

Ўзи худ тоғу тумшуғдек анга бош,
Вале тумшуғким ул бўлғай қаро тош.

Бўлуб икки кўзи наззора чоғи,
Нечукким нафтнинг ўтлуғ булоғи1.

Тешуклар бурнида ваҳшат танури,
Танури йўқки, нафт ўтиға мўри.

Не ўтким оғзидин тортиб забона,
Бўлуб нафти ёрутқондин нишона,

Фалакрайкар тани кўҳи балое,
Қўлу бут ҳар бири бир аждаҳое.

Ажал сарранжасидек тўрт ранжа,
БЭрурдек етти гардунға шиканжа.

Бўлуб ҳар ранжанинг тирноғи беш дос
Ки, ҳиддат ичра ҳар дос ўлғай олмос.

Келиб хокистари аъзоси ранги,
Кемурдек нуқталар бирла раланги.

Чиқориб қуйруғин гардунға ҳар дам,
Анингдек берк уруб ҳомунға ҳар дам

Ки, тийра айлабон оламни гарди,
Бўлуб куҳли сиреҳри ложуварди.

Бу ҳайъат бирла чиқти ғордин тез,
Тиши хунрезу оғзи оташангез.

Кўзи тушкан замон шаҳзода сори,
ғазабдан қолмайин сабру қарори.

Юз урди ул сори андоғ ғазабнок
Ки, жон қасдиға аждарҳойи афлок.

Очиб оғзин бало дарвозасидек,
Томуғ оташгаҳи андозасидек.

Дами ўт сочмоқ этти ошкоро
Ки, аввал туъмасин қилғай муҳарро.

Чу ришти айлагай бир луқмаи хом,
Бериб ўз луқмагоҳи ичра ором.

Муни туз тотмоқ онглаб иштаҳоси,
Кейин, қолғон черик бўлғай ғизоси.

Чу ўтдин йўқ эди  шаҳзодаға бим,
Ҳамул янглиғки тормиш эрди таълим.

Ўти чун бўлмади ул дам асарлиқ,
Анга бўлди фузун шўридасарлиқ.

Очиб оғзин ютарға айлади хез,
Қилиб Ҳақ ёдини шаҳзода ҳам тез.

Чекиб қавси қузаҳни бедаранги,
Анга боғлаб синон янглиғ хаданги2.

Анингдек очти аждар оғзиға шаст
Ки, деди гурди анжумбўс: «Бардаст!»

Чу аждар хам-бахам эрди равона,
Ўқиға ҳар хам ўлди бир нишона.

Агарчи аждаҳо бор эрди даррон,
Вале ул ўқ йилони ўтти раррон.

ТЭшиб беҳад тани осудасини,
Кабоб эткан киби қўй рўдасини.

Кабоб ўтин ёқиб, бўлмоқ учун тўқ,
Ул ўт ичра кабоб айлаб ўзин-ўқ.

Анга чунким бу янглиғ келди туз захм,
Дема туз захмни бир, балки юз захм.

Бўлуб зойил таарруз эҳтимоли,
Оёғи сустайиб, саъб ўлди ҳоли.

Диловар секритиб маркаб, чекиб тиғ,
Қилиб бир ҳамла тунд ул навъким миғ.

Анга тиғ урмоғидин тормайин фарқ,
Сиреҳр андинки тоғ узра тушар барқ.

Чу мундоқ барқи тиғин зоҳир айлаб,
Ишин бир тиғ ила-ўқ охир айлаб.

Фано ғориға чун они киюрди,
Анинг  ғориға  аждарвашни сурди.

Етишгач ғор ичига бемаҳобат,
Кўзига учради мундоқ китобат.

Мусайқал тахта тош узра қозилғон,
Ниҳони ганж аҳволи ёзилғон

Ки: «Ей улким солиб офоқ аро шўр,
Бериб Тенгри санга тавфиқ ила зўр.

Чу ўлтургунг дурур бу аждаҳони,
Анинг ғорида ганжидур ниҳони.

Анинг чун риштаи умрини уздунг,
Эрур бу ганжи махфий дастмуздунг.

Эрур бу ғор гардундек мудаввар,
Чу марказ нуқтасин тортинг муқаррар3.

Кўмуклук ерга тошидур шабаҳгун
Ки, бор вазн ичра минг ботмондин афзун.

Қилич нўги била даврини ёрғил,
Солиб сарранжа ўрнидин қўнғорғил.

Чу қилдинг рафъ ул тош заҳматини,
Кириб кўр, Ҳақ таоло қудратини».

Ўқуб шаҳзода ул фархунда таҳрир,
Битилганни бажо келтурди бир-бир.

Қилиб бори ёзилғонни риоят,
Топиб ганжи онингдек бениҳоят

Ки, гардун хозини даркида ожиз,
Кўзи кўрмай мингидин бирни ҳаргиз.

Неча минг хум ниҳон қилғон Фаридун,
Вале ҳар бир нечукким хуми гардун.

Бўлуб олтун-кумуш баъзида зоҳир,
Вале баъзида қийматлиғ жавоҳир.

Тўрида ганжнинг бир оли айвон
Ки, ҳар бурчидағи ўргамчи Кайвон.

Бу айвон ичра бир тахти мурассаъ,
Анинг устида юз жинси муламмаъ.

Булар устида тиғи обдори,
Келиб парронлиғ ичра Зулфиқори4.

Анинг ёнида бир қалқонки, афлок
Топибон қуббасин хуршедидек пок5.

Ёзилғон сафҳаи анда бу мазмун
Ки: «Улким ёр ўлуб бахти ҳумоюн.

Бу қалқону қилич тушса элига,
Бирин осиб, бирин боғлаб белига.

Агар юз дев бирла қилса новард,
Замон ичра чиқорғай борчадин гард

Ки, қалқон қуббасида мисли хотам,
Сулаймон ёздурубтур исми аъзам.

Будур хосиятиким юз туман дев,
Десаким зоҳир эткай макр ила рев.

Бу қалқонни ёринғон бемадоро
Ки исм ўлғай аларға ошкоро.

Барининг райкари нокор бўлғай,
Қаро туфроғ ила ҳамвор бўлғай.

Қиличда доғи исмедур битиклик
Ки, ул бу исмдин тормиш итиклик.

Анинг хосияти буким муҳориб,
Агар бу тиғ бирла бўлса зориб.

Кишиким бўлмағай шойистаи тиғ,
Тани бўлмоғай онинг хастаи тиғ.

Вале еткач ики бўлгай ямонни,
Шаётини лаину Аҳраманни».

Бу икки туҳфани чун торти Фарҳод,
Яротқонға сужуд этти бўлуб шод.

Ўпуб ул тиғ ила қалқонни олиб,
Белига боғлабу бўйниға солиб.

Равон бўлди хиромон сели сори,
Миниб сурди сироҳу хайли сори.

Чу ул аждар била қилғонда новард,
Тутуб эрди жаҳонни қийргун гард.

Сироҳининг кўри бориб ўзидин,
Бу ғойиб ҳушлуқларнинг кўзидин.

Чиқиб чун келди ул офот ичидин,
Сикандар уйлаким зулмот ичидин.

Чекиб хоқону Мулкоро фиғонлар,
Фидо айлаб сироҳу хайли жонлар

Ки, ул тормай газанд андоқ балодин,
Халос ўлмиш анингдек аждаҳодин.

Бирига қатлидин онинг хабар йўқ
Ки, оламда ул аждардин асар йўқ.

Чу кайфиятни фаҳм этти атоси,
Деди жон айлагай онинг фидоси.

Ели ҳам онглағоч айтиб санолар,
Дедилар кўз ёши бирла дуолар.

Чу қилди тоғ мушкосо шамоли,
Муанбар гардидин оламни холи.

Радидор ўлди меҳри ховари ҳам,
Кўрунди аждаҳонинг райкари ҳам.

Билинди водию тоғи кўрунди,
Эшиги ғорнинг доғи кўрунди.

Суруб ғор оғзиға Фарҳоду хоқон,
Ул аждардин тамоми дашт аро қон.

Чекиб хоқонға ул ганжи кироми
Ки, бўлғай хайлиға инъоми оми.

Ул икки туҳфанинг кайфиятин деб,
Битилган ҳар бири хосиятин деб.

Бўлуб ул ганждин хоқон тарабнок
Ки, ўз ганжидин ортуқ этти идпок.

Вале ул икки нақди бебаҳодин,
Тоғи ул икки бўлғон аждаҳодин.

Нишоти бўлди муфрит, дафъ ўлуб ранж
Ким, ул хушроқ кўрундиким ики ганж.

Етак сори черикка бердилар майл
Ки, тутмиш эрди саҳрони қизил сел.

Тушурдилар черикни хурраму шод,
Бўлуб аждар ғамидин барча озод.

Не хушдур аждар ўлмак ранж бирла,
Киши қилмоқ танаъум ганж бирла.

Алар ул аждаҳодин фориғулбол,
Бўлуб ганжи фароғат бирла хушҳол.

Қуёш Фарҳоди чун тортиб синон тез,
Қаро тоғ аждариға бўлди хунрез.

Шафақдин кўкни андоқ тутти қони,
Ки бўлди ердаги қондин нишони.

Алар ҳам айш уйин омода айлаб,
Шабистон ичра азми бода айлаб,

Тузуб базми фалак бўстони янглиғ,
Ичиб гулгун май аждар қони янглиғ.

Кетур соқий, маю бўл ғамгусорим,
Демайким ғамгусорим, ёри ғорим

Ки, бўлғай анда аждар қонидек ранг,
Сочай ганж, ичмагига қилсам оҳанг.
[ХХIII]

Фарҳоднинг девбодхиромлиқ девзоди устига секриб Аҳраман бешаси азмиға секратиб ул ваҳшатзой, балки савдоафзой бешаға кириб, Аҳраман манзилиғача суруб етгони ва Рустам1 Мозандарон2 бешасида дев ўлтурғондек ул беша Аҳраманин қатл этгони ва Аҳраманваш рахшин Аҳраман қасриға сургони ва Сулаймон хотамин илгига киюргони ва ёниб хоқон била хайлин бошлаб ул манзилда тушган

Чу серти даҳр тун мушкига кофур,
Сочилди Аҳраман анфосидин нур.

Тутуб ҳолиға тун ифрити мотам,
Сулаймони фалак кўргузди хотам.

Яна Фарҳод ўлуб иш азмиға чуст,
Белига ҳарб тиғин боғлабон руст,

Қилиб бўйниға қалқонни ҳамойил.
Тузотти разм учун бори шамойил.

Тутуб ул деврайкар узра ором,
Қўюбон Аҳраман водисиға гом.

Яна хоқон чекиб гардунға оҳин,
Фалакдин ўткариб гарди сироҳин.

Овучлаб Аҳраман қўрқунчидин жон
Ва лекин жондин ул ҳолатда ранжон.

Ўзин худ солибон ул йўлға ноком,
Сироҳи ҳам уруб нокомдин гом.

Суруб Фарҳод элидин илгарироқ,
Кириб урғон сори гом ичкарироқ.

Кўрунуб хайлиға гоҳи қароси,
Очуғ ёрим йиғоч чоғлиқ ароси.

Бу янглиғ йўл кесар эрди шитобон,
Дам урмай қатъ этар эрди биёбон

Ки, бўлди оллида бир беша райдо,
Хирадға вазъидин андеша райдо.

Не беша Аҳраман бўстону боғи,
Анинг не учи райдо, не қироғи.

Йиғочи остида кўк сабзалар фош,
Вале кўк сабзасидин ўткариб бош.

Кўҳан ашжор ҳар ён боқса юз минг,
Ўтуб боши фалакдин ҳар бирининг.

Етиб ҳайкаллари райдо маҳобат,
Қилиб яфроқлари зоҳир ғаробат.

Раёрай девлох онинг жиболи,
Саросар девбод онинг шамоли.

Бўлуб ҳар барги бир миръоти васвос,
Тута олмай хирад ўз ҳушини рос.

Ичинда жонвар бошдин-аёқ дев,
Бўлуб ҳар шакл бирла кўргузуб рев.

Қилиб ҳар руд суйининг садоси,
Аён юз ғулу шайтон можароси.

Маҳобат фартидин рудида ҳар тош,
Дегайсенким ётибдур бир кесук бош.

Ҳубоби гунбази ақл уйига зид,
Нечунким гунбази чархи мушаъбид.

Суйининг мавжи савдонинг хутути,
Чекиб ҳуш узра хат онинг хутути.

Осилғон барг шохи хизрвашдин,
Ёзилғон анда таъвиз обкашдин.

Агар қилса гузар ул сори ома,
Бори саргашталикка гирднома.

Ичи куйган йиғоч ковоки очуқ,
Бўлуб ғулу шаётинға алочуқ.

Хирад бошин эвуруб девлохи,
Қуруқ шох анда ҳар бир дев шохи.

Босиб махлас йўлин туфроғи онинг,
Чиқиб ҳар сори минг сўқмоғи онинг.

Вале бу турфароқким ақли огоҳ
Бўлуб ҳар сори минг йўл ичра Кимроҳ.

Бўлуб шайтону ғул онинг вуҳуши,
Фирибу фитна борининг хуруши.

Шағоли тортибон афғони андуҳ,
Чекиб киргон кишининг ҳолиға вуҳ.

Тиконларким чекиб ҳар сори домон,
Дебонким: бормағил ул ён хиромон.

Илиб дасторни ҳар шохи густох.
Шажар шохи демаким, дев уруб шох.

Қуши андуҳу дард алҳони тортиб,
Мусофир элга сўг афғони тортиб.

Саҳобеким бўлуб дурбор йиғлаб,
Анга кирган кишига зор йиғлаб.

Шамоликим солиб ҳар ён ғиреви
Дегилким, наъра айлар нарра деви.

Бўлуб ҳар сабза нўги ништари тез,
Не ништар, қон тўкарга ханжари тез.

Қаёнким ел етишгач тебратиб шох
Ишоратким: бу сори кирма густох.

Чинори тебратиб илгини ҳар ён
Ки, эй кирган киши, Тенгри учун ён!

Ул айлаб Ҳақ таолоға таваккул,
Бу беша ичра сурди бетааммул.

Кесиб йўл ўйлаким ошуфтарое
Ки, бўлди бешада райдо фазое.

Саросар ул фазода сабзау вард,
Ва лекин сабзаи ранжу гули дард.

Чу қилди ул сори сурмак хаёли,
Кўрунди оллида бир қасри олий.

Суруб ул қаср сори девзодин,
Қилиб деву Пари Тенгриси ёдин.

Товуш чун онглади ифрити қаттол,
Чиқарди бошки, фаҳм эткай недур ҳол.

Не кўрдиким йироқтин шаҳсувори,
Келур рарвосиз онинг қасри сори.

Кўрунуб ҳайъатидин тезҳушлук,
Билиниб райкаридин девкушлук.

Чу кўрди Аҳраман ул кавкаби саъд,
Уруб бир қаҳқаҳа ул навъиким раъд.

Чиқиб келди саҳоби қаҳр янглиғ,
Аёғдин-бошқа тегру заҳр янглиғ.

Сочиб оламға жисми беқарори,
Қиёмат ўтию дўзах шарори.

ғуруридин замон бўстониға ларз,
Хурушидин фалак айвониға дарз.

Танида ҳар сари мў бир синондек,
Синон йўқ, балки аждарваш йилондек.

Томиб чун жисмидин ҳар қатраи рев,
Етиб тадриж ила чарх они бир дев.

Қаролиқдин юзи шоми малолат,
Узунлуқда бўйи рўзи қиёмат.

Қўлида бир сутун балким чиноре,
Тузу ҳамвор андоқким миноре.

Учида беркитиб бир кўҳрора,
Бўлубон дастаси онинг минора.

Чекиб бошиға бу андозалиқ гурз
Ки, гар ул текса, туфроғ ўлғай Албурз.

Анингдек урди юз шаҳзода сори
Ки, сарсар савсани озода сори.

Дебон: «К-ей ғафлатойин одамизод,
Битилган даври чарх оллингға бедод.

Бу бешаким ўтарда ваҳм этиб лол,
Солур бабр анда ранжа, шер чангол.

Малак ўтса ўчар онинг ҳаёти,
Уқоб учса куяр онинг қаноти.

Бу келмакдин сенинг недур хаёлинг
Ки, кирмиш қонинга фикри маҳолинг».

Бу янглиғ кўп ясаб муҳлик навола,
Бошиға гурзини қилди ҳавола.

Бўлуб шаҳзода қалқониға мойил,
Қилич бирла чориб гурзин ҳамойил.

Анингдекким тушуб бошиға тоши,
Бўлуб ул тошдин озурда боши.

Тушуб ўт Аҳраманға кўргач они,
Тутуб бош, қасриға қайтиб равони.

Тутуб бир гурз ондин саҳмгинроқ,
Келиб аввалғидин рурқаҳру кинроқ.

Они ҳам урғали элтиб ҳавоға,
Тушурмасдин бурун фармонравоға.

Қалам айлаб анингдек чусту ширин
Ки, айтиб девбанди чарх таҳсин.

Неча ҳамлин бу янглиғ айлагач рад,
ғазабдин Аҳраман тунд ўлди беҳад.

Чекиб наъра юз урди тоғ сори,
Нечукким тийра абри кўҳсори.

Олиб бир тоғнинг тошин тамомин,
Ҳавода кўргузиб елдек хиромин.

Юз урди ўйлаким абри баҳорон,
Ки Фарҳод узра қилғай сангборон.

Кўруб Фарҳод ани қалқонға кирди,
Не қалқонким, ҳасин қўрғонға кирди.

Тўш ўлғоч Аҳраманға исми аъзам,
Қўлидин зўр кетти, жисмидин ҳам.

Анингдек осмондин ерга тушти
Ки, тош остида ўлмакка ёвушти.

Дедиким сангборон айлагай йўқ,
Ҳам охир сангсор ўлди ўзи-ўқ.

Кўруб Фарҳод ул хорофиканни,
Дема хорофиканким, Аҳраманни.

Оти оллинда хору зор анингдек,
Аёғи илги ҳам нокор анингдек.

Ҳамойил айлаган тиғин чекиб бот,
Бошиға дев янглиғ секретиб от,

Чоқиндек тиғ ила бошиға етти,
Ишин бир зарб ила-ўқ охир этти.

Қўюб қасриға юз, андоққи Рустам,
Эшикда боғлабон рахшини маҳкам3.

Қадам қўйдию кирди қаср аро тез,
Кафида дев чорқон тиғи хунрез.

Не қасриким жаҳон ичра жаҳоне.
Жаҳони нақд боқса ҳар қаёне.

Эшиклар боғлабон ҳар сори беҳад,
Темур қуфл анда маҳкам, ўйлаким сад.

Ёзилғон буки: не жинси хазина
Эрур ул уйда зоҳир ё дафина.

Ўтар эрди ўқуб ҳар бирни бот-бот,
Кўрунди бир эшик, ҳайҳот-ҳайҳот.

Ўзи олтун, жавоҳир бирла тарсеъ,
Ёзилғон даврида бир навъ тавқеъ —

Ки, очилмас бу уйнинг қуфли осон,
Очардин бўлмоқ авлодур ҳаросон.

Бу маъни кўнглидин зойил қилиб ҳуш,
Равон савдомизожи Аҳраманкуш.

Мурассаъ қуфлға урди иликни,
Уй ичра синдуруб кирди эшикни.

Еви кўрдики кўрмайдур мисоли.
Нечукким кинасиз эл кўнгли холи4.

Боқар эрди қилиб ҳар сори таъжил,
Осилғон кўрди бир ёқут қандил.

Фурузон ламъа андин Муштаридек,
Ёрутуб эвни шамъи ховаридек5.

Тушурди доғи филҳол очти они,
Сулаймон хотамин торти ниҳони.

Вале қандил аро бу сўз муҳаррар
Ки, хотам кимгаким бўлса муяссар.

Ўқуб хотам аро ёзилғон исмин,
Очар Искандари Румий тилисмин.

Ўқулса кўп қилур фархунда ҳотиф,
Ул иш мушкилларидан они воқиф.

Нигинни ўртию, кўзига қўйди,
Кўнгулни Ҳақ саносин дерга қўйди.

Бажо келтурди чунким шукри Бори,
Чиқиб азм этти қолғон хайли сори.

Чу маркаб бешадин тошқори сурди,
Черикни бас ажаб ҳолатда кўрди.

Борида Аҳраман хавфи радидор,
Таабдин титраб андоқким саридор.

Кўрунгач шоҳзода кўзларига,
Яна бори келибон ўзларига.

Кўруб хоқони Чин Фарҳодни шод,
Бўлуб ул доғи шод андоқки Фарҳод.

Дема Фарҳодким, фарди замона,
Черигин бошлабон бўлди равона.

Ўтуб эл Аҳраманнинг бешасидин,
Бўлуб фард Аҳраман андешасидин.

Етиб ул сабзау дилкаш фазоға,
Ерамдек руҳбахш обу ҳавоға.

Тушурди қаср даврида черигин,
Очиб ул қасрнинг олий эшигин.

Атоси бирла дастури кироми,
Учовнинг қаср аро бўлди хироми.

Хазойинни иковга қилди таслим,
Қилиб хотам ҳадисин доғи тафҳим.

Яна етти аларға шодмонлиқ,
Май истаб зоҳир ўлди комронлиқ.

Ҳамул шоҳона базми ишратанжом,
Тузулди ул сифатким бурноғи шом.

Чу гардун Рустами хур тиғин олди,
Замон оқ девининг бўйниға солди.

Ҳалок айлаб ани ҳоли табоҳи,
Жаҳонни тийра қилди дуди оҳи.

Аларға айшу ишрат эрди боқий,
Бўлубон жилвагар гулчеҳра соқий.

Лаболаб Аҳраман боши киби жом,
Тутуб айларлар эрди бода ошом.

Кел, эй соқий, манга май қил ҳавола,
Етибон Аҳраман бошин риёла

Ки, қилғай ул қадаҳдин руҳи мастим,
Замоне нафс девин зердастим.
ХХIV

Фарҳоднинг Суқрот тоғи тилисмин очарға камар боғлаб ҳайвонваш чашма теграсидаги марғзори ахзарда Хизр мулоқотидин сарсабз бўлғони ва Хизр анга Хизри раҳ бўлуб ғам зулумотидин чиқориб, ҳаёт суйидек таълимлар била тоза ҳаёт бергони ва ғам тилисми анинг кўнглидин очилғонидек анинг тилисми ғамидин кўнгли очилғони ва Хизрнинг жисми тилисмида равшан кўнглидек тилисм жисмида жоми жаҳоннамой торқони ва ул жомға Хизр суйидек май солиб Сикандар ёди била нўш этгони

Чу зулмат раъяти бўлди нигунсор,
Қуёш Искандари кўргузди рухсор.

Безалди гунбази ахзар тилисми,
Тамом андоқки Искандар тилисми.

Яна Фарҳод кийди иш либосин,
Бошида тоза айлаб муддаосин.

Атосининг аёғиға дажамвор
Тушуб, айлаб ўзин туфроққа ҳамвор.

Тилаб ҳиммат, дуо бирла қуруб тез,
Жаҳонраймоси узра айлади хез.

Яна иш азмиға бўлди равона,
Ўқуб хотам дуосин бехудона.

Радид ўлди фалакдек марғзоре,
Қуёш янглиғ ичинда чашмасоре1.

Зулолий чашмаи ҳайвон масаллик,
Бўлуб ҳар қатра андин жон масаллик.

Қироғинда дарахти кўкка ҳамбар,
Бу ҳайвон суйи, ул — Хизри раямбар.

Етиб Фарҳод анда бўлди хуррам,
Йиғочқа боғлабон рахшини маҳкам.

Ҳамул сув ичра ғусли айлади пок,
Юбон ғам чиркини бўлди тарабнок.

Сужуд этти тилаб мақсудиға йўл,
Тазарруъ айлабон Маъбудиға ул.

Кўтаргач бошни кўрди сабзрўше,
Юзи нурони андоқким Суруше.

Чу кўрди они, ҳоли торти тағйир,
Буюрди лутфу шафқат кўргузуб рир

Ки, эй фарзанд, ғамдин баркарон бўл,
Бу ишким коминг ўлмиш, комрон бўл.

Мени Хизр англаким, туттум йўлунгни
Ки, то бу йўлда тутқоймен қўлунгни.

Сикандар бирла чун меҳнатға туштук,
Тилаб ҳайвон суйин зулматға туштук.

Сув истаб ул кўп урди ҳар тараф гом
Ва лекин етти ул сувдин манга ком.

Менинг жоним чу ул сув бирла қонди,
Сикандар жон чекиб, лабташна ёнди.

Ишин чун қилди чарх айлаб ҳасад банд,
Чиқиб офоқ аро бўлди расадбанд.

Анга иш боғламоқ бўлди ҳамеша,
Манга очмоқ анинг бандини реша.

Тилисми ҳамки боғлабдур замири,
Очарда менмен элнинг дастгири.

Тилисмединки банд ўлмиш бу водий,
Келибтурмен санга бўлмоққа ҳодий.

Чу мундин йўлга киргунгдур саранжом,
Сана ҳар нечаким ургунгдурур гом.

Кўрунгай чун тилисми чархмонанд,
Ҳисоре бўлғуси гардунға райванд.

Ҳамул ердин ўн икки минг қадамдур,
Вале ҳар бир қадамда юз надамдур.

Йўли ўр, юққоридур тоши малсо,
Қуйироқдур киши бир гомин олсо.

Йўли бир сўқмоқ икки сори хора,
Итик ҳар хора андоқким катора.

Киши ҳар неча йўл қилғон эса тай,
Ҳамул йўлдин чиқорса ногиҳон рай.

Итик хоро оёғин айлабон чок,
Кўрар бу чашма узра ўзни ғамнок.

Вагар худ туз юруб қатъ айлади йўл,
Чу ўн бир минг қадам қатъ айлади ул

Бўлур йўлда аён бир хора дарбанд,
Темур занжир ила бир шери нар банд.

Кишини ютқудек оғзин очиб кенг,
Дегил дарбанд ила оғзи эрур тенг.

Кишиким ўтса андин бахт ўлуб ром,
Эрур қўрғон эшиги ёна минг гом.

Чу тўққуз юз қадам урса юруб туз,
Йўл узра тахтасанге кўргузур юз.

Анга чиққоч кишиким терса маҳкам,
Очилур қалъанинг дарбанди ул дам.

Бўлур дарвоза ичра ошкоро,
Темур жисмики қилмиш пайкар оро2.

Эрур одамға монанду мушобиҳ,
Илигида темурдин ё қилиб зиҳ.

Чекиб ул ёға бир ўқ ошкоро
Ки, хоро тошидин ўтгай гузоро.

Ва лекин ушбу райкар рой то фарқ,
Бўлуб ўтдек темур ўрчин аро ғарқ.

Анинг кўксида бир ойина боғлиқ,
Сафо ичра қуёш кўзгуси чоғлиқ.

Киши ул юз қадам ердин чекиб ўқ,
Отиб урса ҳамул ойинани-ўқ.

Йиқилғай ерга ул райкар ҳамул дам,
Не ёлғуз улки бору узра юз ҳам.

Очилғай ул тилисми ҳеч-дарреч,
Киши киргай анга ваҳм этмайин ҳеч.

Вале отқон замон бахт ўлмай огоҳ.
Киши ёзса ўшул кўзгуни ногоҳ.

Кушод ўлғай анга ул барча новак,
Чиқорғай рар онингдекким чаковак.

Тани бўлғай қафас монанд ҳоли,
Тириклик булбулидин лек холи.

Чу сен доғи бу ишга айлагунг азм,
Деган сўзларни асра кўнглунга жазм.

Десангким, тоймағой ул ерда гоминг,
Саноғлиқ гом ила бўлсун хироминг.

Ўқурда «исми аъзам» тутма ором,
Ўқумай «исм» қўйма йўлда бир гом.

Чу қилса ҳамла шер оғзини очиб,
Дамидин аждаҳодек шуъла сочиб.

Равон хотамни онинг оғзиға от
Ки, онинг бирла дафъ ўлғуси ул бот.

Олиб хотам яна бўлғил равона,
Ҳамул тошқачаким дедим нишона.

Чиқиб тош узра очай деб эшикни,
Ўқу ёйинга чун урғунг иликни,

Неча отмоққа бўлса иқтидоринг,
Керак албатта «исм» ўлғай шиоринг.

Чу қилди Хизр бу ишларни таълим,
Деди: туш йўлға эмди, айламай бим.

Ўпуб, Фарҳод, аёғин йўлға кирди,
Неким қилди онинг таълими эрди.

Чу бўлди шер дарбанд ичра мавжуд,
Анга хотамни отқоч бўлди нобуд.

Олиб хотам, яна урди санаб гом,
Ҳамул тош устига тутқунча ором.

Чу тош узра аёғин терти маҳкам,
Ҳисор ичра садое тушти ул дам.

Садо чун беҳаду андоза бўлди,
Очилғон бурнороқ дарвоза бўлди.

Эшик очилғоч-ўқ бўлди садо йўқ,
Ул ўпчинлиқ чиқиб келди чекиб ўқ3.

Яна бору уза юз новакафкан,
Чекиб ўқлар, кийиб бориси жавшан.

Хадангин борча ул ён тортибон туз
Ки, Фарҳод анда кўргузмиш эди юз.

Кўруб Фарҳод мундоқ ибтилони,
Бир-ўқ  жониға юз тийри балони.

Таваҳҳум айламай ул ранжраймой,
Таанни бирла олиб ўқ ила ёй.

Чу тортиб новакин айлаб даранге,
Анингдек урди кўзгуга хаданге

Ки, маҳбуб урғай асраб ғамза чоғин,
Муҳиб кўксига қўйғон эски доғин.

Чу тегди ул хаданги барқосор,
Йиқилди бу хадангафкан нигунсор.

Йиқилғоч бу, ҳамул юз рўйитанваш
Ки, бору узра эрдилар камонкаш.

Алар ҳам борча ерга бўлдилар раст,
Қуйиғи новакафкан бирла ҳамдаст.

Яна Фарҳод кўргач бўйла аҳвол,
Тилин мундоғ ғаробатлар қилиб лол.

Солиб Ҳақ ҳамдиға филҳол тилини,
Саноға қилди гўё лол тилини.

Қадам қўйди равон дарвоза сори,
Ҳамул ошуби беандоза сори.

Бори ошубдин холи Кўруб йўл,
Ҳисор ичра азимат айлади ул.

ғанимат кўрди ҳар ён ҳаддин афзун,
Ўкулган ҳар тараф юз ганжи Қорун

Ки, Искандарки олиб етти кишвар,
Ҳудуди бохтардин то ба ховар.

Жаҳон очмоқдаким кўп ранж топиб
Ва лекин ҳар не нақду ганж топиб,

Тилисм айлаб бу гардунваш ҳисорин,
Қилиб махзун ҳисори ичра борин.

Ҳисори марказида бир иморат
Ки, ожиз васфидин юз минг иборат.

Зиё ҳар ён сочиб, андоқки шид4 ул,
Бағоят мухтасар, лекин муфид ул.

Эшик очиб анга чун қўйди гоме,
Кўрунди тоқида рахшанда жоми5.

Сафоу тоб аро андоқки хуршед,
Дема хуршед, балким жоми Жамшед.

Бўлуб гети аро меҳри само ул,
Ҳамул ойинаи гетинамо ул.

Бори махфий умур изҳори анда,
Жаҳон ҳолоти равшан бори анда.

Ташида жилва айлаб маркази хок,
Ичинда лек тўққуз даври афлок.

Таши ул навъким комил замири,
Ичи андоқки соҳибдил замири.

Ани чун торти Фарҳоди таабнок,
Бағоят бўлди хушҳолу тарабнок.

Қўюб ул ганжу жоми хусравона,
Ёниб хайли сори бўлди равона.

Етиб сарчашмаға минди таковар,
Равон Хоқон сори сурди диловар.

Етиб Хоқону хайлин шод қилди,
Туман минг қайғудин озод қилди.

Етиб бори черикка роҳбарлиқ,
Алар кейнича айлаб райсирарлиқ.

Анга тегруки ул сарчашма эрди
Ки, анда Хизр анга таълим берди.

Тушурди сарбасар хайлу сираҳни,
Олиб бўлди равон дастуру шаҳни.

Ангачаким бор эрди шеру дарбанд,
Яна то ул ҳисори чархрайванд.

Ичинда бор экан зоҳир хазойин,
Булардин айру ҳар махфий дафойин.

Борин Хоқонға чекти туҳфаойин,
Анга тегруки ул жоми жаҳонбин.

Дебон юз навъ шукри Эзиди пок,
Ёниб манзилға келдилар тарабнок.

Қамар Фарҳоди чун кўргузди жисмин.
Бузуб кундуз ҳисорининг тилисмин.

Сикандардек кириб зулматга хуршед,
Тилисм ичра ёшунди жоми Жамшед.

Алар топиб яна ишратқа асбоб,
Солиб жоми Жам ичра бодаи ноб,

Суруб гоҳи Сикандардин тарона,
Дебон Жамшеддин гоҳи фасона.

Кел, эй соқий, тузуб ишрат мақомин,
Қуюб май, тут манга Жамшед жомин.

Сикандар кўзгусини айлаб ифшо,
Қилай Жамшеднинг жомин тамошо.
ХХV
Фарҳоднинг Искандар тилисмин очиб, хоқон ва Мулкоро била Суқрот тоғиға азимат қилмоғи ва ул тоғнинг иртифоъда фалакдин бош ўткарганидин саргузашти айтмоқ ва тийра ғорларнинг ҳар бири ҳижрон тунидин савод кўргузганидин афсона демак ва Фарҳод жоми жаҳоннамода ақолими сабъа мамоликин тақсим қилиб Суқрот ғорин торқонидин йўл кўргузмак ва жом рартавида йўл оҳанги қилмоғидин тарона тузмак ва аларға Суқрот гавҳари тоғ конида ломеъ бўлуб тилисм мушкилин «кониян минкон»1 равшан қилмоғи ва ул гавҳари адам кониға кириб бу сайрафийлар2 мақсудин гавҳарин иликлаб қайтмоқларни кайфиятининг айтилмоғи
 
Саҳар Суқроти чун тоғ авжи тутти,
Жамоли нури оламни ёрутти.

Сиреҳр авроқидин асбоби онинг,
Қуёш жирмидин устурлоби онинг3.

Яна Фарҳод истаб ишга сомон,
Миниб тавсан уза бўлди хиромон.

Юз урди бетааммул тоғ сори
Ки, анда дедилар Суқрот ғори.

Равон хоқону дастури ҳунарвар,
Анинг кейнича сурдилар таковар.

Халойиққа азимат кўси урмай,
Черикни чашма бошидин кўчурмай.

Минг, икки мингча хосул хос ходим,
Бўлуб хоқон рикобида мулозим.

Суруб Фарҳод кейнича шитобон,
Етиштилар қилиб қатъи биёбон.

Анинг бирла бўлуб ул йўлда ҳамроҳ,
Кесарлар эрди води хайл ила шоҳ.

Етишгач тоғнинг домонасиға,
Ҳакими аҳд хилватхонасиға

Солиб кўз, кўрдилар ҳадсиз бийик тоғ,
Ер онинг зайлида бир тўда туфроғ4.

Зуҳал бошиға етиб боши онинг,
Фалак жомин ушотиб тоши онинг.

Йиғочи соясида чарх кохи,
Қуйироқ шохасидин сидра5 шохи.

Уруб тиғи фалак жисмиға суҳон,
Ўтуб ул жисмдин андоқки кўҳон.

Буким кўктин ўтуб суҳонлиқ айлаб,
Фалак бухтисиға кўҳонлиқ айлаб.

Қамар ожиға суҳонидин андом,
Таҳаррук ожға, суҳонға ором.

Анинг авжида қориким радидор,
Қирилғон ож ушоғидин намудор.

Кўрунуб такасидин Жадй роя,
Асад қорлонининг остида соя.

Чиқиб жавфида юз минг чашма рахшон,
Бири ул жумладин меҳри дурахшон.

Гиёҳ анда туман минг борча нофеъ,
Ададсиз ранжға ҳар қойси дофеъ.

Бийиклик ичра тўққуз осмонча,
Тубининг давраси икки жаҳонча.

Аён атрофида райғора6 бисёр
Ки, идпокида бўлмай ақлу ҳис ёр.

Йўқ анда ғорнинг боши-аёғи,
Не онинг учи райдо, не қироғи.

Анингдек ҳар бирининг жавфи тира
Ки, андин меҳри анвар шамъи хира.

Агар кирса анга бадри мунири,
Кўрунуб тийраликдин қурси қири.

Бу янглиғ тира ҳар бирнинг саводи,
Саводи ичра ҳар ён тоғу води.

Оқиб водида юз дарёйи хунхор,
Тоғ ичра худ минг аждарҳойи хунхор.

Етиб ул тоғ аро шаҳзодау шоҳ,
Чу бўлдилар бу кайфиятдин огоҳ.

Қилиб Хоқонни ҳайрат лолу ожиз
Ки, билмас эрди мундоқ ерни ҳаргиз.

Бўлуб ул чораға Фарҳод мулҳам,
Бериб шаҳ бирла хайлиға кўнгул ҳам.

Дедиким: «Ҳозир айланг жоми Жамни
Ки, эл кўнглидин олсун бу аламни».

Равони борибон келтурдилар жом
Ки, андин мушкил иш торқай саранжом.

Анга қилғоч назар истаб кушойиш,
Жаҳон тимсолиға торти намойиш.

Қаён боққач қилиб, равшанназарлиқ
Бир иқлим этти зоҳир жилвагарлиқ.

Бурун офоқ мулкин қилди таслим,
Жудо қилди яко-як етти иқлим.

Мамолик жилвасидин кўзни ёрти
Ки, Юнон мулкин ул жом ичра торти.

Қилиб ҳар ён назарлар хайлин иблоғ,
Анга еткурдиким бор эрди ул тоғ.

Чу тоғ аҳволини қилди шумора,
Етиб ҳар ғорнинг жавфин назора.

Назар торти ҳамул ғор ичра анжом
Ки, тормиш эрди Суқрот анда ором.

Топиб кўп фикр ила ғор оғзиға йўл,
Киши торқон киби ёр оғзиға йўл.

Дедиким: олибон кирдилар аввал,
Жаҳонбин жомни, андоқки машъал.

Олиб кирганки они йўлға тутти,
Қаронғу тунни кундуздек ёрутти.

Қилиб ул жомдин нур ўйла таъсир
Ки, машъал рартави қилғонда шабгир.

Суруб ғор ичра юз офот ичинда,
Сикандар ўйлаким зулмот ичинда.

Чу бўлди Хизрдин ул йўл нишони,
Торилди ногаҳ оби зиндагони.

Ҳамул ердин аён бўлди нишона
Ки, махфий эрди Суқроти ягона.

Нишона улки йўлға етти ғоят,
Қаро тунга етишгандек ниҳоят.

Қилиб маркабларидин тушкали майл,
Шаҳу шаҳзода, балким жумлаи хайл.

Торилди чун бу янглиғ турфа воя,
Кўрунди тошдин бир зинароя.

Чиқиб шаҳзода бирла шоҳ икавло,
Вазири кордон бирла учавло.

Беш-олти роя чиққоч бўлди райдо,
Фазойи анда айвоне ҳувайдо.

Юругоч ул сори шаҳзодау шоҳ,
Кўрунди тўрида бир турфа даргоҳ.

Тутуб даргоҳ аро бир лаҳза ором,
Солиб рартав ҳамул гетинамо жом

Ки, келди уй ҳаримидин нидое,
Нидо, кирмак учун эрди салое.

ҚЎпуб чун кирдилар руршўрхотир,
Кўнгул уйига андоқким хавотир.

Уй ичра кўрдилар бир рораи нур,
Бўлуб эв рартавидин байти маъмур.

Бўлуб бир бурж ичинда меҳрдек гирд,
Ҳакими чарх анинг оллинда шогирд.

Музакко руҳдин жисми намудор,
Мужаррад ақлдин шахси радидор.

Етакни тоғдек тортиб жаҳондин,
Нечукким тоғ тебранмай макондин.

Сафоси лаъл янглиғ ошкоро,
Либоси лаъли равшан узра хоро.

Бўлуб хоро сиреҳрида жаҳоне,
Жаҳон жисмида ёхуд тоза жоне.

Жаҳонни қўйки, олийшон вужуди,
Жаҳонда олами кубро намуди.

Келиб кўнгли анингдек баҳри зохир
Ки, анда зоҳир аввал то ба охир.

Тўла дурлуқ садаф янглиғ бўлуб Ким,
Бу дарё ичра юз минг чарху анжум.

Юзи миръоти анвори Илоҳи,
Илоҳий сиррини англаб камоҳи.

Хайининг қатраси томғонда бир-бир,
Сочиб анжум киби оламға таъсир.

Бўлуб ғорида ҳар дун анкабути,
Бир устурлоби7 гардун анкабути.

Фалакдек табъи сойир, жисми сокин,
Сафар айлаб, вале йўқ сайр мумкин.

Сиреҳри ҳилм зотидин ҳувайдо,
Шукуҳи илм рухсорида райдо.

Кўрунгач бу сифат олий гуҳар зот,
Бўлуб хам оллида ер ўртилар бот.

Шукуҳидин бўлуб бетоб танлар,
Кўнгуллар заъф этиб, титраб баданлар.

Кўз очти чун амини махзани роз,
Аларни қилди сўрмоқ бирла эъзоз

Ки, муҳлик йўл муруридин нечуксиз,
Балиёти заруридин нечуксизғ

Қуйи солиб бори бошларни филҳол,
Жавоб айтурға тиллар сарбасар лол.

Деди хоқонғаким: кўп чектинг эмгак,
Евазлар бергусидур Тенгри бешак.

Бизинг сорики келдинг кўп чекиб ранж,
Агарчи йўлда рўзий бўлди кўп ганж.

Ададсиз жавҳару нақди кироми,
Сулаймон хотами, Жамшед жоми.

Яна ҳам икки мужда еткурурбиз,
Қўлунгға икки жавҳар торшурурбиз.

Бири бу икки жавҳардин хабардур,
Бири бир жавҳари олий асардур8.

Хабар буким, ҳаётинг кўп йил ўлғай,
Дағи кўп мулк фатҳи ҳосил ўлғай

Ки, аждодингда қилсанг неча фикрат,
Йўқ ўлғай сенча сурган умру давлат.

Яна бир муҳраедур нафълиқ, бил
Ки, чун қолғунг жаҳон мулкида кўп йил.

Агар заъфею ранже бўлса тори,
Ва гар етса қорилиқ инкисори.

Қачон ул муҳрани оғзингға тутсанг,
Евурсанг ҳар ёну суйини ютсанг.

Мараз — сиҳҳат била бўлғай мубаддал,
Ано — қувват била бўлғай мубаддал.

Қарилиқ ранжи дафъ ўлғай тамоми,
Шабоб ўлғай анинг қойим мақоми.

Чу Мулкороға фош этти башорат,
Бу навъ этти башоратлиғ ишорат

Ки, чун сен доғи тортиб кўп аламни,
Бу сори ранжаға солдинг қадамни,

Неча шаҳ бўлса олам тахтгири,
Сен-ўқ бўлғайсен оллинда вазири.

Қачонким етса ранжу заъфдин банд,
Сени ҳам муҳрадин қилғай баруманд.

Ва лекин оллингизда бир хатар бор
Ки, ондин борчаға жойи ҳазар бор.

Аносирнинг икисидин дурур бу,
Ғалат гар қилмасам: ел бўлғаю сув9.

Агарчи бўлғуси кўп ранжа бўлмоқ,
Худой эткай насиб ондин қутулмоқ.

Чу ондин ўтти эрса умр роси,
Бўлур ақл этса беш юз йил қиёси.

Аларға тегуруб бу муждаларни,
Чиқорди узр ила эвдин аларни.

Деди шаҳзодани, келгил яқинроқ,
Ўзига қилди ҳамрозу қаринроқ.

Кўзин очиб жамолин яхши кўрди,
Басе дилжўйлуқлар бирла сўрди.

ҚЎпуб оллинда чун ер ўрти Фарҳод,
Ҳакими донишомуз этти бунёд

Ки: «Ей дарду алам бирла сириштинг,
Азалдин ишқ бўлғон сарнавиштинг.

Сафо келтурдунгу хуш келдинг охир,
Қаронғу уйни равшан қилдинг охир.

Эрур минг йилки бўлуб кўҳсори,
Чекармен мақдамингнинг интизори.

Юзунг кўрди кўзум, алҳамдулиллоҳ,
Сени торти ўзум, алҳамдулиллоҳ.

Эшит, бир неча сўзким вақт эрур танг
Ки, айлармен бақо кўйиға оҳанг.

Муни билким жаҳон фонидур асру,
Ҳақиқат аҳли зиндонидур асру.

Агар торса Сикандар мулки зотинг,
Гар ўлса Нуҳ10 умрича ҳаётинг.

Чу кетмоқлик керактур бот, агар кеч,
Ҳамул давлат била бу умр эрур ҳеч.

Буким Ҳақ айлади инсонни мавжуд,
Анга мавжудлиқдин борча мақсуд.

Эрур Ҳақ амриға маъмур бўлмоқ,
Бу ишдан ўзгадин маъзур бўлмоқ.

Чу маҳбуби ҳақиқий улдурур ул,
Анинг васли сори қатъ айламак йўл.

Гар ул маҳбуб васли бўлди уммид,
Будур иқболи сармад, бахти жовид.

Вале бу давлатедур асру олий,
Эрур мушкил анга етмак хаёли.

Бу йўл ичраки беҳад дарду ғамдур,
Узоқ тортар, вале икки қадамдур.

Ким ул икки қадамнинг қатъи минг йил,
Киши урса қадам мумкин эмас бил.

Бири ўзлукни қилмоқ бўлди фоний,
Яна бир доғи тормоқ бўлди они.

Киши ўзлукни қўймай они тормас,
Тенгиз кесмай дури яктони тормас.

Бу ўзлукдин қутулмоқ чорасози,
Нима йўқ ўйлаким ишқи мажозий.

Ангаким қолди ғам шомиға жовид,
Бурун субҳ ўлди толеъ, сўнгра хуршед.

Мажозий ишқ11 бўлди субҳи анвар,
Ҳақиқий ишқ12 анга хуршеди ховар.

Қилиб ишқи мажозий зору ғамнок,
Етар ошиқ танин андоқки хошок.

Ҳароратлар этиб ул хасқа мойил,
Қилур ўт етгач ўртанмакка қобил.

Чоқилғоч барқи ишқи жовидони,
Етишгач бир шарар кул айлар они.

Сенинг оллингдадур ишқи мажозий
Ки, жисминг ўртабон сўзу гудози.

Ҳам овозангни офоқ ичра солғай,
Ҳам овозинг куҳан тоқ ичра солғай.

Қилиб ишқинг ўти оламни равшан,
Не олам, нилгун торамни равшан.

Тўла қилғай ғами ишқинг жаҳонни,
Жаҳонни қўйки, тўққуз осмонни.

Қаёнким ишқ аро бир фард бўлғай,
Кўзи нури йўлунгдин гард бўлғай.

Етиб тўққуз фалак тоқиға ҳўюнг,
Ети кишварни тутқай гуфту гўюнг.

Йиғилса ишқ эли хайлу сироҳи,
Сен ўлғайсен борининг родшоҳи.

Мажозий ишқдин ўртанса жонинг,
Бориб сели фаноға хонумонинг.

Ҳақиқий ишқдин эсгай насиме,
Етиб онинг насимидин шамиме.

Бўлуб маъшуқи асли чорасозинг,
Ҳақиқатқа бадал бўлғай мажозинг.

Етиб мазҳарға бехудлуқ қиёси,
Келиб мазҳарға ишқинг интиҳоси.

Бақо мулкида торқунг қаҳрамонлиқ,
Ҳақиқат тахтида соҳибқиронлиқ.

Атонгдек юз туман Хоқону қайсар,
Унут бўлғай жаҳон аҳлиға яксар.

Сенинг қолғай жаҳон ичра сифотинг,
Тариқи ишқ ичинда яхши отинг».

Буларни айтиб, ўргатти дуое
Ки: «Келса оллинга банду балое,

Ўқурға бу дуо чун мойил ўлғунг,
Бори банду балолардин қутулғунг.

Яна кўзгу ишиким ҳодис ўлди.
Санга бу ён келурга боис ўлди.

Сикандарнинг тилисминким ушоттинг,
Хадангиким ул ўрчинлукка оттинг

Ким, ўқ тегди онинг ойинасиға,
Ўтуб бўлди тарозу сийнасиға.

Бурунғи кўзгуким ашкингни сочти,
Бу ўқ онинг тилисмин доғи очти.

Ёниб мундинки Чин шаҳриға еткунг,
Ҳамул кўзгуни кўрмак майли эткунг.

Неким кейнида ёзмиш райкароро,
Санга юзинда бўлғай ошкоро.

Ани кўргач етиб ишқ ибтилоси,
Бўлуб ошиқлиғингнинг ибтидоси.

Яна ҳар неча боқсанг кўрмагунг ҳеч,
Ишинг сарриштасиға тушкуси реч.

Бўлуб ожиз ишингдин аҳли тадбир,
Бошингға келгусидур улки тақдир.

Нечаким бўлғуси ҳолинг табоҳи,
Фалакка еткуси кўнглунгнинг оҳи.

Вале тортиб сираҳлар ишқи матлуб,
Анингдек қилғуси кўнглунгни мағлуб

Ки, ондин бир нафас гар бўлсанг огоҳ,
Кўп ортуқроққи минг йил бўлғосен шоҳ.

Чу мен ҳам қилдим охир хайрбодинг.
Муродим буки еткач ул муродинг,

Ҳужуми ишқ туғёнида гоҳе
Соғинғойсен мени ҳам тортиб оҳе».

Чу доно чекти бу ғоятға сўзни,
Бас этти сўзни доғи юмди кўзни.

Чекиб Фарҳод ҳижронида вайло,
Узун йўл тутти андоқким Суҳайло.

Кўруб Фарҳоди маҳзун ўйла ҳолат,
Кўзидин ёғдуруб ашки малолат.

Басе йиғлаб нечукким аҳли мотам,
Анинг ҳолиға, ўз аҳволиға ҳам.

Тилаб Хоқону Мулкорони дарҳол,
Алар доғи Кўруб ул рурхатар ҳол.

Иков худ тошқори ўлмокка етиб,
Неким доно баён айлаб эшитиб.

Тилаб бир неча доноваш кишини,
Саранжом эттилар доно ишини.

Бериб қабриға онча вақфдин баҳр
Ки, ул тоғу навоҳини қилиб шаҳр.

Чу ул маъмура вазъин қилдилар туз,
ҚЎпуб сарчашма сори қўйдилар юз.

Сироҳ ичра тушуб Хоқону Фарҳод,
Не бу ўз ҳолидин ғамгин, не ул шод.

Қуёш Суқроти чун ер қилди маскан,
Кеча Луқмони бунёд этти шеван.

Ясаб кўку қаро бирла либосин,
Тўкуб ашк айлади зоҳир азосин.

Алар Суқрот сўгидин топиб дард,
Вале Чин ёди бирла дарддин фард.

Тузуб базм ул кеча ҳам кому ноком,
Ичиб аччиққа-аччиқ бир неча жом.

Кел, эй соқию ҳикмат айла ойин,
Манга тутғил майи мамзуж рангин.

Қадаҳ сарчашмасиға солибон жўш,
Мени қил жўшдин бир лаҳза хомўш.

ХХVI

Фарҳоднинг Хоқон била Чин азмиға даштраймолиғи ва Чинда юз кўргузган ойинаи чиний ғамидин шайдолиғи ва ул кўзгуга тамошо қилғоч, Арман кишвари, балки Эрам боғи ва Арман водийси, балки ҳайрат тоғи анга ҳуляи намойиш ва жилваи оройиш қилмоғи ва Шириннинг жамоли кўзгусин ул кўзгу жамолида мушоҳада қилиб, оҳ уруб йиқилғони ва анинг оҳи ул кўзгу юзин тийра қилғони

Саҳар сарчашмаси чун бўлди равшан,
Фалакнинг марғзорин қилди гулшан,

Сафо топиб фалак Юнон замини
Сираҳ чекти қуёш Хоқони Чини.

Қилиб Хоқон яна Чин мулкига майл,
Дема Хоқонки Фарҳоду бори хайл.

Хазойинға қўюбон муътамадлар,
Бериб ҳар бирга мингдин кўп мададлар.

Азимат Чинға бўлди кўч-баркўч,
Иши йўқ эрди ул йўлда магар кўч.

Демай йўл қатъиға чунким қўюб юз,
Кечани кечау кундузни кундуз.

Етиб Хоқон яна Чин кишвариға
Наби ул навъким дин кишвариға.

Тушуб тахтиға шоҳи кишваророй,
Анингдекким шараф буржи аро ой.

Қўюб Фарҳод чун Чин шаҳриға гом,
Тараддуд ичра тутмай кўнгли ором.

Қилиб кўзгу хаёлининг умидин,
Тилаб филҳол махзанлар калидин.

Эшикларни очиб қолмай қарори,
Саросима югурди кўзгу сори.

Кўрунгач ул булурин райкари пок,
Бўлуб андешалиғ кўнгли тарабнок.

Тушурди ул латофат ҳуққасини,
Латофат йўқки, офат ҳуққасини.

Калидин истабон хозиндин олиб,
Ўзин юз минг бало бандиға солиб.

Калид айлаб забона шаклидин тил,
Бўлуб они очар манъиға қойил.

Тутуб қуфл оғзи зулфинини маҳкам,
Етиб имо они очмасқа ул ҳам.

Уруб зулфини қуфл ичинда юз реч
Ки, яъни бу хатарлиқ фикрдин кеч.

Киши тақдирдин бўлмас чу қочиб,
Чиқорди кўзгуни сандуқни очиб.

Кўруб ул навъким миръоти хуршед,
Жаҳонни кўргузуб чун жоми Жамшед.

Тушуб кўнглига ҳайратдин шарора,
Анинг рухсориға қилди назора.

Не кўрди: турфа дашти нозрарвард,
Кўрунмай саҳнида жуз сабзаи дард.

Гиёҳи ништар, аммо занг тутқон,
Гули эл қони бирла ранг тутқон.

Мусалсал сунбулининг банд-банди,
Қарору ҳуш сайдининг каманди.

Бинафша андаким гардун кўкортиб,
Гажак янглиғ хирад бўйнини тортиб.

Тутуб наргислари жом эткали нўш,
Қилурға тақво аҳлин масту беҳуш.

Ёқиб ўт лоласи жон куйдурурға,
Кўнгулга доғи ҳирмон куйдурурға.

Сочиб туфроғлари мушки татори,
Қаро бўлмоқ учун эл рўзгори.

Демактин лол ўлуб савсан мақоли
Ки, будур мунда ҳар озода ҳоли.

Кўкортиб анда кўк армон гули кўр,
Кўкоргон балки нофармон гули кўр.

Қуюндин кўргузуб ҳар ён замона,
Бори саргашталиклардин нишона.

Қилиб зоҳир бу водийнинг қироғи,
Қатиқ тоғи нечукким ҳажр тоғи.

Аёғин доғи айлаб руст ерга,
Чекиб бошин фалакка роз дерга.

Фалак вазъин анинг тулони айлаб,
Жаҳон баҳриға лангар они айлаб.

Камаргоҳида хайли бениҳоят,
Ясол тортиб ҳужум айлаб бағоят.

Камарда бир ариқ қозмоққа машғул,
Ариғ топиб камар шакли била тул.

Ўзининг шакли бирла навжавоне,
Демайким навжавоне, нотавоне.

Ҳамул хайл ичра айлаб решаварлик,
Демайким решаварлик, тешаварлик.

Бу ҳолат ичра райдо бўлди хайле,
Нечукким тоғ ичинда тунд селе.

Бори чобуксувору моҳ райкар,
Жавоҳирдин бериб райкарга зевар.

Жабинлар гул-гулу кирриклари хор,
Қабоғлар кенг-кенгу, оғизлари тор.

Аларға шоҳу сарвар гулъузоре,
Демайким гулъузоре, шаҳсуворе.

Саманди сайридин кўк тавсани ланг,
Қуёш рухсори оллинда хижилранг.

Қуёшға тарҳ учун ташлаб руху от,
Вале юз қатла ҳар соат қилиб мот1.

Солиб оламға ўт бошдин-аёғи.
Жаҳон ўртаб аёғдин-боши доғи.

Бўлуб ул хайл ҳар бир ўйлаким ой,
Бу ул хайл ичра меҳри оламорой.

Таковар узра елдин оташангез,
Ҳамул эл сори сурди ел киби тез.

Тамошо айлаю ҳар сори боқиб,
Қаёнким боқиб, ўтлар элга ёқиб.

Чу ногаҳ отға ул ён майл берди
Ки, Фарҳоди ҳазин тимсоли эрди.

Анинг рухсориға чун боқти тимсол,
Тани тимсол янглиғ бўлди беҳол.

Яролиғ сайд янглиғ нола қилди,
Бу янглиғ нола чун қилди, йиқилди.

Кўруб Фарҳод ул янглиғ йиқилмоқ,
Ҳавас қилди ани наззора қилмоқ.

Яқинроқ келтуруб кўзгу жамолин,
Назора қилди ул маҳрў жамолин.

Чекиб Фарҳод ун ўз тимсоли янглиғ,
Йиқилди жисми жондин холи янглиғ.

Бўлуб тимсоли янглиғ — оғзи хомуш.
Ҳамул тимсолидек зойил қилиб ҳуш.

Кўруб чокарлар андоқ қаттиқ аҳвол,
Хабардор эттилар Хоқонни филҳол.

Чу Хоқон англади бу можарони,
Югурди ул тараф йиртиб яқони.

Аноси сочин очиб мўя тортиб,
Ани ўлган соғиниб рўя тортиб.

Чекиб афғонни Мулкоро атодек,
Ким ул Фарҳодға эрди атобек.

Яна Баҳром2 Мулкороға фарзанд,
Гузин Фарҳодға ҳамзоду дилбанд.

Бўлуб нисбатда кўкалтоши онинг,
Тариқат бобида қардоши онинг.

Анинг ҳолиға чун наззора айлаб,
Яқо ўрниға кўксин рора айлаб.

Бўлуб рарвонадек атрофиға жамъ,
Вале ул ётиб андоғким ўчук шамъ.

Қўюбон ҳушсизлиқ кўйига юз,
Ўзига келмайин бир кеча-кундуз.

Чу тебратти насимин субҳ боғи,
Исидин ҳушиға келди димоғи.

Кўз очиб кўрди боши узра хайле
Тўкуб кўз ёшидин юз узра селе.

Чу йиғлар эрди Мулкороу Баҳром,
Аларға лутф бирла берди ором.

Тутуб сўгин ато бирла аноси,
Муни кўргоч, ҳалок этти ҳаёси.

Яқин эрдики тарки ҳуш қилғай,
Яна аввал йиқилғондек йиқилғай.

Туман минг узр қўлмоқ бирла қўрти,
Аёғлариға юз суртуб ер ўрти.

Деди: «Билмон, не ҳолат даст бермиш
Ки, сизга мужиб ушбу мотам эрмиш.

Бу иш гар хўб, агар зишт эрди бори,
Манга, биллаҳ, йўқ эрди ихтиёри.

Тутунг маъзурким, расво бўлубмен,
Демай расво бўлубменким, ўлубмен.

Бўлунг хуш ботину зоҳирда мендин,
ғуборе асраманг хотирда мендин».

Бу янглиғ зоҳир айлаб кўп малолат,
Бериб хотирлариға истимолат.

Кўзи бирла тили гарчи бу сори,
Ва лекин жону кўнгли кўзгу сори.

Алар бу нукталардин шодмона,
ҚЎпуб уйларга бўлдилар равона.

Бу янглиғ чун аларға чора қилди,
Яна ул кўзгуга наззора қилди.

Бурунғудек юзи эрди қоранғу,
Ҳакимиким ясоғондур бу кўзгу3.

Тилисмин бўйла қилғондур радидор
Ки, ҳар шакл ондаким бўлғай намудор.

Чу нозирға тамошо ҳосил ўлғай,
Яна ҳосил тилисми ботил ўлғай.

Чу Фарҳод ул талабдин бўлди навмид,
Ўзин кўрди ғаму меҳнатда жовид.

Деди чун ўлгали ғамдин ёвушти
Ки: «Оҳ иш тушти, аммо саъб тушти.

Агар қилсам ўзумни рора-рора,
Чу матлуб ўлмағай ҳосил, не чорағ!

Бурун андинки куйгай жони зорим,
Жунун олғай иликдин ихтиёрим,

Керакдур чорае андеша қилмоқ,
Хирад расмини даъбу реша қилмоқ.

Такаллуф айлабон бўлмоқ хирадманд
Ки, бўлғай шоҳ кўнгли шоду хурсанд.

Чу райдо бўлди айлар иш яроғи,
Мену ул дам балойи ишқ доғи.

Йўқ эрса эмди бетоқатлиқ этсам,
Бошимни олибон бир сори кетсам,

Муқаррардурки шоҳи кишвароро,
Замоне қилмайин сабру мадоро.

Қилур юз минг черик таъйинки филҳол,
Мени истаб Топарда қилмай иҳмол:

Алар Чин мулкида ҳар ён чорарлар,
Ики-уч кундин ўткармай Топарлар.

Агар разм айласам кўргач сираҳни,
Керак қатл айламак кўп бегунаҳни.

Чекай фарзан урушқа тиғи рўлод,
Йўқ элга, ўзума айлай бу бедод.

Неча эл бўйниға тиғ урса бўлғай,
Ёзуқсиз нечани ўлтурса бўлғайғ!

Ҳам охир зарбдин қўл бўлса нокор.
Тутулмоғлиқ керак ул лаҳза ночор.

Манга Чин аҳли не қилмиш ёмонлиқ
Ки, бу навъ ўлғамен бориға қонлиқ.

Агар шаҳ сурмаса зулму итобин,
Не берКим Тенгрига охир жавобин.

Кўзум не навъ тушкай шаҳ кўзига,
Нетиб боққоймен ул дам эл юзига.

Бори бир ёну бу бир ёнки ногоҳ,
Шаҳ ўлса булажаб ҳолимдин огоҳ.

Улус қилғай мени гирдимда таъйин
Ки, қилғайлар алар ҳифзимни ойин.

Бу мушкил иш қачонким ҳосил ўлғай,
Ишим тадбири ул дам мушкил ўлғай.

Дебон девона, солса банд аёққа,
Қутулмоқ ул замон чеккай йироққа.

Агар фарзан жунунум доғи кетгай,
Нечаким айтсам, ким бовар этгай.

Ҳамул авлоки то ўзумни билсам,
Қила олғонча ўз ҳифзимни қилсам».

Ўзига қилди торқоч иш ҳисобин,
Хирад қонунида иш иртикобин.

Муни билмайки қилғоч ишқ бедод,
Бўлур юз ақлу дониш расми барбод.

Кетур соқий, шароби ошиқона
Ки, бўлмишмен хирад бирла фасона.

Мени ишқу фано базмида хос эт,
Хирад ранжу балосидин халос эт.
ХХVII

Фарҳоднинг ишқ шуъласида куюб ул ўтни жон рардасида яшур-моқдин ва ҳажр хунобасин ютуб ул заҳрни кўнгул ичинда сингурмоқдин гулбарги аҳмардек жамоли заъфароний ва нахли сану-бардек ниҳоли хайзароний бўлуб аср ҳукамоси ва даҳр атиббоси анинг баҳори сиҳҳати хазони маразға юзлангонининг ташхисини савдоға қилиб бу савдо била анинг мақоми таъйинин жазойир била дарёға қилғонлари ва бу дарё сафари савдосидин анга суд истаб насибалари зиёнбуд бўлғони

Тариқи ишқ ихфосида моҳир,
Бу янглиғ ишқ сиррин қилди зоҳир

Ки, Фарҳод айлабон ишқин ниҳони,
Хираддин кўргузур эрди нишони.

Қаю уй ичра бўлса шуъла мавжуд,
Эмасдур уйга боки гар чиқор дуд.

Ёниб ўт чиқмос ўлса дуди мутлақ,
Ул уй девориға бўлмоқ керак шаққ.

Фалак ҳам меҳрин оқшом айламас фош,
Бўлур зоҳир чу анжумдин тўкар ёш.

Ёшурғай нофа худ мушки татори,
Ёйилмоқда иси, не ихтиёри.

Чу лола ғунчаси зоҳир бўлур чоғ,
Неча кўнглида асрар ёшурун доғ.

Бўлур гарчи очилғон чоғи маълум,
Бўлур аввал тошида доғи маълум.

Нечаким истади Фарҳоди ғамнок,
Ёшурмоқ ўт ёриб устига хошок.

Ва лекин элни оҳу ашки ногоҳ,
Қилур эрди ниҳон дардидин огоҳ.

Хираднинг рардасиға қайда ёро,
Ёшурмоқ ишқ ўтин айлаб мадоро.

Қуёшни зарра ёшурмоқ бўлурму,
Ҳубоб узра тенгиз турмоқ бўлурмуғ

Ёрар фонуси бирла шуълани шамъ,
Кўрарлар рардадин ул шуълани жамъ.

Кўз ичра махфий ўлмас ашк қони,
Бўлурму шиша ичра май ниҳониғ

Анга ул дарду ғам ўтин ёшурмоқ,
Кўнгулга ёшурун дард ўти урмоқ.

Неча кун ичра онча кор қилди,
Заифу нотавону зор қилди.

Ки, ҳар ким кўрса айлар эрди маълум
Ким, ул хорони бир ўт айламиш мум.

Чу ул ойға етиб андоқ малоле,
Фалакнинг сайридин бўлди ҳилоле.

Узори бўлди сориғ лола янглиғ,
Дури ашк анда ёққон жола янглиғ.

Вале ул лоланинг доғи сиёҳи,
Оғиз очқоч кўрунгай дуди оҳи.

Қади нахликим эрди сарви чолок,
Заифу хамлиқ ўлди ўйлаким ток.

Вале ул токнинг табъидағи май,
Бўлуб кўнглида қон ютмоқ раёрай.

Танининг заъфи тундин-тунга кўррак,
Бўлуб ул заъф кундин-кунга кўррак.

Неча афғондин этса оғзини берк,
Йўқ эрди нола чекмакта анга эрк.

Димоғида бурунким қувват эрди,
Танида доғи зўру сиҳҳат эрди.

Риоят айлар эрди бениҳоят,
Фиғон зоҳир бўлур эрди бағоят.

Бу дамким, бўлди савдойи димоғи,
Маразларға улонди жисми доғи.

Жунун табъида кўргузди нишона,
Сўз айта бошлади савдоиёна.

Кўнгулда қолмади сабру қарори,
Иликдин борди борча ихтиёри.

Кўруб ул ҳолин онинг шоҳу дастур,
Бўлуб иккиси кундин-кунга ранжур,

Бериб кўп ранду таъсири торилмай,
Қилиб кўп фикру тадбири торилмай.

Чу кўрдиларки борур иш иликдин,
Ўтар андиша тадбиру биликдин.

Кенгашти шаҳ тузуб мажмаъ аҳиббо,
Бўлуб ҳозир неким бўлғон атиббо.

Анинг ҳолотида сўз ўтти беҳад,
Бири сўзни қабул этти, бири рад.

Ҳам охир аҳли ҳикмат эттилар арз
Ки: «Ей олам элига қуллуғинг фарз!

Бу янглиғ бизга бўлмиш заъф ташхис
Ки, савдодин димоғи торти танқис.

Мизожида ҳарорат ғолиб эрди,
Яна майға мизожи толиб эрди.

Майи муфрит била асли ҳарорат
Бўлуб бир, бўйла кўргузди шарорат.

Ики-уч ёшдин ўн бир, ўн ики ёш,
Ўқумоқ фикрига солди қуйи бош.

Ики-уч йилки майли реша қилди,
Бағоят анда кўп андеша қилди.

Буларга ёр бўлди ҳадди йўқ йўл,
Яна бир ҳам ҳарорат боиси ул.

Булар бир ёну фикри бениҳоят,
Мусаххин табъ аро ул ҳам бағоят.

Булар фикридин ўлмай табъи холи,
Тилисм очмоқ сори тушти хаёли.

Не савдо тухмиким кўнглида экти,
Не фикратларки ул савдода чекти

Ки, аждар қилди жисмин оташолуд,
Замона деви солди бошиға дуд.

Ҳарорат мунча торса табъи нори,
Ажаб йўқ, бўлса ул бир ўт шарори.

Бу ҳолатлар ангаким бўлди ҳодис,
Димоғи юбсиғадур борча боис.

Чу ҳору ёбис ўлмишдур мизожи,
Нақизи бирла қилмоқдур иложи.

Букунким фасл эрур жавзо аёғи,
Қуёшнинг ўтидиндур лола доғи.

Самумосо келур ҳар соридин ел,
Самум ичра самандарваш кезар эл.

Яқиндурким қуёш тобидин ахтар,
Ериб симобдек оққай саросар.

Қуюннинг дашт ичинда изтироби,
Исиғдиндур йилондек речу тоби.

Ҳаво кўҳсор уза оташфишондур,
Булоғлар қайнари ондин нишондур.

Шафақ эрмас дурур мағрибда ҳар шом,
Қизормишдур қизиб бу сарнигун жом.

Қизиғон кўрадин гардун нишона,
Қуёшдин онда ўт тортиб забона.

Кемур шому дам онда субҳдам бил,
Шиҳоб ул кўрадин чиққон алам бил.

Эмас ҳар ён оқор сувлар била ер
Ки, ер ҳар ён исиғдин оқизур тер.

Қуёшдин соя қочмоқлиққа мойил,
Апода айлабон шахсини ҳойил.

Ҳаво табъида иссиғ бўйла кори,
Ажаброқ буки онинг табъи нори.

Анга юбсу ҳарорат бўлди ворид,
Иложидур ҳавойи рутбу борид.

Мунингдек эрки касб этгай илож ул,
Эрур дарё аро беш кунчилик йўл.

Тушубтур даври ўн шаръий жазира
Ки, таърифида қолур ақл хира.

Чекиб бош ул жазира ичра тоғе,
Бу тоғ узра ети-секкиз булоғе.

Муҳит ул чашмалар даврида дарё,
Фалак баҳри соғин доғи Сурайё.

Жазира даврида сувдин рутубат,
Вале авжида совуғдин суубат.

Бийик ул тоғ авжи, ўйлаким куз,
Совуғдин боғлонур сарчашмалар муз.

Азимат қилса ул ён шоҳзода,
Ажаб йўқким, бўлур кўнгли кушода.

Димоғи заъфи қувват доғи торқай,
Муборак жисми сиҳҳат доғи торқай.

Ҳаво таъсиридин бўлмай ҳаросон.
Иложин айламаклик бўлғай осон».

Атиббодин не сўзким бўлди манқул,
Кўрунди шаҳға бир-бир бори маъқул.

Равон ҳукм этти Мулкороғаким бот,
Чу фаҳм эттинг атиббодин мақолот.

Неча кун қилғумиздур азми дарё,
Сафар асбобини қилғил муҳайё.

Вазир андоқки торти ҳукми олий,
Муҳайё қилди ҳукм ўлғонни ҳоли.

Мураттаб бўлғоч иш ҳукм айлади шоҳ,
Бориб шаҳзодани қилмоғлиқ огоҳ.

Не сўзким ўтти, арз этмоқ тамомин,
Анинг дарё сори бўлмоқ хиромин.

Эшитгач қиссани шаҳзода Фарҳод,
Нишот айлаб ҳазин кўнгли бўлуб шод.

Деди: «Шаҳ оллида айтинг раёмим
Ки, шаҳ коми эрур оламда комим.

Не ҳаддим улки дегаймен ўғулмен,
Бори қуллардин ўксук хаста қулмен.

Қаён азм этколи бўлса яроғи,
Менинг бошим дурур шаҳнинг аёғи».

Чу шаҳға қилдилар бу нуктани фош,
Дуо қилди кўзига тўлдуруб ёш.

Деди: «Айлаб мураттаб кемаларни,
Солинг онда кераклик нималарни

Ки, мен ҳам айладим кўнглумни жозим
Ки, тонгла бўлғамен дарёға озим».

Эшитгач бу хабарни шоҳзода,
Нишоти бўлди айтурдин зиёда.

Басе таскин ҳазин кўнглиға берди
Ки, мақсуди анинг бу навъ иш эрди

Ки, зоҳир айлабон бир тавр ҳийла,
Бир ишни айлагай навъи васила

Ки, Хоқон тормойин андин кудурат,
Ул этгай азми ғурбат биззарурат.

Бу иш мақсудиға монанд бўлди,
Бағоят хотири хурсанд бўлди.

Тушуб дарё киби кўнгли аро жўш,
Кема оғзидек оғзи лек хомуш.

Тамаввуждек хаёлиға тасалсул,
Тасалсул топибон юз минг тахайюл.

Кетур, соқий, Муҳити бодаи ол,
Бу дарё ичра соғар заврақин сол.

Эрур ғам баҳрида жисми ҳақирим,
Ҳамул заврақ била бўл дастгирим.
ХХVIII
Хоқон била Фарҳоднинг сиреҳр тавсанидек хинглардин иниб фалак бухтисидек жунгларга миниб Чин сироҳининг сабо хайли дарё юзига чин солғондек баҳр майдониға сабодек бетаҳоши кирмоқлари ва муқаввас фулклар била тийрлари фалак қавси била қазо ўқидин нишона кўргузмак ва наҳангваш жўнг оғзи била бодбонлар кафан рардаси била гўр оғзидин фасона тузмак ва сафойин ғаройибидин неча ҳарфи айтмоқ ва амвож навойибидин неча нақше тортмоқ ва сарсарнинг золим сироҳи дарё оламидин рустахез чиқариб «ва изал-биҳору фужжират»1 тафсирин мавж хутутидин баҳр саҳифасида сизмоқ ва кўлокнинг ниҳоятсиз тоғларининг таоқуби «ва изал-жиболу суййират» маъносин кема тийри нўги била фалак авроқиға ёзмоқ ва кўррак фалакваш кемани фано наҳанги ютмоқ ва дарёваш сафиналар адам дарёси тубин тутмоқ ва Хоқонни дарё талотуми Мулкоро била Чин мулкига солмоқ ва Фарҳод ишқ дарёсида қолғондек ул хунхор баҳр аро тахтарора узра қолмоқ

Бу дарё ичра улким бўлди ғаввос,
Чиқорди бўйла дурри маънийи хос

Ки, тайёр ўлди чун дарё яроғи,
Бўлуб озим шаҳу шаҳзода доғи.

Суруб маркабни дарё соҳилиға,
Ою кун келди моҳи манзилиға.

Назарлар чун тенгиздин олди баҳре,
Йиғочдин баҳр уза кўрунди шаҳре.

Ададдин кўп кема бори яроғлиқ,
Саводи бир муаззам шаҳр чоғлиқ.

Ики юз жўнг ҳадсиз ҳар бири кенг,
Фалак жўнгини ҳар бир тутмайин тенг.

Учи кўк Ҳутию Саврини сончиб,
Туби ер гову моҳисини ёнчиб3.

Қамарға тийри онинг чеҳрафарсой,
Ики тийр ичра саргардон қолиб ой.

Мунингдек тийр ила ҳар бодбони,
Сиреҳри атласу миҳвар нишони.

Чекилган ҳар таноби бодбоннинг
Шуоий хатти меҳри зарфишоннинг.

Ичи бир эв, вале олам эвидек,
Не олам, нилгун торам эвидек.

Қилиб нажжори гардун ҳийласози,
Қуйи ерида фарш ўрниға кози.

Тушуб сув устида сақфи нигуни,
Ичинда тийридин олий сутуни.

Сутуннинг бир учи дарё уйига,
Бир учи гунбази хазро уйига.

Сутуне бу сифат ким кўрди бори,
Бир учи ёна бир уйнинг мадори.

Ёйиб ҳам бодбондин кўкка эълом,
Тутуб ҳам лангари кўк узра ором.

Аносир бўлмайин сифлиға ҳойил,
Қилиб кўкнинг қуйи даврида манзил.

Бўлуб аълода тийр, асфалда тори,
Фалакнинг икки жонибдин мадори.

Қуйию-юқори, ул тийру ул тор,
Фалак даврида қутр айлаб радидор.

Булардин бошқа гардун сайр кишти,
Равонлиқда елу сувдин сиришти.

Ададда уч юз эллик баҳрраймой,
Фалак уммонида ҳар бир янги ой.

Яна сандал била заврақ ҳисоби,
Мингу минг йилча ҳар бирнинг шитоби.

Ҳам илдамлиқда сарсардек равона,
Ҳам айланмоқда игримдин нишона.

Сув узра сайру даври ул сифат тез
Ки, туфроқ узра суръат вақти Шабдез.

Бўлуб минг беш юз ул мажмуиға сон,
Қилиб ўлтурғон эл сайрини осон.

Ёсолиб жўнг уза тахти Каёни,
Мақом айлаб шаҳу шаҳзода они.

Бўлуб Чин аҳлидин ул шаҳри чўбин,
Анингдекким, яна бир кишвари Чин.

Яроғу сайр хотир истагонча,
Нечаким истагай хотир, юз онча.

Сафар асбоби бирла ҳар сафина,
Нечукким ганжи Қорундин дафина.

Қуруғлиқ ичра чун қолмади ҳеч иш,
Равони кемаларга бўлди жунбиш.

Таҳаррукдин топиб андоқ тахалхул
Ки, Чин шаҳри аро тушкай тазалзул.

Неча минг жалд маллоҳи ҳунарвар,
Балиғ янглиғ сув ичра мавжрарвар.

Сурар маркаб аларға заврақи тез,
Бўлуб суръатда сувдин оташангез.

Бори мақсуди сори айлабон майл,
Алар майлиға тобеъ шоҳ ила хайл.

Чу йўлға кирдилар ул минг ягона,
Сув узра оламе бўлди равона.

Саводи сувда жирми хок4 янглиғ,
Не жирми хокким, афлок янглиғ.

Ёриб дарё юзин мушкин ниқоби,
Фалакни ўйлаким мушкин саҳоби.

Жазира азмиға бори қўюб юз,
Борур эрдилар икки кеча-кундуз.

Сув узра ел аён эткач тамаввуж,
Шаҳу шаҳзодаға ондин тафарруж.

Аён мавж ичра ҳардам юз ғаройиб,
Бўлуб минг зоҳир, ул юз бўлса ғойиб.

Неча кўз тушса кўк сув чархмонанд,
Тутуб атрофи кўк зайлиға райванд.

Хиромон ҳар тараф юз турфа моҳи,
Хирад моҳиятин билмай камоҳи.

Улуғлар саҳмноку ўйла ҳойил
Ки, айлаб кўргучи ҳушини зойил.

Суда юз тоғу йўқ бирига ором,
Вале тоғики бўлғай моҳи андом.

Нечаким орқаси тоғ авжи янглиғ,
Танида нақши дарё мавжи янглиғ.

Тенгизда кўргузиб андоғ шитоби
Ки, чархи обгун ичра шиҳоби.

Шигарфу дилрабо ҳар бирга ҳайкал,
Уруб сайри су кўзгусига сайқал.

Тенгиз далви суйин ҳардам қилиб қут,
Анингдекким су ичкай далвдин5 Ҳут.

Кичикроқларға андоғ шўру ошуб
Ки, торуб баҳр алар ғавғосидин кўб.

Кичик бирла улуғлар сон ичинда,
Нечукким сабза сарвистон ичинда.

Кашафлар ҳар бирининг саҳми беҳад,
Ясаб сув узра жисми бирла гунбад.

Бўлуб меъмори қудрат анда бони,
Судин қилмай хароб андоқ бинони.

Таҳаррук бирла сақфи бўлмайин шаққ,
Нечукким гунбази чархи муаллақ.

Балиғ сайд айлабон ҳар ён наҳанги,
Нечукким ранг сайд эткай раланги.

Тани бир тоғдекким бўлса хоро,
Темурдин тишу чангал ошкоро.

Келиб орқоси онинг тез рарра,
Ниҳоли умрни кесмакка арра.

Не рарра, ғам сироҳи кайбури ул.
Балият қалъасининг кунгури ул.

Су мавжин оғзида қилғил тасаввур
Ки, бир жавшанни тутқай ҳардам анбур6.

Наҳанг атрофида сақловидин шўр,
Нечукким аждаҳо атрофида мўр.

Яна ҳар ён кўрунуб кўзга харчанг,
Азимат айлаган вақти каж оҳанг.

Кашаф жисмиға жисми ламс этар чоғ,
Урунғондек бири-бирга ики тоғ.

Кўруниб жонвар баҳр ичра беҳад,
Нечукким дашт ичинда ҳар нечук дад.

Тамаввуж баҳр узаким тутмай ором,
Алар устида сунъ илки ёйиб дом.

Шаҳу шаҳзода ҳар ён бешумора
ғаройиб айлар эрдилар назора.

Баякногоҳ қазойи осмоний,
Аён қилди балойи осмоний.

Еса бошлоди ел беҳад хатарнок,
Ҳужум этти тенгиз юзинда кўлок.

Жанубий ҳаддидин сарсар келиб тез,
Тенгиз аҳлиға бўлди ваҳшатангез.

Қари маллоҳлар мундоқ балони
Кўруб арз эттилар йиртиб яқони

Ки, ҳар юз йилда бу ел бир қилур сайр,
Ва лекин йўқтурур бу сайр аро хайр.

Равон еткурдилар бир турфа заврақ,
Янги ой заврақидин тезравроқ

Ки, бўлмасдин бурун бу ел зиёда,
Ташиндик мунда шоҳу шоҳзода.

Қуруб Фарҳод чун завраққа кирди,
Уруб ел жўнгу заврақни ойирди.

Ато жўнг ичра қолди тортибон вой,
Ўғул заврақда бўлди баҳрраймой.

Ароға тушти андоқ айру тушмак
Ки, мумкин бўлмас ондин сўнг кўрушмак.

Алар айрилғоч ўлди елга туғён,
Не туғёнким, жаҳонни тутти тўфон.

Тенгиз ул навъ чайқолдики афлок,
Кўрунди сув уза андоқки кўлок.

Келиб бир-бир сўнгича юз туман мавж,
Раёрай еткуруб кўк авжиға авж.

Қаю бир руштаким ҳар руштаси тоғ,
Не тоғким суйидин кўк атласи доғ.

Чиқиб чун кўкка бу сифли макондин,
Иниб сифли маконға осмондин.

Мунунгдек бир демаким, юз туман минг.
Уруб юзига сили осмоннинг.

Ҳамоно бу сифат етканда сили,
Бўлуб бу чархи ахзар ранги нили.

Ясаб чун ул судин айлаб таваҳҳум,
Янги ой кeмасин кирмакка анжум.

Уруб ҳар кемаким гардунға кўлок,
Бўлуб дарё уза андоқки хошок.

Ики кема бири-бирга қотилмай,
Улусдин ҳам ики бир-бирни билмай.

Кема гардунға чиқмоқни фан айлаб.
Фалакни тийри равзан-равзан айлаб.

Бўлуб ҳар ён нужуми осмони,
Фалак равзанлар ўлғондин нишони.

Ҳамоно кўкка сув баским тўқушти,
Фалак гунбазларининг сақфи тушти.

Қилиб сув мавжи бирла Ҳуту Харчанг,
Ўз авжидин тенгиз қаъриға оҳанг.

Кўрунуб сувда хуршеди жаҳонтоб.
Булур ичра нечукким лаъли сероб.

Фалак мулкида чун тормай масолик,
Қўнуб сув узра ўрдакдек малойик.

Қазо ҳар жўнгни бир ён ушотиб
Ки, ердин кўкка, кўкдин ерга отиб.

Бу ошуб узра баъзиким ушолмай,
Ичинда кимса ўз ҳолиға қолмай.

Бу янглиғ эрди дарё изтироби,
Ёрилғунча жаҳонға тун ниқоби.

Чу тун киштида кун ёшурди қоқум
Ким этти баҳр синжоби талотум7.

Су узра чунки сарсар тутти таскин,
Ер узра баҳри ахзар торти тамкин.

Дейилган баҳр аро ҳар навъи кема,
Ичинда онча халқу онча нима.

Кўри бир-бирга теккандин ушолиб,
Фалак авжида сув қаърида қолиб.

Халойиқдин бўлуб аксар табоҳи
Ки, ҳар ён бирни айлаб туъма моҳи8.

Чу киштиларни гардун рора айлаб,
Баданлар заврақин овора айлаб.

Ўну юз кемадин гар бир ушолмай,
Ичинда ўну юздин бири қолмай.

Тушуб баъзиғаким бир тахта рора,
Ани сув мавжи солиб бир канора.

Вале Хоқону Мулкоро висоқи
Ки, бир жўнг ичра эрди иттифоқи.

Нечаким кина қилди чархи золим,
Вале ул жўнг қолмиш эрди солим.

Ичинда халқ ўлукдек барча хомуш,
Ўлуб баъзию, баъзидин бориб ҳуш.

Чиқибон гарчи бир дарё канори,
Солиб они қазо Чин мулки сори.

Яналар ҳам чу елдин қолмади бийм,
Қазодин ҳар бири тушти бир иқлим.

Чу Хоқон жўнги чиқти ул қироққа,
Хабар бўлди яқин бирла йироққа.

Бўлуб ул эл чу ўткан ишдин огоҳ,
Чиқориб элни гар дастур, агар шоҳ.

Қилиб кўп саъйким ул хайли мадҳуш
Равойиҳ касбидин бир-бир топиб ҳуш.

Бўлуб ҳам шоҳ ўз ҳолидин огоҳ,
Халойиқ доғи огоҳ, ўйлаким шоҳ.

Кўруб Фарҳодини чун шоҳ ғойиб,
Яна йиғлаб тутуб бошдин масойиб.

Вале гоҳи бериб имконға ҳам йўл
Ки, шояд бир тараф чиқмиш экин ул.

Қилиб Суқрот ахборин доғи ёд,
Вале ўлмай қутулғондин бўлуб шод9.

Кўруб ул умру давлатни ғанимат,
Яна Чин тахтиға қилди азимат.

Кетур, соқий, қадаҳким нотавонмен,
Малолат баҳрида озурда жонмен.

Қадаҳ киштисиға жонимни хос эт,
Мени бу ғусса баҳридин халос эт.

ХХIХ

Фарҳоднинг синуқ заврақ жисми заврақ синуқида қолиб ани дарё мавжи Яман мулки сари солиб Яман1 аҳли кемасига учрағони ва ул кема тожирлари анингдек дурри гаронмоя торқонларидин севунуб ул бу миннат адосидин ғамға қолғони, доғи жазойир ҳаромилари ул кема қасдин қилиб тужжор қуруғ ердаги балиғдек изтиробқа тушуб, Фарҳод аларни наҳанг балиқ хайлини қочурғондек бирор шаст кушоди била қочурғони ва сувда аларнинг заврақи ҳаётига ўт урғони ва Яман баҳридин канора тутқони ва Суҳайлдек Яман аҳли кўзин ёрутқони ва Шорур2 анга дарёда ошно бўлуб, анинг сафҳаи замири нуқушин фаҳм қилғони

Кишиким айлади бу баҳр гаштин,
Бу янглиғ деди дарё саргузаштин

Ким, ул ҳолатдаким чайқолди дарё,
Сироҳи мавжидин қўзғолди дарё.

Ҳамул заврақки покиб эрди Фарҳод,
Синиб кўк баҳридин етганда бедод.

Бўлуб ғарқа муҳити бекаронға,
Қолиб бир тахта ул бехонумонға.

Ўзин ул тахта узра маҳкам айлаб,
Видоъ ўз жисму жонидин ҳам айлаб.

Нечукким тахта жисми нотавони,
Етиб оғзиға ҳар дам хаста жони.

Кўруб ул шўр баҳри бекарондин,
Илик юб ҳар нафас юз қатла жондин.

Чу гардун шом киштисин ушотти,
Фалак баҳриға анжум дурри ботти.

Тамаввуж йиғди дарё юзидин дом,
Талотум қушлариға бўлди ором.

Тушуб ул тахта сайрининг гузори,
Яман мулкию Тойиф3 ҳадди сори.

Бўлуб Фарҳодға ул тахта маскан,
Нечукким жонға бўлғай тахтаи тан.

Вале жисмида жонидин рамақ йўқ,
Танида руҳ ҳарфидин насақ йўқ.

Мунингдек ҳол аро бир тез кишти
Яман азмиға дарёдин етишти.

Ичинда неча дарёмоя тожир,
Гуҳар савдосиға бўлғон мусофир.

Чу кўрдилар келур бир тахта рора,
Анинг устида шахсе ошкора.

Солиб маллоҳ еткурдилар они,
Кема ёниға келтурдилар они.

Не кўрдиларки ётур навжавоне,
Ҳаводис зарбасидин нотавоне.

Бўлуб ҳуш анга зойил ичкулукдек,
Ётиб ул тахта устида ўлукдек.

Чу кўп қилдилар аҳволиға тадқиқ,
Нафас оғзиға келмак бўлди таҳқиқ.

Ҳаёти айлабон ул элни хуррам,
Ани киштига чектилар ҳамул дам.

Димоғиға тутуб ҳар навъ машмум,
Кўзин очиб ҳаёти бўлди маълум.

Қуюб бўғзиға шарбат, оғзиға қут,
Бўлуб ул тўмау шарбат анга қут.

ҚЎпуб ўлтурди, доғи сўрди аҳвол,
Дедилар ҳар не бор эрди анга ҳол.

Эшитти чун жавоб айлаб саволин,
Булар ҳам сўрдилар ул хаста ҳолин.

Дедиким: «Биз гуруҳи тожир эрдук,
Яман сори Хўтандин сойир эрдук

Қилибон кемамизни ғарқа кўлок,
Чўкуб дарё тубига бору йўқ пок.

Манга рўзи бўлуб бу тахтарора,
Бўлубсиз тахтаи умрумға чора.

Мен ушбу тахтаға бўлғоч ҳамоғуш,
Димоғимдин ҳамул соат кетиб ҳуш.

Гаҳи ҳушумда, гоҳи ҳушдин фард,
Бошимға келмайин жуз меҳнату дард.

Кетиб эркан дурур бу лаҳза ҳушум
Ки, солмиш мунда бахти сахткўшум.

Манга бу ерга тушгандин хабар йўқ,
Бу худ ўтти агар бордур, агар йўқ.

Менинг худ қатъ ўлуб эрди ҳаётим,
Йўқ эрди мутлақ уммиди нажотим.

Буким жоним ўлумдин эмин ўлди,
Сизинг алтофу эҳсон зомин ўлди.

Нечаким айласам ҳолим қиёси,
Кўрунур саъб бу миннат адоси.

Мени чарх ўлтурурдин хийракушвор,
Сизинг тиргузганингиз бўлди душвор.

Агар минг йил тирик бўлғоймен охир,
Нетиб бу узрунгуз қўлғоймен охир.

ғарибу хастамен ҳам зору ожиз,
Кишига тушмасун бу ҳол ҳаргиз

Ки, эл юз навъ тутқойлар анга қўл,
Юзидин бирга хизмат қилмағай ул.

Ва лекин то тирикмен бандангизмен,
Неча бўлсам тирик шармандагизмен.

Кўруб ул халқ бу арзи тазаллум,
Анинг зимнида бу ҳусни такаллум.

Аёғдин-бошига хусравнишонлиқ,
Сўзида баҳрдек гавҳарфишонлиқ.

Бўлуб бори асиру зори онинг,
Дилу жон бирла хизматкори онинг.

Муважжаҳ аклу шурб айлаб мурувват,
Навосиз жисмиға киргунча қувват.

Алар бори анга мафтуну шайдо
Ки, бўлди неча заврақ сувда райдо.

Кўруб кишти элига тушти мотам,
Фузунроқ бўлди бу мотам дамо-дам.

Тилаб бориси бир-бирдин биҳиллик,
Кўруб Фарҳод ишидин тангдиллик.

Демай молу ҳаёту жондин афсус,
Ва лекин борча айтиб ондин афсус.

Қолиб ҳайрон алардин сўрди Фарҳод
Ки, невчун бўлдингиз маҳзуну ношодғ»

Дедилар йиғлабонким: «Ҳе сўрарсен,
Бу заврақларки баҳр узра кўрарсен.

Қароқчилар дурур аҳли жазойир,
Бўлурлар бекарон баҳр ичра сойир.

Агар ёлғуз, агар икки, агар уч,
Кема йўлуқса ҳар ён келтурур куч.

Отарлар кемага қорураи нафт
Ки, ҳар қорурадур бир кўраи нафт4.

Уруб ўт кемани чин куйдурурлар,
Тамоми кема аҳлин ўлтурурлар.

Қилурлар халқ молин наҳбу ғорат,
Аларға баҳр уза будур тижорат.

Бизинг эмин йўл ўзга сори қолмиш,
Бу сори бизни дарё мавжи солмиш.

Не элга етса бу мажмаъ навиди,
Кетар ул хайлдин махлас умиди».

Чу фаҳм этти бу иш фарзона Фарҳод,
Аларға кўп кўнгул берди бўлуб шод.

Деди: «Қайғурмангизким бермагай Ҳақ,
Алардин ҳеч офат сизга мутлақ.

Сизинг хайл ичра борму эркин оё,
Неча ўқ бирла кўррак зўрлуқ ё».

Чекиб бориси ҳайрат бирла ҳайҳот,
Вале не истади — келтурдилар бот.

Анинг зўриға гарчи ё йўқ эрди,
Ҳамул ё лойиқи доғи ўқ эрди.

Ясаб ё гўшасин, ўқни туз айлаб,
Ул ишнинг иртикобин ёлғуз айлаб.

Тузотгунча ўқу ёйин диловар,
Етишти ҳар ён ул хайли жафогар.

Ясаб қоруралар ўт ёғдурурға,
Кемаву кема халқин ёндурурға.

Етиб ул ергаким қорура етмас,
Дема қорура, ўқ ҳам онча кетмас.

Қилиб қорураафканни нишона,
Анингдек отти Фарҳоди ягона

Ки, урди нафтлиқ қорурани-ўқ,
Ушотти ул ёлинлиқ кўрани ўқ.

Тушуб ўт, ўртониб қорураандоз,
Ҳамул завраққа ул хайли дағобоз.

Яна бир ҳам оторға чун ёвушти,
Анга доғи бу янглиғ шуъла тушти.

Чу икки кема хайли куйдилар пок,
Юз урди қочқоли ул хайли бебок.

Кема бошини қайторғунча ноком,
Ўн-ўн бешнинг ишин қилди саранжом.

Алардин баъзи куйди, баъзи ўлди,
Неким қолғон қочиб овора бўлди.

Бу иш ул кема аҳлин айлабон лол,
Бири хушҳол бўлса, ўни беҳол.

Бори бошин қўюб қошиға онинг,
ҚЎпубон эврулуб бошиға онинг,

Фидо айлаб анга жону жаҳон ҳам,
Нисор айлаб қошида молу жон ҳам.

Анинг заъфи эди ҳар дам фузунроқ,
Малоли риштаси ҳаддин узунроқ,

Алар дилжўй ўлуб, лекин бу бедил,
Кўрунди неча кундин сўнгра манзил.

Яманнинг фурзасиға5 қилдилар майл,
Судин туфроққа чиқтилар бори хайл.

Бори озод ўлуб минг ибтилодин,
Дема минг ибтило, юз минг балодин.

Топиб ул шаҳр аро бир турфа манзил,
Равони ештилар манзилда маҳмил.

Даме қилмай мадоро ошкоро,
Бўлуб оллинда онинг мажлисоро.

Қилиб райдо кетурдилар майи ноб,
Яманда йўқ ақиқ ул навъи сероб.

Чу май бирла қизишти боши онинг,
Суроҳидек оқиб қон ёши онинг.

Келиб ёдиға ҳар дам тахту жоҳи,
Биҳишти қаср ила хайлу сироҳи.

Атоу қолмоғи дарё аро зор,
Аноу кўнглида юз баҳри озор.

Ўзию бу сифат овора бўлмоқ,
Туман минг мунг аро бечора бўлмоқ.

Гаҳе бекаслик айлаб кўнглини реш,
Гаҳе беморлиғдин жонида неш.

Гаҳе жони куюб шайдолиғидин,
Гаҳе матлуб норайдолиғидин.

Тушуб ҳар лаҳза ўзга олам ичра,
Солиб элни ғамидин мотам ичра.

Улус ҳолиға чун айлаб тафаккур,
Бири йиғлаб, бири айлаб таҳайюр.

Киши ҳолин камоҳи фаҳм қилмай,
Ўзи доғи ўз аҳволини билмай.

Бу хайл ичра бор эрди раҳнаварде,
Мусофиршеваи озода марде.

Ҳунар бобида устоди замона,
Замона ичра наққоши ягона.

Варақни килки айлар чоғда тасвир,
Бўлуб нойибманоби килки тақдир.

Не сурат ёзғали топиб чу даст ул,
Жаҳонни айлабон суратрараст ул.

Жаҳон мулкин кезиб кишвар-бакишвар,
Ҳудуди бохтардин то ба ховар.

Хито мулкига ҳам тушган гузори,
Келиб оллиға Моний дасткори.

Тилаб маншур ул тутмай мусаллам,
Мусаллам тутмай ул истарда бу ҳам.

Қалам аҳлиға онинг тарҳи дастур,
Жаҳон аҳли дебон отини Шорур.

Саёҳатда қазои осмони
Буларға ҳамраҳ айлаб эрди они.

Басе ҳайрон эди Фарҳод ишида
Ки, кўрмайдур эди таврин кишида.

Не иш ул қилса айлар эрди таъмиқ.
Қила олмас эди ҳолини таҳқиқ.

Тенгизда доғи ул размиға ҳайрон,
Қуруғлуқ ичра бу базмиға ҳайрон.

Бу дамким кўрди онинг ҳоли зорин,
Сиришку нолаи беихтиёрин.

Тафаррус бирла торти фикратандеш
Ки, кўнглин ишқ тиғи айламиш реш.

Қилай дер эрди ҳар сўздин мудово,
Анга Фарҳод қилмас эрди рарво.

Жиҳатсиз куймагига солди чун кўз,
Сола бошлади дарди ишқдин сўз.

Неча ишқ ўтидин қилса ҳикоят,
Анга айлар эди кўрроқ сироят.

Билиб сўзин хирадманди ягона,
Дер эрди ишқдин ўтлуғ фасона.

Даме ул йиғламоқдин тутмай ором,
Ани бу навъ ўзига айлади ром.

Гузин Фарҳодға бехавфу кулфат
Бўлуб Шорур ила ул навъи улфат

Ки, онсиз бирдам ўлғоч истаб они,
СЎпуб дарду муҳаббат достони.

Бу тақрир айлабу ул йиғлабон зор,
Чу тақрир айламай кўп топиб озор.

Бу янглиғ чунки ҳамдам торти ўзни,
Рафиқу ёру маҳрам топти ўзни.

СЎпуб ҳолин ҳарифи чобук андин,
Чекиб сиррини нозук-нозук андин.

Чу бебок эрди ишқу бода ғаммоз,
Очиб ул маст ошиқ рардаи роз.

Неким Шорур сўз сўрса ниҳони,
Ниҳони айлар эрди воқиф они.

Тора бошлади сойил чун жавобин,
Саволи юзидин очти ниқобин.

Деди: «Аввал нажоду гавҳаринг де,
Яна ҳолингни айту кишваринг де».

Деди Фарҳод: «Қўй кишвар ҳадисин,
Унутқил асл ила гавҳар ҳадисин.

Манга ул нуктадин беҳбуд йўқтур,
Эшитмактин санга ҳам суд йўқтур.

Вале сўрдунг чу ҳолимдин фасона,
Санга бир мужмале айтай нишона».

Муни ҳам урди наъли бозгуна,
Ишидин бўйла кўргузди намуна

Ки, мен дилхастаи зору балокаш,
Бурун эл янглиғ эрдим шоду дилхуш.

Бори ишдин ибодат ихтиёрим,
Салоҳу зуҳд ила тақво шиорим.

Манга бир тун балое бўлди тори,
Муқаввас кўкдин ўқи тегди кори.

Тушумга кирди бир фархунда кишвар
Ки, кўрмаймен анга монанда кишвар.

Нишони улча кўрмиш эрди бир-бир,
Анга борин яко-як қилди тақрир.

Етиштиким дегай ул моҳи дилхоҳ,
Дей олмай бехуд ўлди тортибон оҳ.

Билиб Шорур анинг ҳолин камоҳи,
Бўлуб жон бирла онинг чорахоҳи.

Бошин ўз кўксига қилди ҳамоғуш,
Димоғиға кетурди саъй ила ҳуш.

Ул эл тортиб анинг рухсориға май,
Бўлуб беҳуш ичмакдин раёрай

Ки, ҳар сўзким дебон ул икки ҳамроз,
Алар фаҳм этмайин анжому оғоз.

Кўруб Шорур ул мажмаъни бехуд,
Қилиб Фарҳод ишиға саъй беҳад.

Деди: «К-ей зоди сарви бўстони,
Ва лекин торқон осеби хазони.

Бу янглиғким санга мен ҳамдам ўлдум,
Бори махфий ишингга маҳрам ўлдум.

Ҳамоно бу эмиш Тенгрига тақдир
Ки, қилғайсен манга ҳолингни тақрир.

Ҳамул ганжеки бўлмишдур умидинг,
Етишгай қуфлиға мендин калидинг.

Ема ғамким бу ерким дединг они,
Саросар васфиға бердинг нишони

Ки, йўқ ул навъ дилкаш ер жаҳонда,
Кўрубмен онию бўлмишмен онда.

Ҳавоси жонфизо, гул анда хирман,
Назоҳатда Эрамдек, оти — Арман.

Борур бўлсанг санга ҳамраҳлиқ айлай,
Демай ҳамраҳлиқ, чокарлиқ айлай.

Кўруб Фарҳод мундоғ нуктаовар,
Ўзи бахтидин этмас эрди бовар.

Деган афсонани фаҳм этти Шорур
Ки, бовар айламас ул зор маҳжур.

Дедиким: «Чун инонмассен каломим,
Санга собит қилай андоқки комим».

Чиқарди сафҳаву килкин қаламзан,
Ҳамул ер суратин бўлди рақамзан.

Анингдек қилди тарҳ ул нақши дилжў
Ки, йўқ эрди тафовут бир сари мў.

Чу Фарҳод ул рақам наззора қилди,
Анинг даъвоси чин эрконни билди.

Торилғоч дўст мулкидин нишони,
Йиқилди маст тортиб дўстгони.

Кетур соқий, манга ишрат аёғин
Ки, даврон берди мақсудим сўроғин.

Мени чун қилди моҳи армани зор,
Чекай бир неча соғар арманивор.
ХХХ

Фарҳоднинг Шорур дашт раймолиғи, балки раҳнамолиғи била Яман мулкидин Арман кишвариға азимат қилғони ва Арманнинг Эрамосо сабза ва раёҳинидин ғунчадек кўнгли гул-гул очилғони ва Армания тоғи камарида хоро қозодурғон эл ажзин Кўруб ул кайфиятин сЎпуб хоро қозорға камар чуст этгони ва бу хабарнинг чусту ширин Меҳинбону била Ширинга етгони

Бу водий қатъида фархунда ҳоди,
Анингдек кўргузур мақсад саводи

Ки, чун Фарҳод очти уйқудин кўз,
Келиб ёдиға Шорур айтқон сўз.

Ҳамул коғазки бўлди нақшрайванд,
Чекиб тарҳи ҳамул кишварга монанд.

Ҳануз этмай қаронғу кетмак оҳанг,
Ҳаво кўзларда эрди сурмаги ранг.

ҚЎпуб Шорурнинг қошиға борди,
Аёғин ўпгали бошиға борди.

Товушидин анинг уйғонди Шорур,
Топиб тун зулматида булъажаб нур.

Деди: «К-ей дард ила ишқ аҳли шоҳи,
Изинг хайли муҳаббат қиблагоҳи,

Бу келмакдин санга не мултамасдур,
ғараз худ кеча ўтган сўз эмасдурғ»

Чу ўткан сўзни Шорур айлади ёд
Аёғига анинг бош қўйди Фарҳод

Ки: «Ей жон мақсади дилкаш раёминг,
Кўнгул мақсуди руҳафзо каломинг.

Ҳамул савдо била кўнглумгадур суд,
Ҳамул сўздур ҳазин жонимга мақсуд.

Вафо ваъдангға фош этмак кераксен,
Дегон сўз бошиға етмак кераксен.

Эшитгач они Шорури ягона,
Деди: «К-ей талъатинг шамъи замона.

Сен эрсанг ҳамраҳим жаннат дурур йўл
ғараз бу эрса, бисмиллаҳ, равон бўл».

Етиб Шорур йўл азмиға оҳанг,
Анинг ҳамраҳлиғин Фарҳоди дилтанг.

Қадамда кўргузуб ул тоза дамлиқ,
Бу айлаб соя янглиғ ҳамқадамлиқ.

Кесарлар эрди йўлни гом-баргом,
Юруб манзил-баманзил тутмай ором.

Бўлуб Фарҳодға Шорур мунис.
Тутуб онинг била сайр ичра мажлис.

Гаҳе ҳамраҳлиқ хосиятидин,
Гаҳе ҳамрешалик жинсиятидин.

Гаҳе ул сафҳани илгига олиб,
Назар боштин-аёғ тарҳиға солиб.

Хаёлиға туман минг офарин деб,
Рақам қилғонни рашки нақши Чин деб.

Қилиб дахл ишта андоқ ҳар замони
Ки, бу ҳам нақшрардоз онглаб они.

Бу янглиғ муддати йўл қилдилар тай
Ки, Арман кишвариға қўйдилар рай.

Деди Шорур: «Кел, эй фархунда ёвар,
Будур сен тушта кўрган мулку кишвар.

Тамошо айлаю бўлсун хироминг,
Йўлуққунча талаб қилғон мақоминг».

Чу Фарҳод этти ул сўзни тааққул,
Урар эрди қадам айлаб тааммул;

Ики-уч кун чу бўлди эҳтиёти,
Радидор ўлди бир кун кўп нишоти

Ки, бўлди оллида бир дашт райдо
Ки, ақлин тушта айлаб эрди шайдо.

Ҳамул сабза, ҳамул савсан, ҳамул гул,
Ҳамул гулларнинг атрофида булбул.

Етиб тақво кўзин туфроғи хийра,
Ели айлаб хирад шамъини тийра.

Кўрунуб қайда боқса ул баложўй,
Гулу хору гиёҳи ошнорўй.

Сола бошлади ҳар дам рора кўнгли,
Етиб ҳар лаҳза заъф овора кўнгли.

Бало водисиға солиб қадамни,
Малолат авжиға тортиб аламни

Деди Шорурға: «К-ей ёри ҳамдам,
Санга ҳамдамлиқ ойини мусаллам.

Ҳамул водию гардунсой хоро
Ки, кўрмиш эрдим ўлди ошкоро.

Яқинроқ манга ҳамраҳ бўлғил эмди,
Менинг ҳолимдин огаҳ бўлғил эмди».

Ҳамул хайлеки ғавғо айламишлар,
Қозарға тош алоло айламишлар.

Тилар ул сори етгай жони маҳжур,
Равон майл айлади ул сори Шорур.

Етиштилар ул икки ошноваш,
Анга тегруки ул хайли жафокаш

Гуруҳе эрди дарду доғ ичинда,
Ариғ қозмоққа шоғил тоғ ичинда.

Анингдек хорани кесмакда ожиз
Ки, кўрмай кимса андоқ ажз ҳаргиз.

Ики юз хорабур илгида теша,
Уруб ул теша тош узра ҳамеша.

Ва лекин ўйла қаттиқ эрди хоро
Ки, гар юз теша тегса бемадоро.

Кесилмай бир нахудча тош чоғлиқ,
Нахудча демаким, хашхош чоғлиқ1.

Ики юз устод уч йил қилиб кин,
Замоне тинмайин урмоқта метин.

Қозилиб икки-уч юз қори2 хора,
Қолиб онинг кўри ҳам нимкора.

Алар қон йиғлабон мундоғ анодин,
Вале саркорлар тинмой жафодин.

Назар қилди чу ул ҳолатға Фарҳод,
ғамин ўлди Кўруб ул навъ бедод.

Кириб ул хайли мазлум ичра ғамгин,
Ҳилолий қошлариға ғуссадин чин.

Деди: «К-ей мен киби хайли балокаш,
Фалакдин кўнглунгиз мендек мушавваш!

Бу меҳнатким чекарсиз розин айтинг,
Ҳамул анжом ила оғозин айтинг

Ки, невчундур бу ранжу ибтилонгиз,
Қачондиндур фалакдин бу балонгизғ

Кўруб сизни тутун бошимға ошти,
Тутун неким, ичимға ўт тутошти».

Кўруб ул хайл анинг фаррух жамолин,
Эшитиб бўйла руҳафзо мақолин.

Шукуҳидин бўлуб ҳайронлиқ элга,
Мақолотида саргардонлиқ элга.

Ўпуб ер, дедилар ул хайли ғамнок
Ки: Эй Руҳул-аминдек3 гавҳаринг пок.

Яқин эрмас малаксен ё башарсен,
Худо ёрингки, бас олий гуҳарсен.

Малак хорижда гар кўрмайдурур биз,
Сенингдек худ башар кўрмайдурур биз.

Вужудунг кўрмасун ғам ранжу тоби,
Неким сўрдунг будур онинг жавоби

Ки, бу кишвардаким рашки жинондур,
Букун исматраноҳе ҳукмрондур

Ки, Афридун сари борур насабда,
Эрур Жамшеддин ортуқ ҳасабда.

Агарчи соя солмас бошиға тож,
Ва лекин тожварлардин олур бож.

Белин гарчи камар тормай камоҳи,
Вале заррин камарлардур сироҳи.

Бу янглиғдурки фаҳм эттинг сифотин,
Миҳинбону дебон давр аҳли отин.

Бу кишвар ичра ўттуз-қирқ қўрғон,
Бори кўк ҳиснидин4 буржин ошурғон.

Анинг ҳукмидадур бемеҳнату ранж,
Тўло ҳар ерда Қорун ганжидек ганж.

Тажаммул хайлида имкондин ортуқ,
Неча йил фикрат этса ондин ортуқ.

Жаҳондин хотири озодаси бор
Ки, бир гулчеҳра хоҳарзода5си бор.

Ҳарими иффат ичра шоҳ ул эрмиш,
Сиреҳри исмат узра моҳ ул эрмиш.

Ани ҳам васф этардин баҳрамиз йўқ,
Отин доғи тутарға заҳрамиз йўқ.

Юзин кўрмайдур онинг одамизод,
Магар бир неча гулрух сарви озод.

Ким они кўрса гашту сайр кўрмас,
Ани кўрган кишини ғайр кўрмас.

Юзи гул, кирпиги дерлар тикандур,
Не бор андоқки ҳаргиз бор экандур.

Миҳинбону кўп айлаб эҳтиромин,
Ясабтур жон уйи ичра мақомин.

Юзи бирла қилур базмини гулшан,
Анинг бирла кўрар оламни равшан.

Бу тоғеким анинг васфидадур тул
Ки, бордурбиз ани қозмоққа машғул.

Келибдур бир боши шарқи шамойил,
Яна бир боши ғарби сори мойил.

Оқар шарқисида бир чашма ҳоли,
Суйи ул навъким ҳайвон зилоли.

Дебон «Айн ул-ҳаёт»6 ул чашмани хайл
Ки, ўлгон ичса айлар жон сари майл.

Гаҳи ул ҳур бу сори қўяр гом,
Пари сарчашмада тутқондек ором.

Парилар бирла айлаб азми ишрат,
Тузарлар анда гоҳи базми ишрат.

Эрур ғарбида ул маҳваш макони
Ки, ҳоло Армания дерлар они.

Еридур назҳат ичра жаннатосо,
Анинг ёнида тоғи чархфарсо.

Эрур  бу навъ ул маҳваш хаёли
Ки, ул манзилда солғой қасри олий.

Муҳайё борча рангу бўйи онинг,
Вале устида йўқтур суйи онинг.

Муҳандислар нечукким чархи сайёр,
Югуртуб чашма суйи сори тайёр.

Топибким бир ариғ қозилса дилжў,
Етар ул ҳур қасри олиға сув.

Вале ул чашма то бу қасри офат,
Топибдур ўн йиғоч7 чоғлиқ масофат.

Бу жадвалким чекибдурлар апода,
Ариқ қозмоқ қилибдурлар ипода.

Буюрмишлар бу хайли нотавонға,
Бало тоғида жамъи хаста жонға

Ки, айлаб чок метин бирла хоро,
Ариқ қилғойлар андоқ ошкоро —

Ким, ул ориққа ҳар ким сув кетургай,
Сув ул айвонғача турмай югургай.

Бу хоро теша бирла бўлмас афгор,
Нечукким теша, метин айламас кор.

Эрур уч йилки жон тортиб ҳамеша,
Ушолмой қолмади метину теша.

Машаққатдин йигитни эл қори дер
Ки, қозилмиш ики-уч юз қори ер.

Бу янглиғ бирла умри Нуҳ торсоқ,
Баданда кўррак ондин руҳ торсоқ.

Чу меҳнатнинг ҳаду роёни йўқтур,
Туганмаклик бу иш имкони йўқтур.

Гаҳи фарёду афғони чекарбиз,
Гаҳ иш қилмоқ учун жони чекарбиз.

Эмас бу теша урмоқ ишга дархурд,
Кеча-кундуз қоқарбиз оҳани сард9.

Нечаким зоҳир этсак узри маъқул,
Алар оллинда эрмас узр мақбул.

Бу эрди ҳолимизким торти таъвил,
Бу ҳам ижмол бирла, йўқки, тафсил».

Чу кайфиятни маълум этти Фарҳод,
Алар ҳоллиға кўнгли бўлди ношод.

Деди: «Бу неча мазлуми ситамкаш,
Фалак бедодидин бўлғон аламкаш

Ки, вайронлиғларида юз халалдур,
Агар қилсам мадад воқеъ маҳалдур.

Ҳунарни асрабон неткумдур охир,
Олиб туфроққаму кеткумдур охирғ!»

Темурчидин тилаб дам бирла кўра,
Белига боғлабон чармин танура10.

Дам учин кўраға чун маҳкам этти,
Равон тўкти кўмур, доғи дам этти.

Кўмурни қилди чун ахгар неким бор,
Тилаб метину теша ҳарнеким бор.

Солиб ахгар аро борин қизитти,
Неча афзор қилди чун эритти.

Ҳар ўн-ўн бешни бир метин қилиб руст,
Яна ҳам ончани бир тешаи чуст.

Неча гурза, неча сунбода айлаб,
Камар қозмоқ ишин омода айлаб.

Ниҳоний борчаға андоғ су берди
Ки, Қорандин ниҳон ўрганмиш эрди11.

Тараддудға солиб они бу аҳвол,
Улусни гирдида ҳайрат қилиб лол.

Саволе айлай олмай кимса бир сўз,
Шукуҳидин тикиб бори анга кўз.

Чу холи айлади афзордин эл,
Равон хоро кесарга боғлади бел.

Кириб ориққа қозмоқ айлади майл,
Қозобошлади қумни ўйлаким сел.

Кесиб ҳар тешаси қилғоч хароши,
Фалак рили юкидек рора тоши.

Чу метин зарбидин айлаб ситеза,
Қатиқ хорони айлаб реза-реза.

Анингдек тешадин секриб ушоқ тош
Ки, нозир бир йиғочдин қочуруб бош.

Учуб етканда зарби дасти онинг
Ки бориб ўн йиғоч фаррасти онинг12.

Ҳамул кун-ўқ далери хорабур гов,
Муҳайё қилди хоро ичра бир нов

Ки, уч йил икки юз хоробур устод,
Ола олмай ҳам онча хорадин дод.

Ҳунар мундоғ чу зоҳир айлади кўб,
Тушуб ул тоғ аро эл ичра ошуб.

Бўлуб ҳам коргар, ҳам корфармой,
Миҳинбону қошиға даштраймой

Ки, қилғайлар бу ишким кўрдилар нақл,
Инонмас гарчи они кўрмайин ақл.

Кетур соқий, манга ул лаъли рангин
Ки, тушти ғам юки кўнглумга сангин.

Анингдек майки, чун оғзимға еткай,
Ичимда дарду ғам тошин эриткай.