ХХVII
Доронинг Искандар сўзидин ошуфта бўлуб, сипоҳ йиғмоқтин оламға ошуб солиб, олам-олам черик йиғиб Искандар размиға азм қилғони ва Скандар ҳам ул дарёйи офат муқобаласида сели бало ва кўҳи махофат муқоталасиға барқи разм ва вағо ясаб юзлашгани ва офоқни ул ики шоҳ зеру забар қилурда Доронинг ливойи давлати ўзга сарсар офатидин сарнигун бўлуб Искандарнинг маҳчак алами қуёш ливосидин ўтгани
Ики шоҳ ишида ҳикоятгузор,
Бу янглиғ берур сўзга зеби узор
Ки, Дороға чун етти борғон расул,
Скандар қазоёсиға берди тул.
Қаю сўзки шаҳдин хитоб айлади,
Неким истимои жавоб айлади.
Чу арз айламакдин йўқ эрди гузир,
Борин айлади арз фармонпазир.
Чу фаҳм этти Доро анингдек жавоб,
ғазаб ўтидин жисмиға тушти тоб.
Ёнар ўтдек ўлди қадам то ба фарқ,
Таҳаррук ани қилди андоқки барқ.
Гаҳи бўлди даврон била тундхў,
Гаҳи чархи гардонға деди: «Туфу!»
Ошиб дам-бадам изтироби анинг,
Еру кўкка таъну итоби анинг.
Бу ошуб дардиға бўлмай даво,
Черик жамъиға бўлди фармонраво.
Киши чопти офоқ аро бедаранг,
Бажуз Рум ила Зангбору Фаранг1.
Сипаҳ баҳриға тушти ул навъ жўш
Ки, ўтти фалак лужжасидин хуруш.
Ҳам Эрону Турон2, ҳам ақсойи Чин,
Анга тегруким, ҳадди Машриқ замин.
Чиқиб ул сифатким, киши қолмайин,
Демай қолмайинким, қола олмайин.
Анга тегруким, ҳадди ақсойи ғарб,
Бутуб борчанинг жисмидин сози ҳарб.
Яна ҳам диёри Жанубу Шимол,
Киши қолмоғи топмайин эҳтимол.
Башар жинси хайлин жаҳондин йиғиб,
Жаҳон аҳлини тўрт ёндин йиғиб.
Сипаҳ жўш уруб тоғу ҳомун аро,
Ғалат айладим, рубъи маскун аро.
Суруб элни зобит сипаҳдорлар,
Сиёсат тариқида ғаддорлар.
Бу янглиғ черик яхшироқ фол ила,
Ики йилда жамъ ўлди тунқол ила.
Сипоҳийки ер сатҳиға сиғмайин,
Черик ҳаргиз андоқ киши йиғмайин.
Не учу қироқ эрди пайдо анга,
Не ҳадду не ғоят ҳувайдо анга.
Ададда фалак анжумидин фузун,
Не анжум, биёбон қумидин фузун.
Чу мавъидға жамъ ўлди мундоқ сипоҳ,
Билиб ул сипаҳ сори азм этти шоҳ.
Назар солди чун ул черик сори тез,
Адоват ўтин айлади шуълахез.
Димоғиға йўл топти навъи ғурур
Ки, гардун қочар қилсам ул ён убур.
Етиб ҳар тарафдин улус шаҳлари
Ўкуш тортиғу туҳфа ҳамраҳлари.
Ақолим волийлари жавқ-жавқ,
Итоат солиб борча бўйниға тавқ3.
Чу Доро тушуб боргоҳи аро,
Тушуб жўш хайлу сипоҳи аро.
Қўюб боргоҳ ичра тахти баланд,
Чиқиб тахт уза хусрави аржуманд.
Тузуб маснадеким, сипеҳри барин,
Яна кўрмайин, ўйла маснаднишин.
Қилиб ҳукмким: «Мулк султонлари,
Қамуқ хайлу кишвар нигаҳбонлари,
Келиб борча ер ўптик айлаб салом,
Мунунг бирла касб айладик эҳтиром».
Салотинға чунким, бу навъ ўлди бор,
Топиб ишлари сиккаи эътибор.
Йироқтин келиб, борча бош индуруб,
Тикиб ерга кўз, ўқ учидин туруб.
Чу ҳар бирни кўрмакка шоҳ истабон,
Бориб ҳожиби боргоҳ истабон.
Келиб ул бисоти қироғин ўпуб,
Қўюб оллида бош, аёғин ўпуб.
Ёниб, чун бўлуб ўрниға раҳхиром,
Яна бир бўлуб хоки даргаҳхиром.
Бу янглиғ ярим кунгача эрди маҳл
Ки, топти шараф улки бор эрди аҳл.
Хито мулкидин Мангу-қоон киби,
Яна Ҳинд элидин Қарохон киби.
Ҳамул Мисрдин Варқау Бошдек,
Доғи Дашт элидин Темуртошдек.
Фарангисдек Ховарон мулкидин,
Даволи киби Ширвон мулкидин.
Шаҳу шоҳзода ададдин фузун,
Сипаҳдору сархайл ҳаддин фузун4.
Ки, побўсидин бўлдилар сарбаланд,
Яна илтифоти била аржуманд.
Бўлуб кўрмагидин чу олий асос,
Яна пешкашлар чекиб беқиёс
Ки, юз минг муҳосибқа юз йил шитоб,
Етишса қила олмағайлар ҳисоб.
Бу ашғолни айлабон бартараф,
Халойиқни тарқаттилар ҳар тараф.
Не сархайлким бор эди ҳар сари,
Тилатти иноят қилиб ичкари.
Қилиб тожварларға ҳукми жулус,
Бори ўлтурурға бўлуб хокбўс.
Чу атрофида шоҳлар ўлтуруб,
Сипаҳдорлар хизматида туруб.
Улуғлар чу алтофидин топти баҳр,
Равон бошлади нукта Доройи даҳр
Ки: «Боис чекарга бу янглиғ сипоҳ,
Халойиқ фароғин қилурға табоҳ
Бу эрдики, чун Румдин Файлақус,
Жаҳон риҳлати азмиға урди кўс,
Қолибдур анга зодае мажнунваше,
Судек кажраве, ўт киби саркаше.
Йибормай хазойинға уч йил хирож,
Бошиға сарафрозлиқ солди тож.
Чу борди киши билгали шарҳи ҳол
Ки, ўз хизматин невчун этмиш ўсолғ
Анинг бирла бу можаро сургали,
Бақоёни девонға келтургали.
Паришон такаллум қилиб беадад
Ки, йўқтур анга, ўйла сўз дерга ҳад.
Яна қилдим ирсол кўп навъ панд,
Анга ҳеч панд ўлмади судманд.
Жавобида кўп қилди тарки адаб,
Мени доғи ошуфта қилди ғазаб.
Ешитгач қулайсиз мақолин анинг,
Зарурат кўруб гўшмолин анинг.
Бўлуб боис ул гўлу нодон иши,
Черик жамъиға чопти ҳар ён киши».
Дедилар қўпуб, ер ўпуб шоҳлар,
Сипаҳбадлиғ амридин огоҳлар
Ки: «Қилмоққа ҳолини онинг табоҳ,
Не ҳожат эди айламак азм шоҳ.
Бу янглиғ черик ҳожат эрмас эди,
Анинг дафъиға бир қуле бас эди.
Қаю бирга бу иш иноят бўлур,
Ҳамоноки бу иш кифоят бўлур».
Деди шоҳким: «Чун йиғилмиш сипоҳ,
Керак Румни қилсақ оромгоҳ.
Чу кирмиш анга Зангбору Фаранг,
Алар фикрига ҳам керактур даранг.
Неча кун бу ерлар тавофи қилиб,
Адудин мамоликни софий қилиб,
Агар қайтсақ ҳам эмастур йироқ,
Ҳар андешадин бу эрур яхшироқ».
Чу шоҳ оғзиға солди бу сўз қазо,
Қазо амриға чора йўқ жуз ризо.
Неким шаҳ деди, иттифоқ эттилар,
Бори Рум азмин яроқ эттилар.
Манозил битиб, бўлдилар жазми кўч,
Қўпуб ҳар тараф қилдилар азми кўч.
Буларға бўлуб кўч-баркўч азм,
Скандарга доғи хабар етти жазм,
Ки, Доро йиғиб ер юзидин сипоҳ,
Буён айламиш азм беиштибоҳ.
Худ эрмас эди ғофил ул ҳолдин,
Ишида йироқ эрди эҳмолдин.
Узотиб дамо-дам адуға киши,
Паёпай хабар топмоқ эрди иши.
Қаю ишгаким фаҳм этиб эҳтиёж,
Фароғат била айлар эрди илож.
Сипоҳини ул шоҳи навхоста,
Анингдек қилиб эрди ороста,
Ки, оллиға чекса сипаҳ оламе,
Ки бўлса алар ҳар бири Рустаме,
Нечукким ел оллиға бўлғай самон,
Етишмак ҳамону – совурмоқ ҳамон.
Ва лекин шиори мадоро бўлуб,
Таҳаттук йўқ андоқки Доро бўлуб5.
Чу Доро ҳадиси анга бўлди туз
Ки, олам сипоҳин йиғиб қўйди юз.
Бу янглиғ черикким баён айладим,
Рақам бирла васфин аён айладим.
Тузуб ул хирадманди ҳикматмаоб,
Адув рўбарўйиға қилди шитоб.
Нечукким тенгиз сори ғурранда абр
Ва ё гўр хайлиға ғуррон ҳизабр.
Чу фаҳм этти ул ишни Доро доғи,
Ки борди ародин мадоро доғи.
Анинг чиқмоғи бўйла беваҳму пос,
Адув хайлиға солди беҳад ҳарос.
Чу ўн манзил ўлди аро ерда жазм,
Ики ёндин ўлди тааннию ҳазм.
Юруш расмида бўлмас эрди ўсол,
Кўчарда, тушарда бор эрди ясол.
Тушулгач, черик даврини шақ қилиб,
Сипаҳ ҳифзи айларга хандақ қилиб.
Қуёш чун ботиб кўкка соя чиқиб,
Ҳамул ики ёндин талоя чиқиб.
Язак аҳлиға, ўйла бедорлиқ,
Талоя аро, ўйла ҳушёрлиқ6.
Ки, гар мўр тебранса қилмай даранг,
Тикарлар эди кўзин отиб хаданг.
Бу янглиғ сипаҳ бошлабон икки шоҳ
Ки, бир кунчилик қолди йўл размгоҳ.
Аро ерда тоғе эди бас рафеъ,
Ики ёнида ики дашти васеъ.
Ики дашт аро ики хусрав эли
Ки, йўл топмай ул эл аро тонг ели.
Скандар сипаҳ теграсига етиб.
Нечаким керак забтида жаҳд этиб,
Ясаб хандақу ҳисн Хайбар киби,
Не Хайбарки, Садди Скандар киби7.
Чу кўнгли бўлуб тинч юз тиғзан,
Бори лашкаророю лашкаршикан.
Ойириб ўзи бирла бўлди равон,
Зиҳи, ҳам сипаҳдору ҳам паҳлавон.
Ҳамул тоғ уза чиқти ул хайл ила,
Адувнинг сипоҳин тамошо қила.
Не кўрдики, тутмиш сипаҳ ер юзин,
Қаро айлабон даҳр тоғу тузин.
Таҳаррук топиб халқдин дашту тоғ,
Таҳаррукка ҳам кимса топмай фароғ.
Фалакни анингдек тутуб дуду гард
Ки, пинҳон бўлуб гунбади ложувард.
Топиб гард ила дуд чун имтизож,
Бериб ўту туфроққа бир мизож.
Қаёнким Скандарга тушти назар,
Топа олмади халқ ичидин гузар.
Қила олмайин эл қиёсини ҳеч,
Таҳайюр анинг мағзини қилди геч.
Хаёлида бу сўзким: «Ики черик
Қачон сунсалар кин ишига илик,
Бири ёна бирча эса ики-уч,
Ерур ҳарб ойини озроққа куч.
Агар бўлса бир сори ёлғуз киши,
ғаним ўлса ўтрусида юз киши.
Агар истаса ҳарбу пархошини,
Илик бирла кесмактур ўз бошини.
Манга мунча ҳикмат тариқида лоф,
Ажаб ерда ёйдим бисоти масоф.
Бу ердин ёнарнинг худ имкони йўқ,
Набард айласам ғайри нуқсони йўқ!»8
Бу фикр ичра ройи хирадпарвари
Ки, бир тош уза ики кабки дарий
Кўрундики, бир-бирга айлаб ситез,
Урушурлар эрди басе тунду тез.
Бири жусса ичра забардастроқ,
Яна бир ҳақир эрдию пастроқ.
Анга неча қувват, мунга онча заъф,
Де олғонча қувват, де олғонча заъф.
Скандар чу ул заъфу қувват кўруб,
Ўзи бирла Дороға нисбат кўруб,
Алар сори боқти тааммул била,
Ўзию адувға тафаъул била.
Ўзи жонибидин ҳақирин тутуб,
Адув ўрниға ёна бирин тутуб.
Қилур эрди ул ҳарб наззораси,
Тараддуд аро жони бечораси.
Ки, ногоҳ ҳаводин уқобе иниб,
Қилиб сайд олурға шитобе иниб,
Улуғроғни сайд этти ул навъ чуст
Ки, гўёким ул худ йўқ эрди нухуст.
Уқоб илгида бўлғоч ул бир табоҳ,
Яна бирга бўлди ери жилвагоҳ.
Скандар бўлуб хушдил ул ҳолдин,
Тануманд ўлуб кўнгли бу фолдин.
Билибким, анга хасм ўлур зердаст,
Ва лекин топар ўзга ердин шикаст.
Бу ишдин ўзига шугун англабон,
Ёниб хасм қадрин нигун англабон.
Сипоҳиға кирди топиб бу футуҳ,
Анингдекки, жонсиз бадан ичра руҳ.
Чу ул тоғдин инди топиб наво,
Қуёш чекти тоғ кейин сори ливо.
Фалак машъали кўктин ўлғоч нигун,
Замона бўлуб дудидин қиргун.
Ўзин айлабон маҳкам ики сипоҳ
Сипоҳ интизорин чекиб размгоҳ.
Язак айлабон, ўйла огоҳлиқ
Ки, қилмай анга соя ҳамроҳлиқ.
Талоя бўлуб ҳар тарафтин мудир,
Тун ўғрисин этмак тилаб дастгир9.
Язакдин сипаҳ даврида, ўйла бим
Ки, тебранмак имкони топмай насим.
Улус, ўйла мазбут ўлуб ҳар сори
Ки, ун ҳам чиқа олмайин ташқори.
Ики шоҳ ҳар сори иш фикрида,
Ясол зикри бирла тикиш фикрида.
Нари юзда Доройи анжумсипоҳ,
Боши узра гардун киби боргоҳ.
Қилиб тахт уза иш яроғини гуфт,
Бори навъидин ошкору нуҳуфт.
Ўзи жониби фатҳ лозим кўруб,
Ливосиға нусрат мулозим кўруб.
Кўзига Скандарни ҳеч илмайин,
Қазодин не ҳол ўлмоғин билмайин.
Сипаҳбадлари худ ғулу айлабон,
Скандар сўзин гуфтугў айлабон
Ки: «Гар шоҳ ҳукм этса беваҳму бийм,
Ерурбиз анга ҳар биримиз ғаним».
Бири дебки: «Кўргач қаро қочқуси»,
Бири дебки: «Узр эшигин очқуси».
Ва лекин Скандар сори барча жазм
Ки, қилмоқ керак тонгла ўлгунча разм.
Қавий хасмға мумкин эрмас шикаст,
Магар улки кўргузгабиз зарби даст.
Кўзидин бориб уйқу осойиши,
Иши разм аҳлининг оройиши.
Елига карамдин етурмак навид,
Қочар элга бим, иш қилурға умид.
Ели ҳеч тинмай ясаб созу барг,
Муҳайё қилиб жавшану худу тарг.
Кўрунуб узун кина аҳлиға тун,
Вале кун хаёлоти тундин узун.
Бу янглиғ эди ики ёндин хаёл
Ки, бўлди аён субҳи фаррухжамол.
Саҳар ошкор этти заррин ливо
Ки, бўлди ёруғ маҳчасидин ҳаво.
Қазо солди ул ики дарёға жўш
Ки, Баҳром самъиға етти хурўш.
Чекиб гурдлар наъраи ҳоила
Ки, солиб ер ажзосиға зилзила.
Зуҳур айлабон «арзу зилзолаҳо
Ва ахражатил-арзу асқолаҳо»10.
Бўлуб тиғзанлар қадам то ба фарқ,
Фалак туркидек кўк темур ичра ғарқ11.
Ясаб ҳарб учун ўзни маркаб уза,
Таковар суруб, ўз ясолин туза.
Чу отланди Доройи давлатпаноҳ,
Скандарға ўтру тузатти сипоҳ.
Сипаҳ дема, дарёйи хунхор, де,
Фалак баҳри андин намудор, де.
Сафе тузди тузмакка ойини ҳарб
Ки, бир қамбали–шарқ эди, бири–ғарб.
Ясолеки бу тул ила кўргузуб,
Будур турфаким, ети дабқур тузуб.
Боронғор12 анга хайли Машриқ замин,
Самарқанддин токи сарҳадди Чин.
Яна юз минг ўзбак мўғул бирла зам,
Юз эллик минг ул сори қалмоқ ҳам.
Бўлуб борчаси олти юз минг киши,
Борига ҳунар кин ила разм иши.
Ясаб Чин элин турки чинийсиришт,
Тароватда андоқки боғи биҳишт.
Ети ранг зарбафт ҳар паҳлавон,
Солиб бодпойиға баргуствон.
Довулғода чиний ялов дилпазир,
Яна жавшан устига чиний ҳарир.
Ясолеки қалмоқ хони ясаб,
Ажал дўзахидин нишоне ясаб.
Томуғ шуъласи барча рангин ялов,
Билиниб ялов жилвасидин қалов.
Ҳар ўпчинлук онча қилиб карру фар
Ки, андин тушуб даҳр аро шўру шар.
Алар хайлининг хони Тўқвоб ўлуб,
Уруш вақти озармдин тоб ўлуб.
Мўғул шерпайкарлари ўту ёлин,
Тааддуд аро ит тукидин қолин.
Булар хони Мангу келиб разм аро
Ки, ошуби оламни айлаб қаро.
Яна манғит ўзбак била ёндашиб,
Ики зулфдек тузлари чирмашиб.
Кумушдек ёруғ барчанинг кўҳаси,
Боз узра довулғалар чаркасий.
Алар ёнида Мовараннаҳр эли,
Ики руд аросида ўн шаҳр эли.
Бори шергиру бори пилзўр,
Тикиб ўқ била кўзларин бўлса мўр.
Жинонваш Самарқанд мавжуд йўқ
Ки, қилмиш бино они Искандар-ўқ13.
Жувонғорда Мағриб эли бир сари,
Яна сори Бартосию Барбари.
Синонлар сариғ ранг, қалқон доғи,
Кежимлар сариғ жинс, хафтон доғи,
Араб барридин найзавар қирқ минг
Ки, якрони този келиб борчанинг.
Аламлар қароу синонлар қаро,
Бедов узра баргуствонлар қаро.
Ҳамул мағриб аҳлини бошлаб Талиъ,
Араб хайлининг пешвоси Вакиъ.
Мадойин навоҳисидин Ардашер,
Чекиб тиғ, хайлида юз минг далер.
Бинафш айлабон шадда бирла дирафш,
Саманд узра баргуствон ҳам бинафш.
Қутайф аҳли, Баҳрайну Бағдод ҳам,
Сипаҳбад аларға келиб Густаҳам.
Бўлуб сарбасар кўк темур ичра ғарқ,
Кўк атласда пинҳон қадам то бафарқ.
Жувонғор ҳам олти юз минг адад,
Булар бошқа андинки бўлғай мадад.
Ҳировул ясаб ети юз минг киши
Ки, ҳайрон қолиб ети кўк гардиши.
Борининг келиб худу хафтони оқ,
Неким кийгулуктур ясаб они оқ.
Бу кофургун саф аро разм эли,
Келиб Дашти Қифчоқу Хоразм эли.
Ўзидин топиб ғул фарру шукуҳ,
Сипаҳ саф тузуб даврида кўҳ-кўҳ.
Қилиб андоқ ороста етти ғул
Ки, ел хайли топмай аро ерда йўл.
Бўлуб ҳар саф ул элга юз минг нафар,
Шаҳ ойинидин барчаға зебу фар.
Булар киймаги барча ахзар бўлуб,
Аламға яшил шуққа зевар бўлуб.
Бўлуб олам ул сабзадин марғзор,
Яшил хат бўлуб ер юзига узор.
Ҳамул қалбгоҳ ичра Доройи даҳр,
Хилофиға йўқ ҳадду ёройи даҳр.
Бу янглиғ ясаб созу ойини разм,
Адув сори таскин била қилди азм.
Нари юзда Искандари шердил,
Қилиб хайли оройиши муттасил.
Боронғорин айлаб сипоҳи фаранг,
Бори қон тўкарга бўлуб бедаранг.
Адувнинг қалин эрконин билмайин,
Агар билса ҳам кўзга ҳеч илмайин.
Сипаҳдор алар ичра Шайпол14 ўлуб,
Таҳаввурда чун Рустами Зол ўлуб.
Кийимлар гуҳардин мукаллал бори,
Фарангий ети ранг махмал бори.
Алам шуққаси доғи жинси фаранг,
Ҳам ул борча зарбафту ҳам ети ранг.
Адув ичра юз минг бори тезу тунд
Ки, ҳайбатларидин қуёш тиғи кунд.
Жувонғорида эрди Бартосу Рус,
Фалак хингидек барча тунду шамус.
Алар жавшани борча қолқондуруқ,
Синон қўлларида нечукким сўруқ.
Вале бодполарға солғон кежим,
Сақарлоту борча ёвурқон кежим.
Довулға бўлуб тўппи янглиғ бари,
Ўтоға бош узра сариқ қуш пари.
Келиб ҳар бири кеча андоқки бум,
Мувофиққа маймун, мухолифқа шум.
Булар доғи юз минг келиб сон аро,
Чекиб саф жувонғорда майдон аро.
Ҳировулда занг аҳли таъйин бўлуб,
Аларға яна ўзга ойин бўлуб.
Кийиб барчаси жавшани зангсоз,
Ёруқ кўзгудек зангдин бениёз.
Яна худлар мисли жавшан келиб,
Қаро тунда хуршиди равшан келиб.
Ўтоға темур бирла шаҳпар мисол,
Қуёш узра сончиб нечукким ҳилол.
Кежимлар доғи барча пўлоддин.
Топиб ламъа суҳони бедоддин.
Ёруғ оҳа юз минг адув ўтруси,
Саросар ажал шахсининг кўзгуси.
Қилиб ғулини борча Румий сипоҳ,
Топиб зийнат ул ғул ила размгоҳ.
Қизил юз била борча андоқки шер,
Адув қасдиға шер янглиғ далер.
Кежим борчаға шеру бабру паланг,
Жиба узра хафтон доғи ушбу ранг.
Бўлуб ҳар бир, андоқки, ғурранда абр,
Дегил тутти олам юзин шеру бабр.
Туруб қалб аро шоҳи фарруҳсарир,
Нечукким ҳизабре, вале шергир.
Боши устида шерпайкар алам,
Есиб анга нусрат ели дам-бадам.
Бу янглиғ сипаҳ бирла дорои Рум,
Сипоҳин ясаб, ўйлаким нахли мум.
Юруб хасм хайлининг ўтрусиға,
Мунунг ул ҳам андоқки қаршусиға.
Чекиб кўс уни ики ёндин ғирев,
Анингдекки, маст ўлса юз нарра дев.
Фалак турки гардунни ики чопиб,
Анинг ҳар бирисига бир юз ёпиб.
Адув шайнини кимса қилмай қиёс
Ки, нокор ўлуб ғулғулидин ҳавос.
Нафир, ўйлаким аждари тездам,
Таҳаррук солиб бўйниға ики хам.
Оғиз очмоғи элни тутмоқ учун,
Ва ё хасм хайлини ютмоқ учун.
Яна карраною ковурго уни,
Қилиб ошкоро қиёмат куни.
Аламларки елдин бўлуб жилвагар,
Фулклар набардидин айтиб хабар.
Ҳавони анингдек тутуб тийра гард
Ки, бўлмай аён кўзга дашти набард.
Кўп элким қилиб гирд қилмоғин вирд,
Курра шакли ернинг бўлуб нимгирд.
Сипаҳ наълидин ёнчилиб ёрими,
Бўлуб гард янглиғ фалак озими.
Бу дарёйи гард ичра тушган киши,
Нафас қайтарурдин су ютмоқ иши.
Қолин тиғ ул гарди ҳайжо аро,
Ўкуш мўр оқиб лойи дарё аро.
Дема гардким, эрди мушкин саҳоб,
Еру кўк аросиға тортиб ниқоб.
Чоқиб барқ ўти оҳалар ишнари,
Чекиб раъд уни боралар кишнари15.
Тутуб қўлға жабборлар тиғи тез,
Фалак тортқондек синони ситез.
Бу янглиғ ики олами қатлу кин
Ки, титраб алардин замону замин.
Юруб бир-бирига яқин еттилар,
Аёғ тоғдек ерга беркиттилар.
Сурон солдилар аввал ул навъ тез
Ки, оламға тушти ажаб рустахез.
Демасменки, қўзғолди олам эли
Ки, булғашти бу сабз торам эли.
Қўяр эрди ҳамлин фалак беваси,
Сатарванлиғ ар бўлмаса шеваси16.
Чу бир лаҳза топти сукун ул хурўш,
Улус оғзи ғавғодин ўлди хамўш.
Насими вағо бир сори сурди гард,
Кўрунди халойиққа дашти набард.
Ҳамул ҳар тарафдин бир анбуҳ саф,
Не анбуҳким, кўҳ то кўҳ саф.
Қилилғон киби лавн-лавнин баён,
Тамошо қилур элга бўлди аён.
Анингдекки тушгай чоқиндин дурахш,
Скандар сафидин биров сурди рахш.
Тарид айлаю кирди майдон аро.
Ҳунарлар аён қилди жавлон аро.
Солиб бодпойиға баргуствон,
Намудор аро, ўйлаким арғувон.
Кийиб жавшан устига чиний ҳарир,
Келиб сув уза сабзадек дилпазир.
Синон ўнг қўлинда нечукким сутун,
Сўл эгнида қалқон келиб лаългун.
Ўтоға тикиб худида савсани,
Бўлуб ғунчадин савсан очмоқ фани.
Бу ҳайъат била чобуки жангжўй,
Туруб ўртада бошлади гуфтугўй.
Скандар дуосин бурун қилди ёд
Ки: «Топсун адувсиға кому мурод!»
Яна деди юз келтуруб ҳар сари
Ки: «Дерлар мени Бориқи Барбарий17.
Бурун бор эдим шоҳ Дороға қул,
Вале топмадим қуллуғи ичра йўл.
Мени, ўйлаким бор эдим билмади,
Риоят, нечукким керак, қилмади.
Топиб мендин ўксуклар андин наво,
Манга кўрди кўп бенаволиғ раво.
Чу ҳолим дедим, шоҳи олийсифот,
Жавобимға ҳам қилмади илтифот.
Ижозат сўзин арз қилғоч туруб,
Таёғлатти қаҳр айлабон бостуруб.
Чу Доро қилиб мунча зулму шикаст,
Мени қилди бахтим Скандарпараст.
Чу даргоҳиға еттим истаб паноҳ,
Манга онча лутфу карам қилди шоҳ.
Ким ул тарбиятдин сарафкандамен,
Иш этмай олиб музд, шармандамен.
Букунким, қилибмен бу майдонға азм,
Ики иш учун айлагум кину разм:
Бир улки: шаҳимға қилиб бандалиқ,
Ўзумдин қилай рафъи шармандалиқ.
Яна улки: чун қатл расмин тузай,
Ишим шоҳ Дороға ҳам кўргузай.
Ўзин улки ҳарбимға мойил қилур,
Манга ики мақсуд ҳосил қилур:
Аларғаки шоҳи хирад раҳнамун,
Иноят қилиб эрди мендин фузун.
Бўлурким паёпай равон айлагай,
Яко-як борин имтиҳон айлагай».
Чу Бориқ тугатти каломин тамом,
Алардинким ул айламиш эрди ком.
Равон бўлди майдонға қотилваше,
Тутундек ғализ, ўт киби саркаше.
Оти наълидин токи худида мил,
Кириб кўк темур ичра андоқки нил.
Оти наълидинким шарар айрилиб,
Бало абридин марг ўти чоқилиб.
Фалаксайри ошуби пайваст ила,
Солиб ел димоғиға фарраст ила.
Ҳамойилдағи тиғи бежодадек,
Қўл ичра синони келиб ходадек.
Ани разм эли шери даррон, дебон,
Отин анжуман аҳли Ҳаррон18 дебон.
Чу майдон тариқин адо айлади,
Туруб хусравиға дуо айлади.
Тугатгач дуо, чопти Бориққа тез,
Анга доғи Бориқ бўлуб барқхез.
Бири-бирга майдонда чирмоштилар,
Басе бир-биридин қолиб, оштилар.
Уч уз олтмиш олти лаъбу гириҳ,
Ўтубким синон учи кўрмай зириҳ.
Ҳам охир чу Бориқ эди ишта чуст,
Синон бирла маркабдин они дуруст
Йироқ солди андоқки, чархи барин,
Синону қўлиға деди: «Офарин!»
Тушуб, бўйниға боғлабон полаҳанг,
Шаҳ оллиға еткурди қилмай даранг.
Скандарга фархунда бўлди бу фол
Ки, нусрат анга аввал очти жамол.
Яна шерпайкар яли хасмбанд,
Ер ўптию майдонға сурди саманд.
Тилар эрди ҳайжо қилурға тане
Ки, размиға от сурди пилафкане.
Далереки то разм варзиш қилиб,
Адувсиға юз маърака иш қилиб.
Темур ичра боштин-аёғи ниҳон,
Нечукким ўзи, оти доғи ниҳон.
Лақаб Шайда19 бирла анга фош ўлуб,
Насаб бирла Ҳарронға қардош ўлуб.
Йўлин тўсти Бориқнинг ошуфтаваш,
Анга сурди Бориқ доғи кинакаш.
Яна қўйдилар саъю кўшишга юз,
Синонларни айлаб бири-бирга туз.
Чу ёр ўлди иқболи Искандарий,
Яна топти фурсат яли Барбарий.
Ани ҳам қилиб найза бирла нигун,
Чекиб шоҳи оллиға хору забун.
Скандар фалакдин топиб кому баҳр,
Фалакка қилиб таън Доройи даҳр.
Чопиб Барбарий бўлди майдоннавард,
Мубориз тилар эрди истаб набард.
Яна гармкине солиб юзга чин,
Чопиб Барбарий қасдиға гармкин.
Етишмак ҳамону етишган замон,
Диловар қўлидин йиқилмоқ ҳамон.
Бу янглиғ тўқуз паҳлавони далер
Ки, ҳар бир эди иш чоғи нарра шер,
Бори Барбарийға асир ўлдилар,
Синон захмидин дастгир ўлдилар.
Яна ҳарбиға кимса майл этмади,
Вале Бориқ ўз ўрнидин кетмади.
Мубориз тилаб бор эди наъразан,
Замириға аъдонинг оташфикан.
Ғазаб солди Дороға кўп изтироб:
«Анга кимса чиқсун!» деб этти шитоб.
Ҳам охир биров сурди майдонға от,
Адувға суруб солди жавлонға от.
Ҳам ул пилзўр эрди, ҳам пилтан,
Таковар анга, ўйлаким каркадан.
Палангина баргуствон отиға,
Кийиб бабр тўн халқ офотиға.
Қизил хўддин бошида нимтарг
Ки, ваҳмидин ўлуб ўлум ҳоли марг.
Ҳамул хўд давриға чирмаб қаро,
Киши кўрмамиш лолани доғ аро.
Юзи улча мумкиндур аҳмар анинг,
Маҳосин юзи узра асфар анинг.
Юзи ранги хурмо масаллик касиф,
Маҳосин намудори хурмоға лиф.
Ики кўз анга икки олмосдек,
Вале давраси қон тўла тосдек.
Ватангоҳи ақсойи Мағриб замин,
Ели эрмиш ул ерда водийнишин
Ки, бу янглиғ эрмиш алар ҳайъати,
Қўшун элча ҳар қайсининг шавкати.
Не хусравки, ул бўлса оламга шоҳ,
Чекар бўлса бир хасми сори сипоҳ.
Келур эрмиш ул қавмдин бир киши,
Ки саъб ўлса аъдодин ул шоҳ иши.
Қилур эрмиш ул шахс майдонға азм,
Намудор этар эрмиш ойини разм.
Чу бўлди адуси гирифтор анга,
Бўлур эрмиш уй сори рафтор анга.
Киши турғуза олмас эрмиш ани,
Анга тегруким манзилу маскани.
Гирифторини доғи элтур эмиш,
Буюрур эмиш ҳар нечук топса иш.
Чу Бориқдин эл эрди ҳайратқа ғарқ,
Ул оҳанги кин этти андоқки барқ.
Иков бўлди майдонда пархошжўй,
Чопарлар эди чирмашиб сў-басўй.
Гаҳи бу қочиб, ул кейиндин суруб,
Ки, майдон бошиға дегин еткуруб.
Бу қайтиб анинг гоҳ подошиға,
Қовуб токи майдоннинг ул бошиға.
Гаҳи совуруб гард, этиб тобу печ
Ки, қилмай қуюндин киши фарқ ҳеч.
Чу асраб ўзин Бориқи кинпараст,
Анга Мағрибий топмайин ҳеч даст.
Вале бўлди Бориқ иши нурсиз
Ки, кўшиш қилиб эрди мақдурсиз.
Ўзидек тўқуз кимса олмиш эди,
Бу кирган замон илги толмиш эди.
Чу аҳволида бўлди заъф ошкор
Белидин тутуб гурди мардумшикор.
Қўнқордию ўнг илгига қилди руст,
Сўл илги била маркабин тутти чуст.
Чу топиб маҳал, сайдини сирмади,
Ёниб ўз сипоҳига ҳам кирмади.
Равон бўлди Мағриб сори азм этиб,
Ғанимни олиб, раҳнавардин йитиб.
Анга айлабон ҳайрат аҳли жаҳон,
Анга тегруким, бўлди кўздин ниҳон.
Кўруб Мағрибийдин бу бебоклик,
Скандарга юзланди ғамноклик.
Яна Барбарий ҳолиға ғам ебон,
«Анинг ҳоли не бўлди эркинғ» – дебон.
Бўлуб шодким, борди саҳро сари,
Ёниб қилмади азм Доро сари.
Вале шоҳ Доро, басе шод ўлуб,
Бузуғ кўнгли ул ишдин обод ўлуб.
Буким Барбарийнинг бўлуб ғолиби,
Анинг сори келтурмади Мағрибий.
Неча шодмонлиққа монеъ эди,
Вале хасм дафъиға қонеъ эди.
Чу хуршид дороси этти камин,
Камингоҳ анга бўлди Мағриб замин.
Қилиб жилва ой меҳри ховар киби,
Улусни ёрутти Скандар киби.
Ёниб размгаҳдин ул ики сипоҳ,
Тушуб берк туттилар оромгоҳ.
Тутуб хандақ ики сипаҳ даврини,
Қанот, ўйлаким боргаҳ даврини.
Талоя яна чиқти ҳар соридин,
Язак тинмади ҳифз изҳоридин.
Қилиб боргоҳ ичра Доро мақом,
Зарурат юзидин тилаб руду жом.
Вале қон ютуб шиша янглиғ ниҳон
Ки, тонгла не иш зоҳир этгай жаҳонғ
Скандар доғи ўзга ойин топиб,
Бир Искандар онида таскин топиб.
Топиб ўнг ёнида камол аҳли ер,
Тутуб сўл қўлида қитол аҳли ер.
Тааммул била ҳар хирадпешае,
Қилиб фатҳ бобида андешае.
Таҳаввур била ҳар жаҳонпаҳлавон,
Тилаб нусрат ончаки тобу тавон.
Чу ўтти кеча хайлидин ики пос,
Бирор элда журъат, бирорда ҳарос.
Тилаб хилвате шоҳи яздонпараст,
Тазарруъ қила бўлди туфроққа паст.
Зафар истамакдин чу топти фароғ,
Саҳар нажми ёрутмиш эрди чароғ.
Яна тушти ошуб ики тараф,
Ики хайл ҳар ён тузатмакка саф.
Яна кўсзан тушти жунбуш аро,
Яна кўс тушти ғурунбуш аро.
Ҳамул найзаварларға тушти шитоб,
Ҳамул найзалар жисмиға печу тоб.
Ҳамул тиғзанларға бўлди масоф,
Ҳамул тиғлар бўлди паҳлушикоф.
Ҳамул бўлди кин бенадомат яна,
Ҳамул қойим ўлди қиёмат яна.
Скандар қилиб хилват ичра ниёз
Ки, қилғай анинг чорасин чорасоз.
Чиқар вақтида қосиде етти чуст,
Ниҳони тутуб номае оғзи руст.
Анга еткуруб нома хилват аро,
Дедиким: «Ўқуб англағил можаро».
Скандар очиб, қилди наззораси,
Ҳақ айлаб эди дардининг чораси.
Ҳамоноки Дороға ики киши,
Бор эрмиш наёбат аларнинг иши.
Вале зулмидин жонларидин тўюб,
Икиси кўнгул ўлмакига қўюб.
Бериб бийм Дороки топқач зафар,
Ул икига гўр оғзин этгай мақар.
Ул ики киши ҳам яроқ айлабон,
Анинг қатлиға иттифоқ айлабон
Ки: «Чун бизга ул қилғуси биғи қатл,
Анга биз бурунроқ чекиб тиғи қатл,
Йиқоли дарахтини бунёдидин,
Қутулсун улус зулму бедодидин.
Неча зулмидин жонимиз қолмағай,
Бу навъ ўлсак армонимиз қолмағай».
Скандарга ёзғон эмишлар битик,
Бировни юборган эмишлар итик.
Қилиб номада сабт бу сўзларин,
Анга боғлағонлар эмиш ўзларин.
Ўқуди Скандар чу ул номани,
Не навъ эрканин билди ҳангомани.
Ва лекин гумон қилди макру фириб,
Дам урмай ўз-ўзига берди шикиб.
Дедиким: «Мунга ҳеч янглиғ жавоб,
Демакда эмас эрди ройи савоб
Ки, ёлғон эса демаган яхшироқ,
Чин эрса бу бор анда етмак йироқ».
Таваккал қилиб рокиб ўлди равон,
Адув кинига роғиб ўлди равон.
Тузалди яна ики ёндин ясол,
Яна ошкор ўлди расми жидол.
Бурунроқки майдонға киргай биров,
Ики қотил этган киби сўз гаров,
Етиб шоҳ Доро ики ёнидин,
Қилич лаългун қилдилар қонидин.
Бири суғлубон гурдагоҳиға тиғ,
Тўкуб ерга қонин анинг бедариғ.
Яна бир доғи тиғ уруб бошиға,
Қилиб зулм анинг зулми подошиға.
Ебон захм ул навъ дорои тахт,
Йиқилди анингдекки олий дарахт.
Тушуб ер уза шоҳи Баҳманнажод,
Ўчуб машъали дудаи Кайқубод.
Қазодин бу навъ иш чу пайдо бўлуб,
Боши узра элдин алоло бўлуб.
Сипоҳида пайдо бўлуб қўзғалиш,
Сипаҳ қўзғалур, шаҳға чун тушти иш.
Скандар тариқи киёсат била,
Қилиб фаҳм ул ишни фаросат била.
Таанни била азм этиб ул тараф
Ки, бўлмай паришон сипоҳиға саф.
Етишти чу ул хайлнинг қошиға
Ки, жамъ эрдилар шоҳнинг бошиға.
Скандар етишгач қўюб ерга бош,
Анга қилдилар шоҳ ҳолини фош.
Скандар тушуб келди Доро сари,
Иши тушти рифқу мадоро сари.
Кўрарким, ётур жисми қон ичра ғарқ,
Топилмай анинг бирла қон ичра фарқ.
Боши узра ўлтурди гирён бўлуб,
Анинг ҳолиға кўнгли вайрон бўлуб.
Олиб қўйди ўз қўйниға бошини,
Узориға ҳар ён тўкуб ёшини.
Чу беҳуш уза септи андоқ гулоб,
Очилди анга наргиси нимхоб.
Боши узра ким эрканин қилди фаҳм,
Такаллумга тил очти бебийму ваҳм.
Деди: «Марҳабо, эй шаҳи навжавон,
Жаҳон узра ҳам шоҳу ҳам паҳлавон.
Атодин ўғул бўлмағон сен киби,
Адув узрини қўлмағон сен киби.
Нечаким хилофингда қилдим ғулу,
Вале кўп қилур эрдим ул орзу
Ки, сендек кишиким жаҳон фардисен,
Салотинда Доро ҳамовардисен.
Халойиққа йўқ ҳеч ишинг нисбати,
Жаҳон ичра сен Тенгрининг қудрати.
Замоне кўзум тушса рухсоринга,
Қулоғ мустамиъ бўлса гуфторинга.
Манга берди худ Ҳаййи Доно мурод,
Ажал айлаган чоғ вале номурод.
Етишти неким қилди Доро умид,
Вале ўздин ўлғон замон ноумид.
Бўлубсен ажаб вақт меҳмон манга
Ки, йўқтур нисоринг бажуз жон манга.
Бу соат нетиб мезбонлиқ қилай,
Қабул айласанг жонфишонлиқ қилай!
Енгилдим, нетиб бўлғамен мизбон
Ки, худ бир нафас мен санга меҳмон!
Бу соатки бошимға қўйдунг қадам,
Не эркин хаёлинг, дегил они ҳам.
Агар ёрлиғдур шиоринг сенинг,
Ики даҳр аро Тенгри ёринг сенинг.
Ва гар қатл учун келмишанг қошима,
Кесай деб қадам қўймишанг бошима.
Мурувват қилиб кесмагил бир замон,
Ики-уч сўз айтурча бергил амон!»
Скандар қилиб ул такаллумни гўш,
Чекиб мотамийлар масаллик хурўш.
Яқо йиртибон, тожини тошлабон,
Деди зор йиғлай бу сўз бошлабон
Ки: «Бўлсун тирик ети кишвар шаҳи,
Жаҳон бўлмасун бир дам андин тиҳи.
Анга мен камина парастандамен,
Парастандалиғ ичра шармандамен.
Ўзумга керак қуллуғин чоғлабон,
Анинг боргоҳида бел боғлабон,
Адувдин мубарро қилиб маъманин,
Жаҳондин чиқорсам эди душманин.
Тилим бормас айтурға бу сўзки, шоҳ
Хирож истаб ўлди манга кинахоҳ.
Кўруб шаҳни бу навъ беилтифот,
Юзумга менинг келди мунча уёт.
Сипаҳ чектиму зоҳир эттим хилоф,
Аён айладим ўтрусида масоф.
Ва лекин бу ишдин хабардор эмон,
Қилур эл била соҳибасрор эмон.
Манга етти бир нома ҳам бу замон,
Ўқуб ташладим бўйла қилмай гумон.
Кетурганга гарчи сазо бермадим,
Ва лекин бу ишга ризо бермадим.
Бу дамким аён бўлди бу можаро,
Ёруқ олам ўлмиш кўзумга қаро.
Жаҳондорким Ҳақ анинг ёвари,
Керак бўлса албатта бу бовари
Ки, розидур Искандар ўлмакка бот,
Бўлуб шаҳға минг йил замони ҳаёт.
Буким шаҳ деди: «Бор ики-уч сўзум»,
Анинг йўлида мунтазирдур кўзум.
Мени ул муродингға ҳамроз қил,
Буюрмоғи бирла сарафроз қил».
Чу топти Скандардин ул навъ баҳр,
Дуолар қилиб, деди доройи даҳр
Ким: «Ул уч сўзум — уч васиятдурур
Ки, изҳори кўнглумга ниятдурур.
Бириси буким, ул ики кинахоҳ
Ки, қатлимға қўл сундилар бегуноҳ,
Алар қатлин ойини дод этгасен,
Бу иш бирла руҳумни шод этгасен.
Йўқ андин манга гарчи дафъи газанд,
Ва лекин санга бордурур судманд.
Яна қавму хайлимға қилма инод
Ки, дерлар аларни Каёнийнажод.
Билурмен аларда йўқ андоқ киши
Ки, келгай қўлидин адоват иши.
Карам айласанг, борча хайлингдурур,
Қилурлар не хизматки майлингдурур.
Ҳабо айлама хонадони қадим
Ки, йўқтур алардин санга ҳеч бим.
Яна Равшанакким,20 қизимдур менинг,
Букундин нари менсизимдур менинг.
Каёний салотин нишони анга,
Барозанда тожи Каёний анга.
Келиб салтанат баҳридин дурри пок,
Шараф авжидин ахтари тобнок.
Бисотингни ул шамъ бирла ёрут,
Анинг шуғлидин хотирингни овут.
Кивур меҳр бирла шабистонинга,
Қилиб ақд, ўлтурт ани ёнинга.
Ерур ул бузуғ мазраим хўшаси
Манга пора бўлғон жигаргўшаси.
Ҳаримимда сен доғи фарзанд бўл,
Ҳамул хаста бағримға пайванд бўл.
Ким ул доғи сендин топиб тўшае,
Санга ҳосил этса жигаргўшае.
Атодин Скандарниҳод ўлғай ул,
Анодин Каёнийнажод ўлғай ул
Ки, чун бел адолатқа чуст айлагай,
Икимизга нисбат дуруст айлагай.
Қабул айлаб, эт хаста кўнглумни шод
Ки, эмди қилур вақт эрур хайрбод!»
Скандар тўкуб ашку тортиб нафир,
Деди: «К-ей шаҳаншоҳи гардунсарир!
Итоат йўлинда нузул айладим,
Неким ҳукм қилдинг, қабул айладим.
Умид улки тавфиқ бергай Илоҳ
Ки, руҳунгға қилғай мени узрхоҳ!»
Ешитган чу мундоқ қабул этти сўз,
Дегон чун эшитти бу сўз, юмди кўз.
Ажал шоми тонг йўқ агар бўлса фош
Ки, Баҳман кунига уёқти қуёш.
Адам бўлди қонуни Луҳросбий,
Нигун бўлди ойини Гуштосбий.
Бўлуб тийра Кайхусрав ойин чароғ,
Сиёвуш ўти бағриға қўйди доғ.
Унут бўлди Ковус ёди доғи,
Бал овозаи Кайқубоди доғи.
Манучеҳр руҳиға тушти жазаъ,
Фаридун равониға етти фазаъ.
Чу Дорони даҳр этти жондин сутуҳ,
Скандар жаҳондори Дорошукуҳ.
Солиб маҳди шоҳона ичра танин,
Каёний маҳофа қилиб масканин.
Жудо айлади разм майдонидин,
Ариғ айлаб ул гард ила қонидин.
Топиб равзасон дашти мийнусиришт,
Олиб сабзасидин насими биҳишт.
Тушуртуб ҳамул сабза узра си поҳ,
Фалак сабзасидин ўтуб боргоҳ.
Ҳамул боргоҳ ичра тушган замон,
Қилиб қатлдин элга ҳукми амон.
Кетур соқий, ул майки, жоне топай,
Ғам ичра ўлардин амоне топай!
Ки, гар давр оғу берди Дороға бот,
Скандарга ҳам бермас оби ҳаёт21.
Муғанний, бугун нағмаи чанг туз,
Вале навҳа соз айлаб оҳанг туз
Ки, дардимға тортиб фиғон йиғлайин,
Даме ўйлаким шиша қон йиғлайин!
Навоий, жаҳонға вафо йўқтурур,
Анинг даъбу расми жафо-ўқдурур.
Вафо айлаб онинг вафосин унут,
Наво истасанг, бенаволиғни тут!