Аажмиддин Кубронинг таъкидлашларича, «Муҳаббатнинг интиҳоси ишқнинг ибтидоси срур. Муҳаббат қалб учун, ишқ сса руҳ учундир». Шунингдек, Ҳақ сифатларининг мушоҳада стилишига муҳаббат, Ҳақ феъллари нурининг идрокига ишқ ва Ҳақ зот нурининг мушоҳадасига унс дейилмиш.
Аавоий:


- деган мисраларни ёзганида қарилик фаслига етган ва руҳида унс ҳоли ғолиб сди. Буни байтнинг умумий мазмунидан, хусусан, хилват орзусидан илғаш қийин смас.
Хилват — халқдан узоқлашиб, улардан айри сшаш учун бирор-бир гсшага чекиниш демак. Тасаввуфий маънода хилват ёки узлатдан ксзда тутилган асосий мақсад ёмон ахлоқдан ажралиш, тубан ишлардан воз кечиш, қалбни жилолантириб, руҳни ҳузур ва фароғатга етиштириш. Бу узоқ давом стадиган ҳодиса смас. Лекин шу қисқа муддатда маъшуқа ошиқнинг жисми аро жонга айланиши мумкин. Аавоий сса ошиқлар учун доимий орзу бслиб келган ёр ила хилват хусусида ссзлаётир. Аммо бу хилват моҳисти тамоман бошқача. Чунончи: ошиқ ёрни жисми ичра жон стиб «хилват саройи ичра меҳмон» қилиш билан кифосланмасдан, «танда жон снглиғ» уни жон бағрида пинҳон тутмоқчи:


Маълумки, жон форсий ссз бслиб, руҳ, кснгил, тириклик нафаси сингари маъноларни ифодалаган. Тасаввуф ва тасаввуф адабиётида жон
тушунчаси жуда кенгайтирилиб, калима таркибига снги маънолар киритилган. Масалан, сндигина сайри сулук йслига кирган дарвешларга мавлавийлар «жон» дейишган. Ксп тариқатларда сса жондан мурод меърожи маънавий бслган.

Бундай юксалиш ҳолидан йироқ шеърхон висолни сшириш, махфий сақлаш учун «жон пардаси»ни имкони бслгани қадар ҳар томонга осиш ёки қандай осишни умуман тасаввур қила олмайди:

Хсш, бу гаплар кимга қаратилган ва уларнинг ҳақиқатини ким тсғри англай олади? Ўзлик масаласида бош қотирмаган, сзликдан кечиш йсл-йсриқларидан бехабар ҳеч ким. Мосиводан (Ҳақдан бошқа ҳаммасидан) бутунлай фориғ бслиб Ҳаққа боғланган чин ошиқ ёки ориф мана бу байтда гап нима тсғрисида сканлигини тез ва хатосиз билиб олади:


Аслида «Ўзлук» ҳам бир мен. Аммо Аавоий шундай бир «хилват»дан баҳс юритаётирки, унда сзликдан нисбатан ажралган, аниқроғи ишқ оташида тобланган иккинчи «мен» ҳам ёрга тсла маҳрам бслишга қодир смас. Бироқ, «ҳар не номаҳрам» бслса, барча-барчасини сздин йироқлаштиришга қасд қилган худди ана шу «мен» ғазалнинг бош қаҳрамонидир. Аафс ва нафсоний майллар унга ағёр бслганидек, Ҳақдан йироқ қолганлар ва воқиф бслмаганлар ҳам ағёрдир. У ишқ изҳорига тил нечоғлик ожиз деб билса, ҳижрон дарди шарҳида ҳам «безабонлиғ» «усули»ни танлайди:

Одатда, орифона ғазалларда ҳаёт воқеа-ҳодисотлари ва инсон қисматига чуқур нигоҳ ташлаш, каттадир, кичикдир, ҳар бир нарсани фано ва бақо ҳоли ила мушоҳада қилишга даъват стилади. Алишер Аавоийнинг:


- байти билан бошланган ғазалининг бирор бир байтида ҳам маъқулланган, сътироф стилган, қадрлашга лойиқ ксрилган нарса, ҳодиса ёки ҳақиқат йсқ ҳисоби. Ҳамма-ҳаммаси учун битта хулоса, битта ҳукм: «Арзимас!»
Бир ёқлама қараш, ёруғликни ҳисобга олмай, зулматни инкор айлаш Алишер Аавоийга бутунлай ётдир. Даврондан ҳар қанча нолимасин, даврни ҳар қанча айбламасин, одам фарзанди сз даври ва давронидан ажралиб сшай олмайди. Бундай умрнинг маъниси ҳам, кераги ҳам йсқ. Қолаверса, давр ва замонда ҳамма нарса ёмон дейиш ақлдан смас. Аавоий буни ҳам шу қадар мукаммал билганки, бир ғазалида:

- дес сқувчини даврон макр-ҳийлаларидан ғафлатда қолмасликка чақирган. Демак, ёмонни билиш схшини қадрлашга хизмат стмоғи керак. Аки аксинча. Ана шунда:


 — лигини чуқур тушунишда қийинчилик сезилмайди. Тарих не-не жаҳонгирлар мисолида шоҳлик, салтанат ишқи ҳам бақосизлигини ксп бора исботлаган. Аавоий шоҳликни дунёга боғланиш ва дунё ишқининг снг олий шакли слароқ тилга олган. Ва шоҳ нақадар адолат ила ҳукм юритмасин, тожу тахт халқу халойиқ ори ва қадрининг бир дамлик камситилишига арзимаслигини ҳаққоний таъкидлаган. Шу сринда бир муаммога аниқлик киритиш зарурга схшайди.
Аавоий ғазалининг замирида тарки дунё туйғусига даъват бор. Умуман, Шарқ мутафаккирлари, айниқса, тасаввуф ва тасаввуф адабиёти вакиллари тарки дунё ҳақидаги фикр-қарашларини ҳамиша очиқ-ойдин ифодалаганлар. Шсро мафкураси тасаввуф ва мумтоз шеъристнинг айнан тарки дунёчилик тушунчаларига кескин қарши чиқди ва уларни тамоман инкор стди. Бу тсғрими, нотсғрими?
Моддиётчилик маъносида нисбатан тсғри, аммо маънавий-руҳий камолот нуқтаи назаридан нотсғри. Дунё ва олам сзига хос бир ҳукмрон — ҳокими мутлақ. Одам фарзанди, у билан муроса қилишга, унинг талаб, истаклари билан ҳисоблашишга мажбур. Бундан у ҳамиша ҳам ютқазавермайди. Балки, сл-юрт манфаати ва тараққиёт учун ҳисса қсшади. «Ҳар не қадар бу оламнинг ҳол ва ишлари сткинчи бслса ҳам, - дейди

Азизиддин Аасафий, - алдансак ва алданмасак ҳам бу дунёга сҳтиёжимиз бор. Шу сҳтиёж туфайли нокаслар билан суҳбатлашиш, бехабарлар билан бирга бслишга мажбурмиз». Тасаввуф, зоҳиран дунё билан алоқани узмай, одамларга нафи етадган ҳеч бир ишга қсл силтамаган ҳолда, ботинан дунёпараст бслмаслик, нафс «аркон»лари билан фоний дунёга боғланмаслик йсл-йсриқларини белгилаб берди. Шу учун тасаввуф бошқа ксп касб, ҳунарлар қатори, ҳатто тижоратни ҳам қсллаб-қувватлади. Бу ҳақда улуғ юртдошимиз Абубакр Муҳаммад бин Исҳоқ Бухорий Калобозий ёзади: «Ссфийлар зироат, тижорат ва ҳунармандлик каби шариат мубоҳ айлаган йсллар билан мол топиш ҳалол деган нуқтаи назарда ҳамфикрдурлар. Аммо мол топганда ҳушёр бслиш, қаллоблик қилмаслик ва ва шубҳали нарсалардан қочиш шартдир. Уларга ксра, меҳнат қилиш ва пул топишдан мақсад ёрдам қслини чсзиш, бировларнинг мол-мулкига ксз олайтириш ҳиссиннг илдизини қуритиш, пулни халқ учун харж айлашни нист стиш ва қсшниларга ғамхсрлик туйғусидир». Бундан ортиқроқ мурувват, бундан зиёд холис нист ва олий туйғуни тасаввур стиш мумкинми? Алишер Аавоий бир ғазалида:

— дейди. Бугуннинг тили билан айтганда, бу байтда замонасозлик найранги, шахсий ғараз ва иддаоларни ксзлаб замонга мослашиш ҳолати қораланган. Аавоий буни сз номи билан «сюнчилиғ», деб атайди. Бироқ бундай сюнчилиғни енгиб, «сюнчи»ларни забун стадиган бошқа бир катта сйин бор. Бу — замонанинг сйини.
Инсон шуни билиш, шу шафқатсиз сйиндан сзини четга олишда кспинча ожизлик қилади. Ва гоҳо хаёлга келмас дунёсеварлик машғулотларида қсли баландлигини ксз-ксз қилмоқ истайди. Ахир, манқалга оддий стин ёқса бслади-ку! Йсқ, халқдан ажралган дунёдор «манқал»ига рангдор, хуш ҳид таратувчи ёғоч ёндиради:


Бундаги «манқал» бир тимсол. Ҳозирги даврда «манқал»нинг шакллари сзгариб, турлари кспайган, албатта. Камёб, қимматбаҳо «ёғоч»га ҳорисликчи? Ақл бовар қилмас даражада кучайиб, кенг томир ёзиб кетган. «Дуд» ва «шарор»дан андиша ҳисси пасайган десак, ҳақиқатдан ксз юмган бсламиз.
Тсғри, инсон дунёга бир марта келади. Елдай стадиган шу қисқа умрни сркин, ҳар қандай қарамлик ва муҳтожликдан фориғ, сйраб стказшга у тсла ҳақли.

Аавоийнинг бу сгитлари нақадар донолик ва ҳаётсеварлик билан айтилган. Лекин ақлни таний билиш чоғлариданоқ билмоқ керакки, ҳаёт бсстонида айш қилиш — нафсоний ва шаҳвоний қувватларга срк бериш дегани смас. Мол-мулк йиғиш пойгаси, мартаба баландлиги, «тотлиғ-тотлиғ» емоқ, «турлик-турлик» кийиб, ҳашаматли қасрларда роҳатланиб сшаш — булар ҳам умр моҳистини акс сттирмайди. Аавоийга ксра, тириклик айши, аввало, нафсни руҳга таслим айлаш, ишқ, маърифат, гсзаллик нури ила кснгулга зийнат беришдир. Шундагина инсон дунё фатҳи учун лашкар тортмоқ «сипоҳ гарди ғубориға» арзимаслигини ҳам, одамлар орасидаги бир фурсатлик нифоқу жанжаллар асрларга чсзилган умр фароғатини буткул йсққа чиқариш сҳтимолини ҳам англаб одим ташлайди:


Аавоий шеърларини киши қанча ксп сқиб, маъно маоҳистини қанча кспроқ англай бошласа, фикр-мушоҳада меҳнатидан сшанча ҳузурланадиган, руҳнинг қудрати ва сеҳрига ортиқроқ ишонадиган бслиб бораверади. Аста-секинлик билан бслса-да, тубан майллар, қаҳрли туйғулар, саёз ва қиймати ҳаминқадар тушунчалар қалбдан чекина бошлайди. А­нг муҳими, сиз сз ғафлатингиз «чегара»сини ксриш, Аавоий талаб қилганидек, ноқисликларингиз исботидан чсчимайдиган ҳолга кстарилишга уринасиз. Бу умидбахш уриниш жараёнида сзингизча бир нарсанинг ҳақиқати ва моҳистини аниқроқ, теранроқ кашф стишга жаҳд қиласиз. Бу — фано ҳоли, фано йсли ва фақру фанолик орзуси срур. Чунки, Аавоий қайта-қайта фано хусусида ссзлайди, фано сирларини шарҳлашдан, фано водийсига сайр стишга чорлашдан тсхтамайди. Фикр юритганимиз ғазал мақтаъида ҳам сқиймиз:

Аавоий дунёқарашида комилликни кафолатловчи ҳол — фано ҳоли, дилни сйратувчи, толиқишлар, ториқишлар, жабр-жафолардан халос стгувчи маскан — фано майхонаси, Ҳақ висолига етказгувчи йсл — фано йсли.
Абу Ааср Саррожга ксра, фано, нафснинг ёмон сифатлардан халос бслиши ва покланиши. Фано уч турлидир: биринчи, қулнинг сз нафси ва сифатларидан фано бслиб, Ҳақ сифатларига сга бслиши. Бу — фанои афъол. Иккинчиси, қулнинг Ҳақни билиш билан Ҳақнинг сифатларидан ҳам фано бслиши. Бу — фанои сифот. Учинчиси — қулнинг Ҳақ борлиғига фанолиги, съни фанои зот. Фанои афъол шартларини бажаришнинг сзиёқ инсон ахлоқини гсзаллаштиради. Чунки Ҳужвирий айтмоқчи, жаҳолат фано бслгач, илм боқий бслади, ғафлат кетгач — маърифат, меҳр ва муҳаббат муқимлашади. Аавоийнинг ксрсатмаси бсйича, фано расмин забт айлашни истаган киши зинҳор-базинҳор нафс ила руҳни қориштирмаслиги зарур:


Хуллас, шоир фано тариқига зср ишонч билан қарайди. Шу тариқ орқали, хирқа, тасбиҳ, мусалло каби воситаларсиз ҳам ишқ ва руҳ илмини сгаллаб, висолга восил бслишни алоҳида таъкидлайди:

Алишер Аавоий таваллудининг беш юз йигирма беш йиллиги тантанали нишонланган йили биз талаба сдик. Ўшанда Аавоий асарлари билан бирга Аавоий ҳаёти, ижодига бағишланган ксп нарсалар босилган сди. Биз уларни иложи борича назардан четга қолдирмаслик ва топиб сқишга ҳаракат қилардик.
Айниқса, «Ўзбекистон маданисти» газетаси, «Гулистон», «Шарқ юлдузи», «Ўзбек тили ва адабиёти» журналларида чиққан ижод намуналарини, албатта, сқирдик. Ўшанда «Гулистон» журналида марҳум шоир Собир Абдулланинг бир туркум шеърлари чоп стилиб, биттаси Алишер Аавоийга бағишланган мадҳис сди. Шеърдаги бошқа бирор ссзни ҳам ҳозир сслай олмайман, лекин мана бу тсрт мисра ҳанузгача хотирдан чиқмайди:


Ашлик тасаввури билан, демак, Аавоийни билиш маърифат, юксаклик ва жаҳонни ксриш «ҳужжати» деган хулосага келганман. Лекин Аавоий ижодиётининг моҳист ва руҳонист оламига кириш, гсзаллик сир-асрорини баҳоли қудрат англаш осон смаслигини, рости сйлаб ҳам стирмаганмиз.
Аавоийни англаш «мақоми»га етиш том маъноси ила бир саодат. Фақат бунга ғостда секинлик билан, ниҳостда ксп мутолаа ва мушоҳада ила, муълум бир ҳаёт тажрибасига сга бслиш билан сришилади. Демоқчимизки, Аавоий ижодиётини шошилиб ёки кундалик ҳаёт ташвишларига ксмилиб срганиш жуда қийин. Аавоий ҳазратларининг ижод қасрларига кириш — муқаддас бир ибодатгоҳга, улкан бир санъат масканига киришдек махсус тайёргарликни талаб қилади. Аавоийнинг руҳонисти шу қадар баланд, Аавоийнинг тафаккур дунёси шу даражада теран ва маҳобатли.

Аавоий меросини сқиб-срганиш бундан сн йиллар муқаддам ҳам алоҳида тоифа ёки гуруҳнинг сҳтиёжи сди. Бугун снди бутун бир миллатнинг сҳтиёжига айланиб бораётир. Демак, миллат тафаккур меҳнатини зиммасига олмоқчи. А уҳонист учун қайғурмоқчи, сзлигини танимоқчи ва Ватан билан бир жону тан бслиб сшамоқчи. Бундан ҳар қанча қувонса арзийди.
«Аавоийни бугун схши срганмоқ керак!» — дейилганда, «Кеча нега схши срганилмади?» — деган саволга ҳам жавоб топиш керак бслади. Шу маънода баъзи фикрларга диққатни қаратмоқчимиз.
Алишер Аавоий ғазалларидан бири шундай байт билан бошланади:


Байт мазмунини унча қийналмасдан тушунса бслади. Шеър қаҳрамонининг ташқи сувратини ҳам тасаввур стиш осон: «кийик чарми»га сранган заиф бир вужуд. «Жунун тоши» устидаги сраланган бош. Бу ғариб бош соҳибининг бирдан-бир орзуси мажнунлик ҳолига сришиш ва «қуш ошёни»ни манзил айлаш. Демак: «нишон»дан ва «ошён»дан мурод — мутлоқ ҳурлик истагини билдириш. «Кийик чарми» ҳам, «қуш ошёни» ҳам орзуга ишорат. Лекин ксп қатори «заифлик» ва «синиқлик» нималигини билсак-да, шахсан мен, ҳолат слароқ уни идрок қила олмайман. Биринчидан, бундай ҳолнинг сирини билмайман. Иккинчидан, бунақа ҳолатни сшамаганман. Шунга қарамасдан, байт мазмунидан кснгилга бир енгиллик инади. Аегадир айнан «қуш ошёни» ибораси дилимга ёқимли сшитилади. А­нг муҳими сса орзиқтирувчи бир кайфистдир. Бу кайфистнинг номи руҳоний ҳурлик. У қандай туғилади ва унга қандай сришилади — бу снди муаммо.