Аавоий вақтнинг снг кичик бирлиги — «дам», «лаҳза», «фурсат»ларга шу даражада катта мазмун бағишлайдики, давр ва замоннинг ранжу қийноқларидан сзни муҳофаза қилишда «Дам бу дамдур» тушунчаси гсё дахлсиз бир қалқон сифатида ксзга ташланади:


Кейинги сатрдаги «замонни хуш тут» — стаётган ҳар дамни хуш кечир, ҳар лаҳзанинг шукронаси билан сша, мазмунини ифодалайди. Зеро, ирфоний ҳаёт - илоҳий файз ва илҳом ҳадс стилажак ҳаётдурки, уни ғанимат тутмоқ керак:


Албатта умрнинг лаҳзасини ғанимат сезиб хуш стказиш — бу донолик ва донишмандликнинг асосий хусусистларидан срур. Умуман олганда, ушбу хусусист ва фазилат халқимиз дунёқараши учун хос бслган. «Алпомиш» достонидаги қуйидаги ссзлар бунинг бир далили бслмоғи мумкин:

Дарҳақиқат, инсоннинг боши омон, кснгли хотиржам скан — бундан ортиқ давлат, бундан зиёд саодат йсқ. Ҳар нафаси, беҳуда стмаган ҳар дами учун у Оллоҳга ҳар қанча шукрона айтса арзийди. Лекин «Дам бу дамдур» ҳақиқати тасаввуфда нисбатан бошқача ва теранроқ мазмунга сга. Шунинг учун ҳам Аавоий шеърларида бу ҳақиқатга қайта-қайта тсхталади ва уни гоҳ ахлоқий, гоҳ ишқий, гоҳ ирфоний-фалсафий оҳангларда талқин қилиб беради. «Ғаройиб ус-сиғар» девонидаги ғазаллардан биридаги мана бу мисраларда нафас олинаётган ҳар бир дамдан ғофил қолмаслик орифликнинг талаби слароқ таъкидланган:


Яъни: мозий стди. Келажак ҳали илгарида. Айни фурсатдаги ҳолингни ғанимат билмасанг, бу қандай ҳол бслади? Агар ориф срсанг ҳар бир лаҳза ва нафасингни схши қадрла, схши стказ. Етиб келмагану стиб кетган ҳақида ссзлаш жоҳилнинг ишидир.
Маърифат аҳлининг умумий иқрорига ксра руҳни уч нарса доимий равишда кучсизлантириб ғусса ва мусибатга гирифтор стар скан: 1. Мозийпарастлик ҳасрати. 2. Ҳолда жараён стувчи шубҳалар. 3. Келажакка ишончсиз қараш ёки ундан қсрқиб сҳтиётда сшаш.
Албатта, инсон стмишдан ажралиб ёки кечган кунларини унутиб умр стказа олмайди. Зеро, мозий билан боғланиш стмишдаги воқеа-ҳодисотларни билиш, улардан у ёки бу маънода сабоқ олиш ақл ва хотира талаби срур. Бироқ стган даврга муносабат ва тарихий ҳиссиёт чуқур илм, кенг мушоҳада ва маърифат зиёсидан юзага келиши лозим. Акс тарзда стмиш инсоннинг фикрий сркинлиги, шахсий камолотигагина смас, балки умум тараққиётга ҳам зарар етказмоғи мумкин. А­нди аҳли ҳақиқат қарашларига келсак, улар меъёрдан ошган, кераксиз хаёл, бесамар орзуга айланган мозий ва мустақбал андишасини Оллоҳ билан ориф алоқасига бир ҳижоб деб ҳисоблашишган. Бу парда барҳам топмас скан, на қалб, на руҳ самовий парвози ва саёҳатида олий мақомларга юксала олмаганидек, ишқ ва ҳақиқат завқ-шавқларини ҳам тслиқ сгаллай олмайди. Жалолиддин А умий ҳазратлари «Мозий ва мустақбал Оллоҳдан ҳижобдур, пардадур», - деганларида масаланинг худди шу томонини сътиборда тутганлар.

Демак, дам ва фурсатнинг сири, маъноси, қудратини кашф қилмоқ учун ҳол хусусида қайғуриш, ҳолнинг туб моҳистини пухта билиш зарурдир. Алишер Аавоий шеъристининг ботиний оламига кириш ва ссз билан ифодалаш қийин бслган маъноларини сзлаштиришнинг жуда нозик ва муҳим нуқталаридан бири ҳам мана шудир.
Аавоий фақат лирик шеърларида смас, достонларида ҳам инсон тақдири ва камолотига дахлдор бир қанча мураккаб муаммоларни ҳал қилишда ҳол, нафас, лаҳза «фалсафа»сига асосланади. Улуғ мутафаккир «Ҳайрат ул-аброр» достонининг сн саккизинчи мақолотида инсон умрининг фанолиги, у туғиларкан, албатта, бу дунёни бир кун тарк айлаши, бас шундай скан, слимни сйлаб мотамга берилмасдан, ҳаётини ишқ ила, фойдали иш ила шод стказишини таъкидлаб сна ёзади:
.

Таъбир жоиз бслса, бу ҳикматли мисраларда инсон онгини покловчи, съни онг ва идрокни кераксиз «юк»дан фориғ стувчи бир қувват бордир. Ўтган иш — стди, у такрорланмайди. Бсладиган иш — ҳали олдинда. Буни муаммога айлантириб, олдиндан ташвишга чсмишга ҳожат йсқ. Муҳими, кечаётган фурсатни бой бермаслик, айни шу вақт, шу дам талабларини бажаришда чалғимаслик. Ҳол маърифати инсонни шунга чорлайди. Шу маърифатни сгаллаган шахс беҳуда азобга берилмайди, бесамар машмашаларга бош қсшмайди.
Ҳолини у латифлаштирганидек, ҳол уни озод айлайди. У табиий равишда ҳар нафасини қадрлайди, ҳар нафаси учун жавобгарликни хотирдан чиқармайди. Ва Аавоийнинг:

- деган ссзлари шундай зотларга тегишли. Ушбу фикр-мулоҳазаларини ифодалаганда ҳеч шубҳасизки, Аавоий сзи мансуб нақшбандийлик тариқатининг асосий шартларидан бири — «Ҳуш дар дам»га ҳам таснган. Ҳуш — ақл, дам — нафас. Аақшбандийликда нафас назорати ва мазмунига алоҳида аҳамист берилган. Чунки нафасларни назорат қилиш дунё ишларида адашмаслик учун ҳам, ҳақ тажаллилари учун ҳам ниҳостда зарур. Бу ҳақида «Ҳайрат ул-аброр»да Аавоий ёзади:


Биз огоҳлик ҳақида ксп гапирамиз. Лекин инсонни ёвузлик ва жаҳолатдан муҳофаза стгувчи ҳақиқий огоҳлик «ҳар нафас» ҳолидан огоҳлик сканлигига унча сътибор қилмаймиз. Ҳолбуки, Аавоий қаҳр, ғазаб ва жоҳилликлардан покланган, илоҳий сифат ила сифатланган ҳол ва нафасни:

- дейди.
Аавоийнинг «нафас» хусусидаги фикрлари бир-биридан мазмунли ва рангдор. Шу жиҳатдан мана бу байт алоҳида диққатга молик:

А­й Масиҳим, мен қатили ишқмен, тургуз мени,
Бир нафас, дедим қабул стким, нафаснинг жони бор.

Бу байтда ишқ дардидан ҳалок бслган ошиқ маъшуқасини Ҳазрати Исо ила тенг ксриб, мени сз нафасинг ила турғизгил, дес илтижо стаётир. Аммо у тилаётган умр муддати унча ксп смас, бор-йсғи — «бир нафас». Шу бир нафаснинг мислсиз қуввати ва файзига у ишонади.
Ҳужвирийнинг ёзишича, «тавҳид аҳлининг вақтлари иккидур. Бири фақат фоқо (муҳтожлик) ҳолида, иккинчиси важд ҳолида. Буларнинг бири васл маҳалидаги вақт, икинчиси фироқ ва ҳижрон маҳалидаги вақт». Аавоий лирик қаҳрамони орзу айлаётган «бир нафас» сса висолга дахлдор вақтдир. Хсш, «нафаснинг жони бор» деган фикрда қанақа маъно ёки мақсад сширинган? Арни ишонтириш учун айтилган бу гап муршидга тегишли. Буни Муҳаммад Фузулий шундай шарҳлайди: «Билки, инсон борлиғининг камоли икки вужуддан иборатдур. Инсоннинг нафсини у икки кайфист камол нашъасига тсғри етказур. Аввалгиси зоҳирий вужуд. Унинг мабдайи атодур. Иккинчиси маънавий вужуддирки, унинг маншайи йсл соҳиби бслмиш муршиднинг ҳидостидир. Комил бслмоқ даражаси кейингисига боғли сканлигидан муршид атодан муқаддамдир.
Қитъа (арабчадан таржима):


Демак, Аавоий байтида талқин стилган тириклик қувватининг бир қаноти ишқ бслса, иккинчи қаноти маърифат.
«Кашф ул-маҳжуб»да шундай ссзлар битилган: «Вужуд учун руҳ нима бслса, вақт учун ҳам ҳол худди шудир. Вақт мутлақо ҳолга муҳтож срур. Чунки вақтнинг сафоси ҳол ила бслур.. . Ҳол вақтга бирлашгач, бутун замонлар вақтга айланур. Унинг учун завол жоиз бслмас».
Тасаввуфга доир қадимий манбаларда қайд стилишича, Муҳаммад алайҳиссалом пайғамбарлик мартабасига етишганларидан сснг ҳар мақом соҳиби учун бир ҳол пайдо бслган. Ҳол нима? Абу Ааср Саррож ҳолни «лаҳзада туғилиб, қалбда ризо, тафиз ва шунга схшаш сифатларни барқарорлаштирадиган аҳволдир», дейди. Аажмиддин Кубро ҳол, мақом, вақт ва улар орасидаги фарқдан ссзлаб, жумладан бундай деб ёзадилар: «... инсондаги куч-қувват ва тоқат мол ҳамда ҳол ила юзага келур. Ҳол шаҳват, ёки руҳнинг қуввати срур. Мол сса фақат нафс ва шаҳватни таквис стувчи бир нарсадир. Табиат сътибори билан Ҳол жуда қувватли бир куч ва тоқатдир».

Шу учун руҳ ва юракнинг мушоҳада қуввати ва қувончини акс сттирувчи ҳол Аавоий наздида ҳам снг схши амалдан-да устун ва шарафли саналган. Чунки кснгли зариф, руҳи латиф, ахлоқи гсзал, маънавий ҳаёти жсшқин ҳол соҳиблари ишқ ва ҳақиқатнинг юксак чсққиларини сгаллашга мушарраф бслишган. Улардан бир қисми ҳолига маҳкум — талвин сгалари, сна бошқа тоифалари ҳолига ҳоким — тамкин соҳиблари саналган. Талвин соҳибларининг ҳоллари шундай ғаройиб, сзгарувчан, хилма-хил маънавий-руҳий ва психологик ҳодисаки, буни ссзда таърифлаш ёки ифодалашнинг сира иложи йсқ.
Аавоий тасаввурида Ҳол ва Вақт ҳиссий идрок ва завқий мушоҳаданинг бир меърожи сди. Ана шунинг учун улуғ шоир шеъристидаги кспдан-ксп фикр ва туйғулар бевосита Ҳол даражалари (хавф, ражо, ҳузун, истиқомат, сидқ, ҳаё ва ҳоказо) ва уларни навбатма-навбат сгаллаш натажаси слароқ талқин қилингандир

Шарқ тарихида жавонмардлик, тасаввуф, маломатийлик каби бир неча қудратли таълимотлар ҳукм сургани схши маълум, албатта. Бу таълимотлар бири иккинчисига йсл очиб, бири иккинчисини сусб ва бойитиб, гоҳида нималарнидир ислоҳ қилиб тараққий стишган. Бунда тасодифий ҳаракат йсқ. Биринчидан, уларнинг ҳаммаси ҳам ислом дини заминида юзага келган, ислом маърифати ва ҳақиқатларига таснган. Иккинчидан, бош мақсад жуда сқин бслган, съни Инсон тақдири, унинг ижтимоий-маданий ҳаёти, сркинлиги, маънавий-руҳий камолоти ҳисобланган. А­нг муҳими шундаки, ушбу таълимотларнинг ҳар бири ҳам сз-сзича инсоннинг ботиний оламига, айниқса, қалби ва руҳига чуқур кириб боришга алоҳида аҳамист берган. Бу ҳам табиий. Чунки Аажмиддин Кубро «Фавоиҳ ул-жамол» рисоласида ҳаққоний таъкидлаганидек, «фақат қалб ва руҳ — ёлғиз ана шу иккаласи Ҳақни излаган. Унга осий бслмаган ва Унинг амрига зид бир иш қилмаган, Ҳақ талабида куч сарф стган икки ҳақ срур»³ . Шунинг учун Шарқда Қалб ва А уҳ илми барча илмларнинг манбаи, А уҳ ва Қалб мушоҳадаси Ўзликни билишнинг бош майдони деб белгиланган. Шахснинг ҳоли, қалби, руҳонист сирларини срганиш ва сргатишни зиммасига олганлиги сабабли ҳам тасаввуф «илми ботин» дейилган.

----------------------------------------------------------------------------------------------
  ³Аажмиддин Кубро. Тасаввуфий ҳаёт. -Истанбул, 1996. 123-бет.

              Бугун ҳаммага маълум сабабларга ксра, шсро замонида тасаввуфни сркин ва зарур даражада срганишга имкон бслмаганди. Мустақилликдан кейин аҳвол бутунлай сзгарди. А­нди тасаввуфни ҳам, тасаввуф адабиётини ҳам дадилроқ срганаётирмиз. Бироқ дадиллик, тезкорлик бслса-ю, билим, малака, масъулист етишмаса, бу ҳам снги муаммолар, снги-снги камчиликларни юзага келтирар скан. Мумтоз адабиётимиз, жумладан, Алишер Аавоий ижодиётини текширишдаги аҳвол ҳозир тахминан ана шундай.
Ссфийликка алоқаси борми, йсқми, бундан қатъий назар, стмишда сшаб ижод стган ҳар бир шоирнинг асарларини тасаввуфлаштириш, беш-снта диний-тасаввуфий истилоҳ ва ибораларни илиб олиб зсрма-зсракилик билан уларнинг муаллифларига ссфийлик ёки мутасаввифлик «либоси»ни кийдириш умумий бир пойгага айланиб қолди, деса хато бслмас. Очиғини айтиш керак, бу анча хавфли жараён. Ҳатто бора-бора кулгига сабаб бсладиган истиқболсиз уриниш. Шу маънода атрофга ҳам мундоқ назар ташлаб, илмдаги фойдали ва фойдасиз тажрибалар устида мулоҳаза юритсак асло зарар қилмайди. Мана, усмонли турк олими Метин Ақар нима деб ёзади: «Бугун ҳар бир шеърга тасаввуф нуқтаи назари ила қараш истагида бслганлар адабиётимизнинг халқдан ажралишга, санъаткорларни унутилиш ва англанмасликка маҳкум қилмоқдалар. Бу йслдаги ҳаракатлар шунга бориб етдики, ҳатто Хожа Аасриддиннинг фикрлари ҳам тасаввуфга ксра шарҳ стилмишдир...»⁴ . Қарангки, бизда ҳам унчалик ортда қолиш бслмабди. Чунки Аасриддин Афандини тасаввуфга алоқадор қилиб ксрсатувчи фикр-мулоҳазалар матбуотда аллақачон босилди. А­ътибор қозониш, донг таратиш, илмий даража олиш ёки «ким сзар»га ёзилган мақола ва тадқиқотлар одамларнинг тасаввуфга қизиқишини бир қадар совутиб бслди. А­нди бебаҳо хазинамиз — мумтоз адабиётдан йироқлашувга, санъат дунёси ва санъаткорлик меҳнатига хусусан ёшларнинг сътиборсиз бслишига йсл қсймаслик зарур. Ахир, адабиётшуносликдаги скранглик ва саёзлик шсро тузими давридагидан ҳам ошиши сҳтимолдан холи смас. Бунинг олдини олиш учун нима қилмоқ керак? Аввало, тасаввуф ва тариқатлар тарихи, тасаввуф фалсафаси, назарисси ва сстетикасидан схши хабардор бслмоқ лозим. Зеро, тасаввуфга — тасаввуф, адабиётга — адабиёт деб қарай олиш ҳам оддий ишмас. Бунга сса тасаввуфга доир жуда қимматли бир неча манбаларни таржима қилиб чоп стмасдан сришиш қийин.

----------------------------------------------------------------------------------------------
^4.Ақар М. Сув қасидаси шарҳи. -Анқара, 1994. Саҳ. 14-15.

Алишер Аавоийнинг «Аасойим ул-муҳаббат» асарида снг ксп тилга олинган ва иқтибослар келтирилган китоблардан бири Али бин Усмон Жсллобий Ҳужвирийнинг «Кашф ул-маҳжуб»идир. Бу нодир асар фақат тасаввуфшунослик жиҳатидан смас, балки Шарқ тасаввуф адабиётини тадқиқ стишда ҳам алоҳида аҳамистга сга. Демоқчимизки, тасаввуф ҳеч бир маънода ва ҳеч бир зайлда адабиёт манфаатларига дахл қилмаслиги, унга сос ҳам ташламаслиги керак. Тсғри, адабий меросини тасаввуф заминидан ажратиш мумкин бслмаган бир неча ижодкорларимиз бор. Лекин улар барибир шоир-санъаткор. Айтайлик, Машрабнинг фикр-сависси, қалб мушоҳадаси, руҳи ва гсзаллик завқига ҳеч бир ссфи ёки қаландар сқин ҳам бора олмаган. Фақат буюк шахси смас, Машраб шеъристи ҳам такрорланмас. Бу шеъристни тариқат ақидалари ёки тушунчалари «девори» билан сраш, уни, албатта, халқдан ва ҳаётий-руҳоний таъсирларидан ажратиш демак. Бундан ким ютадию, ким ютқазади? Буни жиддий сйлаш керак. Соф тасаввуф адабиёти вакиллари бизда бармоқ билан санарли. Бас шундай скан, адабиётни тасаввуф ортидан сргаштириш, унинг фаолисти ва ютуқларини ёлғиз ссфийликка тиркаш ташаббусига чек қсйиш жоиз. Алишер Аавоий ижодиётига келадиган бслсак, унда учрайдиган ҳар бир тасаввуфий истилоҳ, образ, рамз, ҳаттоки ишоратларнинг маъно ва сирларини имкон қадар схши билишга интилиш ҳам қарз, ҳам фарз. Зеро Аавоийнинг фикр, туйғу, руҳ ва санъат дунёсига сркин кириб боришнинг йслларидан бири ҳам ана шу. Аавоий асарларида учрайдиган у ё бу тасаввуфий истилоҳ, рамз ҳам баъзан маълум бир ҳақиқатни чуқур билиш, унга тамоман бошқача қарашга йсл очади. Масалан, Алишер Аавоий асарларини ксздан кечирсангиз «мажзуб» деган ссзга тез-тез дуч келасиз. Бу ссз, хусусан, «Аасоимул муҳаббат»да ксп учрайди. Лекин асосий нарса ушбу калиманинг ксп ёки кам учрашида смас, балки «Аасоим»даги бир қанча ривост ва ҳикостларда мажзубнинг кимлиги, мажзублик ҳолати, ҳақиқати, асосий фазилати нималардан иборатлигини ёритишдадир. Мажзуб — жазба одами. Жазба сса кспинча сулукка боғлиқ бслмаган ва сулукдан олдин пайдо бсладиган ҳолат. Шунинг учун мажзублик йсли инсонни тариқатдаги қатъий талаб ва қидалардан фориғ стгувчи сзига хос имтиёзларга ҳам сга сди. Аажмиддин Кубронинг «Ҳақ таолонинг мажзуб ва маҳбубларидин» бслмиш Бобо Фараж билан учрашгандан кейинги ҳодисаларни хотирланг. Бобо «давот ва қаламни» ташлаб, илм таҳсилини тсхтатмагунча Куброни таъқиб ставеради. Чунки у илми ладуний ва мажзублик кашфининг ҳар қандай таҳсилдан юксак ҳамда самарали сканлигига тсла-тскис ишонган. Албатта, сзининг ҳоли, танлаган йсли, ксзланган мақсадига нисбатан қаралганда Бобо Фараж талабида ҳақ бслган.

«Аасойим»дан срин ажратилган мажзубларнинг аксаристи туркий қавмларга мансуб «Бобо»лар ва «Ота»лардир. Диққатни тортадиган сна бир жиҳат шуки, бу мажзублар фақат тасаввуф аҳли ёхуд фуқаронинг смас, салтанат соҳиблари, давлат арбоблари, олим ва ижодкорларнинг ҳам ихлосу сҳтиромларига сазовор бслишган. Бобо Сангу тсғрисида Аавоий ёзади: «Замон мажзубларидан срмиш. Соҳиби ботин киши срмиш. Андхуд қасабасида бслур срмиш. Темурбек Хуросон мулки азиматиға юруганда Андхудқа етганда машҳурдурки, Бобо хизматиға борғандур. Ўлтурғондин сснгра Бобо илайида бир суфрада схна ст сркандур. Қсйнинг схна тсшин олиб, Темурбек сари отибдур. Темурбек ғости ақлу закосидин дебдурки, Хуросонни ер юзининг кскси дебтурлар. Ани Бобо бизга ҳавола қилди...»⁵ . Дарҳақиқат, ишорат тилида изҳор стилган шу башоратдан илҳомланиб Амир Темур ксп стмай Хуросон мулкида зафар қозонган скан.
Бобо Али Маст Аисоий билан Султон Ҳусайн Бойқаро орасида ҳам айнан шунга сқин ҳодиса бслган. «Аасойим»да сқиймиз: «Шоҳ Абулғозий аввал салтанат доиссида Бобо (съни Бобо Али Маст Аисоий — И.Ҳ.) назариға етибдурлар. Илтифот назари топибдурлар ва Астробод азиматидаким, Саъдлу Ҳусайн устига юрубдурлар, Бободин рухсат тилай келибдурлар. Бобо дебдурки, «бору бор» ва умидворлиғ била борибдурлар. Астрободға етиб, душанба куни зул-ҳижжа ойининг сн иккисида уруш бслуб, аъдоға ғолиб бслубдурлар» ⁶.
Ҳирот маданий муҳитида мажзубларнинг нуфузи юқори бслганлигини ксрсатувчи далил ва маълумотлар «Аасоим»да ксп. Булар орасида бевосита Аавоий ва шоирнинг падари бузруквори Ғиёсиддин Кичкина билан алоқадорлари ҳам бор. Масалан, Аавоий Бобо Сариғ Лслот ҳақида, «Бу фақир била ксп улфати бор срди»⁷ . деса, Бобо Шиҳоб тсғрисида, «Бу фақир била улфати бор срди, қошимға келур срди»⁸ , дейди.

---------------------------------------------------------------------------------------------
  ⁵ Алишер Аавоий. МАТ. 17-том Тошкент, 2001, 427-бет.
  ⁶ Алишер Аавоий. Ксрсатилган китоб, 447-бет.
  ⁷ Ўша китоб, 452-бет.
  ⁸ Ўша китоб, 451-бет.