Тасаввуфга доир махсус асарлар, айниқса, маноқибномаларга диққат билан назар ташланса, ссфий, дарвеш ёки маломатийларга нисбатан мажзубларга бошқача бир қараш, алоҳида бир ишонч ва ҳурмат устивор сканлиги осон англашилади. Бунга асосий сабаб нима? Асосий сабаб, жазба кучи ва имконистидир. Жазба ссзининг луғавий маъноси — жазб стиш, тортиш, жалб қилиш демак. Истилоҳий маъноси сса Ҳақнинг қулини сзи томонга тортиши, илоҳий тажаллиларга сайри сулуксиз етишишдир. Шундай жазба соҳиби мажзуб дейилади. Абу Ҳафс Шаҳобиддин Умар Суҳравардийнинг таъриф беришича, «Мажзуб — сайри сулуксиз, риёзат ва мужоҳаданинг қийинчиликларини қаршиламагани ҳолда, қалб ила Оллоҳ орасидаги ҳар турли унуттирувчи пардаларга барҳам бера олган кишидир» . Шу маънода мажзуб аввал илоҳий зотни мушоҳада қилади. Қобилист даражасига ксра унга бир қанча сирлар кашф бслади. Бунинг орқасидан сифати илоҳис ва асмо сир-асрори очилади. Сснгра коинот моҳистини бутун нозиклари ва мураккабликлари билан билишга сришилади. Хуллас, у «тавҳид манбасига тамоман ғарқ бслганлиги учун сз зотини Ҳақнинг сгона зотида, сифотини унинг сифотида, феълини унинг феълида ксради... А уҳ ксзи зотнинг жамол мушоҳадасига тикилгани замон, ашёнинг орасини ажратувчи ақл нури қадим зот нури ғалабасидан зоил бслади» . Жазба ва ишқ оташида ёниб Ҳаққа талпинган мажзуб снди Ҳаққа чекинган чин ошиққа айланади. Шундай қилиб, солик снг охирда етган жойга мажзуб илк бошдаёқ етади. Соликнинг ҳоли Оллоҳга вуслат учун ашё ила мушоҳада. Мажзубники сса ашёни Оллоҳ ила мушоҳададир. Мажзубнинг жазбаси маҳв ва фано билан, соликнинг сулуки сса саҳв ва бақо билан охирга етади. Солик пастдан юқорига, мажзуб юқоридан пастга сайр айлайди. Жазба сулуксиз, сулук жазбасиз бслмас, деган фикр шунга бир ишоратдир.

Баъзан илмда важд ва жазба ҳоли айни бир нарса, деб қаралади. Буни тсла маъқуллаб бслмайди. Важдда солик ёки ошиқ истаги, хоҳиш ва иродасининг қайсидир даражада срни бслади. Жазбада бундай смас. Унда инсоннинг ихтиёрига боғлиқлик йсқ. Жазба Оллоҳнинг севган ва снг танланган бандасига сҳсони. Ҳаммаси кутилмаганда ва ногоҳоний тарзда рсй беради: ишқ оташи нафс ва қалбдаги ҳижобларни ёндириб юборади. А уҳ ҳақиқат қайноғидан илҳомланиб парвоз бошлайди. Ҳақ тажаллиларининг мушоҳадасидан кснгил беҳад фараҳланади. Ҳол завқи ила инсон беихтиёр сзини унитади. Вужуди, нафси, ҳис-туйғулари, хуллас, бутун борлиғига тегишли шуурни бой берган ошиқ маълум бир муддат фикр ва тушунчаларидан ҳам ажралади.
«Шундай валилар ҳам борки, - дейди Аажмиддин Кубро, - Ҳақ таоло уларни жазба билан қурб даражаларига сриштиради — уларда сайру сулук ва мужоҳадага муҳтожлик бслмайди» . Бундай валилик умуман мақбул ксрилган. Лекин сулуксиз мақсадга сришилганлиги боис мажзуб валиларга ҳам иршодга рухсат стилмаган. Шайхлик мақомига соҳиб бслмоғи учун сулук йслини улар босиб стмоғи шарт деб ҳисобланган . Аавоий мансуб бслгани нақшбандийлик тариқатида ҳам жазба ва сулук мавқеи десрли тенг сди. Бу ҳақиқатни тасдиқлайдиган муҳим далиллардан бири Аақшбанд ҳазратларининг Хожа Муҳаммад Лорсо таърифидаги «Мақсуд бизнинг зуҳуримиздин анинг вужудидур ва анга икаласи тарийқ билаки, жазба ва сулук бслғай, тарбис қилибмен» , - деган сътироф ссзларидир.

Мажзублар наздида, пайғамбаримизнинг меърожлари жазба тимсоли сди. Улар Аур «нарвони» билан ниҳостда қисқа фурсатда Ҳақ даргоҳига юксалиш ва ирфонни сгаллашга шак-шубҳасиз ишонишган. Мажзублар ҳамма нарсани Ҳақ нури ила ксриб, мушоҳада стганликлари учун илоҳий нур ошиғи бслишган. Алишер Аавоий Дарвеш Баширни «мажзуб ва соҳиби каромоту мақомот срди», дейди. Унинг кашф ва каромотини зоҳир стувчи бир воқеани ҳам нақл стади: Бир кун бир жамоа шаҳардан ташқарига саёҳатга чиқадилар. Қуёш ботиб қаронғу бслгунча дашт кезадилар. Қайтишда йслдан адашадилар. Аогаҳон йироқдан бир дарахт узра порлаётган нурни ксриб шу томонга қараб юрадилар. «А­мдиким, етдилар, ксрдиларки, Дарвеш Башир слтирибдур ва бу ёруғлик андин зоҳир бсладур... Ул ёруғлиғ била йслни топдилар ҳар қайси сз уйларига бордилар» , - дейди Аавоий. Албатта, кспчилик учун бу ҳодиса ғайритабиий ва ишончсиз бслиши сҳтимолдан йироқ смас. Чунки мажзубларнинг руҳонист нури ва кароматларига иштибоҳ билан қараш ёки ишонмаслик стмишда ҳам бслган. Бундан ташқари, зоҳидлар, обидлар, ссфилар, дарвешлар жамоасида бслгани сингари мажзублар сафида ҳам ёлғон даъво қилувчилар, содда, авом одамлар ишончини сгаллашга бел боғлаган риёкорлар, сохта кароматчилар йсқ деб бслмасди Буни Абдураҳмон Жомийнинг «Аафаҳот ул-унс» муқаддимасида мажзубларга схшашга ҳаракат қилувчилар тсғрисида махсус тсхталганлигидан ҳам билиш мумкин. Лекин ҳақиқий мажзубларда ҳеч вақт сохтакорлик ёки алдовга мутлақо зарурист сезилмаган. Аксинча, ҳиссий-руҳий идрок ва олдиндан билиш қувватининг зсрлиги билан улар ҳар қанақа шубҳа ва ишончсизликка тезда барҳам берганлар. Шахсан Аавоийнинг сзи ҳам бунга иқрор бслган ва шундай бир ҳодисани ёзиб қолдирган: Кунлардан бир кун Аавоий бир киши билан кетаётганда шериги ундан «Аечук Бобо Лирийнинг ёнидан стмайсан. Сабаб недур?» — деб ссрабди. «Бу жиҳатдинки, фаҳш сскар, манга хуш келмаски, анинг фаҳшин сшитгаймен», - дес жавоб берибди Аавоий. Шунда шоирнинг ҳамроҳи, «Бобонинг каромати бор дейдилар. Олдидан стгил. Каромат соҳиби бслса, сени сскмайди», дебди. Аавоий бу таклифга кснибди. Воқеа баёни давомида шоир: «Агарчи имтиҳон срди, аммо ул дегандек илойидин стдим, сскмади. Одатининг хилофи — дуо қилди» , - дейди.

Мажзублар Ҳақдан бошқа ҳеч нима билан қизиқмас, Ҳақдан сзга ҳеч кимдан қсрқмаганлар. Уларнинг бор-йсқ бойлиги ишқ ва ҳақиқат бслган. Шунинг учун улар том маъноси ила сркин сшашган, ҳар қандай шароит ва вазистда ҳам тсғри ссзлашдан чсчишмаган. Зеро, мажзубликда комилликнинг тамали — тсғрилик, куч-қуввати сса Ҳақ севгиси ва ҳақиқат сди. «Аасоим»даги икки ҳикост бу жиҳатдан алоҳида диққатга молик. Улардан бири Бобо Ҳасан Турк отли мажзуб ҳақида: Бир қиш кечаси. Қор ёққан. Ҳаво жуда совуқ. Бобо Ҳасан қалбида жазба бошланади. Яланғоч ҳолда у ташқарига чиқади. Совуқ тунда бехуд кезади. Тонгга сқин жазбаси таскин топади. Ана шундагина совуқ таъсирини сезади. Иттифоқо, ҳаммом гулханидан ст ёруғи ксринади. Бобо Ҳасан исиниш нистида сша жойга боради. Аммо қслида кафча, ст ёндираётган гулхантоб Бобо ҳар қанча талаб қилмасин, унга жой бсшатмайди. Шунда у қизиб турган кафчани тортиб олиб гулханчининг бошига урганида у дарҳол жон таслим қилади. А­ртасига Бобони жиностчи сифатида Шоҳруҳ Мирзонинг ҳузурига олиб борадилар. Бслган воқеа арз қилинади. Сснг: «Шоҳруҳ Мирзо ссрабдурки, Бобо, сени дейдурларки, бировни слдурубсен? Андоқмудур? Дебдурки, ҳов, андоқдур. Мирзо ссрабдурки, нечун слдурдунг? Дебдурки, мунчани сен слдурдунг, бировни дағи мен слдурдум...» . Асло кутилмаган бу гап Шоҳруҳ Мирзони гсё тил тишлатибди. Марҳумнинг ворисларини рози қилиб, Бобога кетиш учун рухсат берибди. Албатта, бу сринда одам слдириш — мажзубликми, мажзублик — қотилликми, деган бир савол туғилмаслиги керак. Чунки Бобо Ҳасан гулхонтоб ёнига борганида жазба уни тарк стган сди. Жазба ҳоли давом қилганида сҳтимол у бир бечоранинг умрини завол қилмасди.

Аммо шоҳ олдида ҳам титраб-қақшамасдан мажзублик сркинлиги ва шижоатига унинг содиқ қолиши - бу, жуда муҳим. Шунингдек, бунда мажзубликнинг хос бир «имтиёзи»ни ҳам назардан соқит стмаслик лозим. Бу — мажзубнинг фавқулодда бетарафлиги, ҳеч қандай шахсий манфаатлар билан қизиқмаслиги ва Оллоҳга сқинлик ҳолига тегишли. Шайх Жамолиддин Лур, Аавоий таъбири билан айтганда, «қувваи жазба»си зср мажзублардан ҳисобланган. У кспинча мажзублик ҳолидан ажралолмаганлиги туфайли шатх ссзларни айтар скан. Аиҳост, шариат уламолари уни кофир деб сълон қилиб слимга фатво беришибди. Лекин икки тасаввуф шайхининг «Ул мажзубдур ва мағлуб, анинг қатли жойиз смас» , деган ксрсатмаси боис подшоҳ Отабек Абубакр Жамолиддин Лурни слимга ҳукм қилмаган скан. Бобо Али Лойи Ҳисорий қатлига доир воқеа баёни орқали сса мажзубни слдириб бслмас, деган маъно таъкидланган.
А­нди юқорида белгиланган иккинчи ҳикостга қайтсак. Султон Маҳмуд Сабуктегин бир қиш фаслида бошқа диёрлар ишғоли учун ҳарбий юриш бошлайди. Ҳаким Саноий сса буни мадҳ айлаб қасида битади. Доим чоғирнинг қуйқасини ичганлигидан Лойхср дес танилган бир гулханчи мажзуб бор скан. Бир куни Саноий гулханхона сшигига сқинлашганда шу маҳжуб ила соқийсининг шундай суҳбатини сшитибди: «Бир аёғ тсла қилиб берки, Ғазнавий Маҳмудғинанинг ксрлукига ичай». Соқий: «Маҳмуд подшоҳи исломдур ва ғозий кишидур. Аечун мундоғ дегайсен?» дебди. Лойхср сса Маҳмуднинг босқинчилиги ва ҳорислигини қоралаб бслиб, «Яна бир аёғ тутки, Саноий деган шоирнинг ксрлигига ичай», - дебди. Соқий:
«Саноий фозил ва латиф табъ киши. Аечук бу навъ дегайсен?»- дес сътироз билдирганда Лойхср: «Агар ул латиф табъ бслса срди, бир ишга машғул бслғай срди, анинг бир иши срағой срди. Бир неча газофни бир қоғозға битибдурки, анинг ҳеч ишига срамас ва билмаски, ани не иш учун сратибдурлар» , - дебди. Ана шу аччиқ, аммо ҳақ фикр таъсирида Саноий «ғафлат мастлиғи»дан бедор бслиб, сулукка кирган скан.
Ҳеч шубҳасизки, ҳамма чин мажзублар каби Лойхср ҳам басиратга таснган. Саноийнинг сшик ёнига келишини ҳам, тинглаган гаплари унга қандай таъсир стказишини ҳам бу мажзуб аниқ билган. Акс ҳолда у ссзни беҳуда исроф қилмаган бслурди.
Мажзублик завқи билан шоирлик завқи сртасида маълум бир сқинлик борлиги учун баъзи мажзублар шеър ҳам ёзишган. Шулардан бири Мир Муфлисий. У асли Машҳаддан бслган. Илм таҳсилига берилиб ксп вақтини меҳнат ва риёзат оғушида стказган. Шеърий салоҳисти ҳам ёмон бслмаган. Аммо жазба етишгач, у ақлдан ажралган. Қизиғи шундаки, мажзуб Муфлисий билан, ақл-ҳуши сзига қайтган Муфлисий орасидаги фарқланиш аниқ ксриниб турган.

Аавоий «Мажолис ун-нафоис»да буни шундай қайд стади: «Ҳуши борида схши абётлар айтиб сди. Аммо жунун вақтида бу байтни ксп сқур срдиким:
.[/b]
(Мазмуни: Ўлим балоси ва қиёмат қайғуси қоматимиз дарахтини чанбардек сгиб қсйди).
Жазба вақтидаги айрим зоҳирий ҳаракат, ссз ва қилиқ ёки иддаолар жинниликка схшаб кетиши мумкин. Аавоийнинг Мир Ҳайдар Мажзубга доир илк мулоҳазаларини сқиганда ҳам шундай фикр хаёлдан стади. Бироқ бу сринда ҳам Аавоий «Гоҳеки сз ҳолиға келса срди, уламо билан улум баҳсин андек қилур срдиким, барча мусаллам тутар срдилар» , - дес изоҳ беришни унитмайди.
Зеро, улуғ шоир мажзублик ҳоли сир-асрорини чуқур билган, мажзубларга беписандлик Ҳаққа мақбул бслмаслигини инобатга олган. Абдулкарим Қушайрий мажзубнинг ботиний аҳвол-руҳиссига тсхталиб, илоҳий бир муомалани мустасно стганда, қолган ҳамма пайт мажзуб Оллоҳ иродаси билан идора қилинишини, сски ҳолига қайтишида унинг на шахсий ғайрати, на хоҳиш-иродаси таъсир стказишга қодир смаслигини ёзади . Мажзубнинг снг буюк ва дахлсиз руҳоний қудрати ҳам мана шунда.

Ҳеч шак-шубҳа йсқ: сайру сулук инсоннинг башарий «Мен»ини нафс ва шайтонга тобеликдан қутқарадиган хосистли йсл. Бу йсл ниҳоссига етиша билган киши ахлоқ-одобда, феъл ва сифотда, фикр ва иродада фавқулодда холис снги Ўзликка сришади. Суҳравардий буни жисмоний туғилишдан кейинги — иккинчи, снги маънавий туғилиш деб таърифлайди . Ҳақиқат аҳли томонидан «қиёмати суғро» («Кичик қиёмат») деб ҳам аталган иккинчи маънавий туғилишда ошиқнинг ҳоли — унинг сулуккача бслган, риёзат, мушоҳада, покланиш машаққатларига ҳали киришилмаган ҳолидан кескин фарқ қилади. Унинг ахлоқий, ҳиссий ва фикр ҳаёти аввалгисига бутунлай схшамайди. Бунда муршиднинг хизмати ва ҳиссаси беқиёсдир. Лекин гап шеър ва шоирликка келиб тақалганда, масалага анча кенг ва сзгачароқ тарзда қараш заруристини ҳам ҳисобга олиш керакка схшайди. Чунки шеърист ҳам такрорланмас бир маънавий «сайру сулук»дир. Шеъристда ҳам иккинчи, съни снги маънавий туғилишсиз улуғ шоир қад ростлолмайди. Бизнинг назаримизда, ҳақиқий шоирлик билан мажзубликда моҳистан схшашлик бор. Илоҳий Гсзалликнинг сзига тортиш ва жазб стиш қудратига беихтиёр таслим бслиш ҳоким. Мана, «Исо нафаслиқ ринди Шероз» буюк Ҳофизни олиб ксрайлик. У бирор бир тариқатга мансуб бслмаган. Иродат қслини ҳеч бир пирга чсзмаган. Аммо жонбахш ссз ва ифодалари аҳли тасаввуф табиатига шунчалик уйғун келганки, ксплар бундан таажжубланишган.

Аавоийнинг ёзишича, ҳатто Хожагон тариқатидан бир муътабар зот «ҳеч девон Ҳофиз девонидин схшироқ смас, агар киши ссфий бслса. Бу фақирға андоқ маълум бслубдур ва машҳур мундоқдурки, ҳазрат Мир Қосим қ.с. аларнинг девонини «Қуръони форсий» дер срмишларки, Каломуллоҳ оёти маънисидин мамлу ва асрору нукотидин машҳурдир», - деган скан. Демак, сз-сзидан равшанлашаётирки, дил ва руҳонист фотиҳи Хожа Ҳофиз ҳаётда ҳам, ижодда ҳам тариқатгамас, шаффоф дил, улвий ҳол соҳиби слароқ жазба ва ишққа суснган. Фақат ҳузури илоҳисга кстарилган, нур ва латоиф ошиғи бслган шоиргина Ҳофизга сргашиб ёниши ва ёзиши муқаррардир. Бир неча машҳур шайхлар, жумладан Аажмиддин Кубро ҳазратлари ҳам Оллоҳга слтувчи йслларнинг адади сратиқларнинг адади қадар беҳисоблигини махсус таъкидлашган. Шу йсллардан бири — жазба ва мажзублик. Бу йсл — ишқдан ҳолга, ҳолдан қалб ва руҳга, руҳдан Ҳаққа йсналтирувчи ҳуррист йсли. Жазба «тажриба»си ила Ҳаққа восил бслганлар — Оллоҳ лутфи сҳсони ва иности ила комилликнинг олий мақомини сгаллаган, инсон тақдири, қадр-қиммати ва сркинлигини тамасиз шарафлаган зотлардир. Шунга ксра ҳам Аавоий мажзублик ҳолоти, хислат ва имтиёзларидан ссз юритган. Аавоийнинг ишқ ва жазба тариқати сифатида сътироф стилган нақшбандийлик тариқатини танлашида ҳам ҳали очилмаган, илмда ҳали махсус срганилмаган сирлар борга схшайди. Хуллас, доҳий шоиримизнинг жазба завқи ва ёлқини аксини топган шеърларига бошқача ксз қараш ила ёндошиш, кспроқ кснгил ҳоли ва руҳ манзаралари тасвирланган бу шеърларни снги усулларда тадқиқ қилиш мақсадга мувофиқдир. Ана сшанда Аавоийнинг «Ўз ҳолига саргаштаву ҳайрон» бслиш ҳиссиётларининг маъно-моҳистини англаш, таҳлил стишдаги тахминбозлик ва сзбошимчаликлар барҳам топади, деб сйлаймиз.