УЧИНЧИ МАҚОЛАТКутуб ва расоил бобидаким, аларнинг мусаннафотидур ва мазкур бўлғон мусаннафотнинг теъдоди будурким:
«Шавоҳид ун-нубувват»[1];
«Нафаҳот ул-унс»;
«Нақд ун-нусус»[2];
Нақшбандия хожалари тариқида битилган рисола;
«Ашиъат ул-ламоат»[3];
яна: «Фусус»[4] шарҳида битилган рисола;
яна: Ҳазрати Мавлонойи Румий «Маснавий» сидин икки байтиға шарҳ битилган рисола;
яна: «Лавомеъ»[5];
яна: «Лавоеҳ»[6];
яна: Ибн Форизнинг «Тоия»[7] абъётидин баъзига шарҳ битилган рисола;
яна: Рубониёт шарҳи[8];
яна: Амир Хусрав Деҳлавий байтиға шарҳ битилган рисола;
яна: Ибн Заррин ул-Уқайлий[9] ҳадисиға шарҳ битилган рисола;
яна: Ҳазрати Хожа Муҳаммад Порсо[10] сўзларин жамъ қилғон рисола;
яна: «Арбаъин ҳадис»[11] таржимаси;
яна: сўфи ва мутаккаллим ва ҳаким мазҳаблари таҳқиқининг рисоласи;
яна: рисола вужуд[12] бобида;
яна: «Маносики ҳаж»[13] рисоласи[14];
яна: «Ҳафт авранг»[15]ки муштамилдур етти китобға; аввал:
«Силсилат уз-заҳҳаб»[16]ки, уч дафтардур;
иккинчи: «Саломон ва Абсол»;
учунчи: «Туҳфат ул-аҳрор»[17];
тўртунчи: «Субҳат ул-аброр»[18];
бешинчи: «Юсуф ва Зулайҳо»ким «Ошиқ ва маъшуқ»ға мавсумдур;
олтинчи: «Лайли ва Мажнун»;
еттинчи: «Хирадномаи Искандарий»;
яна: «Баҳористон» китоби;
яна: Муаммо фанида битилган рисолалар, теъдоди: аввал: «Ҳулият ул-ҳулал»[19]ға мавсум бўлғон рисола;
яна: рисолаки, «Мутавассит»ға машҳурдур;
яна: рисолаки, «Сағир»ға маъруфдур;
яна: манзуми асғардур;
яна: арузда битилган рисола;
яна: бир рисола қофия бобида битилган;
яна: бир мусиқий илмида битилган рисола;
яна: «Муншаот»[20] рисоласидур;
Девонларнинг теъдоди;
аввал: «Фотиҳат уш-шабоб»[21];
иккинчи: «Васитат ул-иқд»[22];
учунчиси: «Хотимат ул-ҳаёт»[23].
Ва бу фақир алар таснифиға сабаб ва таълифига боис бўлубмен ва бу маъни кўпрак кутуб ва расоилда мазкурдур. Ул жумладин бири «Нафаҳот ул-унс мин ҳазарот ул-қудс» дурким, андоқ китобни ҳаргиз ҳеч киши не битибдур, не битмакнинг имкони ҳам бор ва анинг шарҳи будурким, доим бу фақирнинг хаёлиға эврулур эрдиким, ҳазрати муқарраби борий Хожа Абдуллоҳ Ансорий (қуддиса сирраҳу) асҳоби тариқат ва арбоби ҳақиқат зикридаким, иборат суфия машойихидин бўлғай — китобе битибдурлар ва ани беш табақа қилибтурлар: ҳар йигирмини бир табақа қилибтурларким, ани «Табақоти машойихи суфия» дерларким, борчаси юз кишининг зикри бўлғай ва алардин сўнгра Шайх Фаридиддин Аттор[24] (қуддиса сирриҳу) дағи бир навъ китоб битибдурларким, «Тазкиратул-авлиё»ға машҳурдур ва ҳазрати Шайх Абу Абдураҳмон Сулламий[25] (қуддиса сирриху) дағи бу азизлар зикрида битибдурларким, «Табақоти Сулламий» дерлар, аммо улча ўзларидин бурунғи замондағи машойихдур, борчасининг зикрин қилмайдурлар ва ўз муосирларининг кўпини ҳам ва ўзларин ҳам битмайдурлар. Ва ўзларидин тўрт-беш юз йил мобайнида зуҳур қилғон машойихи изом ва авлиёи киром зикри худ ул кутубда йўқтур. Агарчи баъзининг мақомотин тиласа, топса бўлғай, аммо оз ва ҳеч ким бу мазкур бўлғон бузургворларни бир китобда жамъ қилмайдурким, замон аҳлиға нафъи куллий андин етишгай ва мумкиндурким, фалак сайри изтиробидин ва замон ҳаводиси инқилобидин бу авроқ ҳам нобуд бўлғай ва ҳайфдурким, бу бузургвор тоифанинг муборак отлари ва фархунда аҳвол ва сифотлариким, мақсуд офаринишдин аларнинг шариф вужудларидур — орадин чиққай. Оё, замон акобиридин кам бўлғайким, бу шариф амрға муртакиб бўла олғай? — деб кўнглумға кечурур эрдим ва сабр ва тақсим била ўз қошимда ҳазрати Махдумға қарор берур эрдим, аммо густоҳлиқ қила олмас эрдим. Бир кун ҳаёлға келдиким, умрға эътимод йўқтур, бўлмағайким, бу орзуни гўрга элтгайсен, авло улдурким, аларға арз қилғайсен. Эмдиким, маҳал топиб, бу мазкур бўлғон муддаони арз қилдим — ғариб ҳол даст бердиким, аларнинг ҳам муборак хотиралариға биайниҳи ушбу навъ ўтар эрмиш, аммо баъзи мавонеъ сабабидин тавқиф ва таъвиққа қолур эрмиш. Андоқким, «Нафаҳот ул-унс» феҳрастида битибдурлар, ҳар киши ўқуса, аларнинг бу ҳолни баён қилғонин шарҳ била маълум қилур.
Бу китоб таълифнинг тақрибини алар бу навъ битибдурларким:
«Дар таърихи санаи эҳдо ва самонина ва самона миа муҳибби дарвешон ва мўътақиди эшон, аз ҳимаи шуғл сер ва бар фақр далер Амир Низомиддин, Алишерки ба тавъ ва ихтиёр аз аъло маротиби жоҳ ва эътибор эъроз намуда ва ба қадами таслим ва ризо сулуки жоддаи фақру фано иқбол фармуда аз ин фа-қир мисли он сурате ки, бар дил гузашта буд ва дар хотир мутамаккин гашта, истидъо қард ва доияи қадим сурати таждид ёфт ва дағдағаи собиқ самти тақвият ва таъкид пазируфт. Ложарам ба сидқи ҳиммат ва хулуси тавият дар имзои он ният ва истиқсои он умният шуруъ афтод.
Маълум аз собиқи макорими ахлоқ ва маросими ашфоқ мутолаа кунандагон он ки (Авлиёуллаҳи ва файйаза арвоҳа муқаддаса), мутасадди ва боиси инжамъ ва таълифроки; таҳияти иштимол бар нафаҳот ул-анфоси таййиби машойиҳки, аз ҳазойири қудс қасида ва бар машоми жони муштоқони муҳосири унс вазида мусаммо мегардад бар «Нафаҳот ул-унс мин ҳазарот ул-қудс» аз гўшаи хотир фурў нагзоранд ва бо дуои хайр ёд оранд»[26].
Боре алар бу илтимосдин хушҳол бўлуб, қабул қилиб, машойих ҳолоти шарҳида акобир кутубин жамъ қилиб, бу хатир амр ва азм шуғлға машғул бўлдилар ва ҳар жузвким, битилур эрди — илтифот қилиб, фақирға берурлар эрди ва ҳам ўз қошларида ўткарилур эрди. Оз фурсатда «Нафаҳот ул-унс» китоби туганди ва ул соҳиб давлат саъйидин бу бузургворлар исми олам саҳифасида қолди. Умид улким, андоқким, алар ўқуғучилардин истидъо қилибдурларким, ҳар кишиға бу азизлар зикр ва маноқибидин вақт хуш бўлса, боису мутасаддини дуойи хайр била ёд қилсунлар, деб бу фақирға ҳам куллий натижа бергай ва ҳар киши бу китобни ўқурға тавфиқ топса бу мазкур бўлғон сўзларни хутбасидин сўнгра мулоҳаза қилғусидур.
Ва бу шариф китоб тугангандин сўнгра хотирға андоқ келур эрдиким, ҳазрати рисолат (саллаллоҳу алайха вассалом)[27] муъжизоти бобида азизлар кутуб ва расоил битибтурларким, ул ҳазратнинг нубувватиға умматларға мужиби издиёди яқин бўлғай, андоқ истийфо воқеъ бўлмайдурким, табъ хурсанд бўлғай. Аввали офаринишди» инқирозға дегинча аҳволеки-воқеъ бўлубтур ва бўлғусидур, барчасида ул ҳазратнинг муъжизотидин бор. Битгувчилар баъзи била ихтисор қилибтурлар.
Бир кун, алар хизматида бу навъ сўз мазкур бўлур эрди. Фақир бу таманнони зоҳир қилдимким: «Бағоят сўзнинг инбисоти еридур ва андоқки ҳаққидур — киши бажой келтирмайдур, шариф замирингиз не нима хаёл қилғайким, мундин шойистароқ бўлғай ва дурбор қаламингиз не нукта таҳрир қилғайким, мундин бойистароқ бўлғай?»
Иттифоқо аларнинг хаёлиға дағи бу навъ нима ўтар эрмиш. Дедилар: «Бизнинг дағи хаёлимизға бу навъ муддао бор эрди, эмдиким, сен муҳаррик бўлдинг — ул хаёл тоза бўлди, иншоллоҳ таоло, анга машғул бўлғайбиз».
Фақир хушҳол бўлуб, алар мулозаматидин чиқтим. Алар ҳамул кун-ўқ бу ишга муносиб кутуб жамъиға машғул бўлубдурлар ва «Шавоҳидун нубувват ли тақвияти яқини аҳл ул-футувват»[28] китоби таҳририға шуруъ қилибтурлар. Бу фақир алар хизматиға яна қатла мушарраф бўлғоч, зоҳир қилдилар. Фақир хушҳол бўлиб, ҳар кун хабар тутар эрдим. Оз фурсатда тугатуриға муваффақ бўлдилар.
Ва китоб феҳрастида бу фақирни илтифот юзидин мундоқ мазкур қилибдурларким, чун мушоҳадаи оёт ва мўъжизоти бо истеъмои он аз адл ва сиқот чунонки, донисти нисбат ба баъзи дигар мужиби зиёдати ийқон ва изъон мегардад ва ложарам уламои дин ва муқаффиёни осор саййид ул-мурсилин (саллаллоҳи вассалам алайҳа ало алайҳи ажмаин).
Дар зикри «Шавоҳид ун-нубувват ва далойили рисолати вай» кутуб сохта анд. Дар баёни жудо аз сойир аҳвол ва осор мисқот пардохта ва чун ин фақир ба мутолааи баъзи аз онҳо мушарраф шуд ва фойдаи мутолааи онроки қуввати муҳаббат, ва доияа ҳусни мутобаат аст дар худ боз ёфт. Хостки, аз он фоида сойир мусулмонон мунтафеъ шаванд. Батаҳсис азизоники, ин фақирро нисбат бар ишон сидқи муҳаббати ва хулуси ақидати ҳаст ва бештар азинки, истидъои жамъи китоби «Нафоҳот ул-унс мин ҳазарот ул-қудс»ки, дар баёни сияру аҳволи машойихи суфияист, карда буданд. Ложарам ончи дар он пароканда буд (тасҳилан лимавтиҳи) дар як жой жамъ карда шуд ва (тафҳимот ул-фойда) ба иборати форсий ирод уфтод. «Талиқиядил ихтисор» ҳарфи тариқи мухталафа ва асониди мутаннаваъ карда омад. Чун камоли мутобеонро бавоситаи мутобаат ҳосил мешавад ва мушоҳада камоли мутаннафъист ва каромат ва фазилатики, аз уммат зоҳир мегардад аз қабили мўъжизоти пайғамбари ишон аст. Зикри баъзи аҳвол ва осор ва асҳоби онҳазрат ва то табақин суфияки, дар баёни аҳволи ишон чунончи гузашт ба он муназзим гардонида омад. Чун нубуввати онҳазрат бавоситаи тавотури ахбор батанаввъуи мўъжизот бажой расида астки ҳеч саодатмандеро дар он дағдаға иштибоҳ намондаст.
Чун фойдаи азим дар ин таълиф тақвияти яқин роҳи навардони тариқати жавонмардони аҳли ҳақиқат тавонад буд, агар онро ба «Шавоҳид ун-нубувват бақаввияти аҳл ул-футувват» тасмия кунашг дур наменамояд[29].
Ва «Баҳористон»да назм аҳли асомийси зайлида бу фақирни бу навъ мазкур қилибтурларким:
«Соҳибдавлатеки, замони мо ба вужуди у мушарраф аст ҳарчанд пояи қадри вай назар ба маротиби жоҳ ва ҳашмат ва қурби подшоҳи соҳибҳашмат ва қиёс ба маноқиби маънави аз фазлу адаб ва фазоили мавҳуб ва муктасаб аз он баландтар аст ки, вайро ба шеър таъриф кунанд ва ба жавдати назм тавсиф намоянд. Аммо чун хотири шарифаш ба воситаи касби фазилати тавозуъ ва касри нафс ба он фуруд омадаст, ки худро дар силки ин тоифа мунхарит гардонидаст, дигаронро ҳижоби таҳоши аз он маъни ки вайро аз табақаи эшон доранд ва аз зумраи эшон шуморанд, муртафеъ гашта, аммо инсоф онаст, ки ҳар жо ин тоифа бошанд — вай сар бошад ва ҳаргоҳ номи ин табақа нависанд вай сардафтар.
Ва чун гавҳари номаш бузургтар аз он астки ҳар маҳалли аз назм сидқи он тавонад шуд ва ҳар мақоми аз шеър шарафи он тавонад ёфт. Тахаллуси ашъораш ба онче аз ин муаммои дигар мафҳум мегардад, номзад гашта.
Муаммо ба исми «Навоий»:
Кунҳи номаш дар тахалпусҳо наёбад ҳеч кас,
Бар лаби ёбандагон аз вай навое дону бас.
Ва агарчи вайро ба ҳасаби қуввати табиат, вусъати қобилият ҳар ду навъ шеър — туркй ва форсй муяссар аст, аммо майли табъи вай ба туркй аз форсй бештар аст ва ғазалиёти вай ба он забон аз даҳ ҳазор зиёда хоҳад буд ва маснавиёте, ки дар муқобалаи «Хамса»и Низомй вуқуъ ёфта — ба си ҳазор наздик ва ҳамоно ки ба он забон пеш аз вай касе шеър нагуфтааст ва гавҳари назм насуфта ва аз жумлаи ашъори форсии вай аст қасидае ки дар жавоби қасидаи Хусрави Деҳлавй ки мусаммост ба «Даръёи аброр» воқеъ шуда ва муштамил бар бисъёре аз маонии дақиқа ва хаёлоти латифа. Матлааш ин аст:
Оташин лаъле ки тожи хусравонро зевар аст,
Ахгаре баҳри хаёли хом пухтан дар сар аст.
Ва ин рубой дар таҳнияти қудуми баъзе аз ояндагон аз сафари Ҳижоз дар руқъа навишта буд.
Р у б о и:
Инсоф бидеҳ, эй фалаки минофом,
То з-ин ду кадом хубтар кард хиром,
Хуршеди жаҳонтоби ту аз матлаи субҳ,
Ёмоҳи жаҳонгарди ман аз жониби Шом.
Ва ин рубой дигар дар руқъаи дигар:
Ин нома, на нома, дофеи дарди ман аст,
Ороми даруни ранжарварди ман аст,
Таскини дили гарму дами сарди ман аст,
Яъне хабар аз моҳи жаҳонгарди ман аст.
Ва ин рубои дигар ба таждид дар руқъаи дигар.
Р у б о и:
В-ар дар ҳарамам ба жустужўят бошам,
Гар дар дайрам ба туфтугўят бошам
Дар вақти ҳузур рўбарўят бошам,
Дар ғайбати рўй дил ба сўят бошам[30].
Бу фақир «Мажолис ун-нафоис» отлиғ китобидаким, султони соҳибқирон замонидағи назм аҳли зикрида битибмен, аларнинг васфи маноқибин «учунчи мажлис»нинг аввалида бу навъ битибменким:
«Қуёшеки, ройи олам оройи била бу замон мубоҳий ва аҳли замонға шарафи номутаноҳий муяссардур ва дарёеки, табъи гавҳарзойи била бу даврон жайби гавҳардин тўла ва даврон аҳли қўйни ва этаги жавоҳирдин мамлу бўладур.
Ҳазрати Маҳдумий Шайхул-исломий Мавлоно Нуруддин Абдураҳмон Жомий (мадда зиллаҳу)[31] дурурким, то жаҳон бўлғай аларнинг ёруқ хотирининг натойижи жаҳон аҳлидин кам бўлмасун ва то сипеҳр эврулгай, аларнинг очуқ кўнгулларининг фавоиди даврон халойиқидин ўксулмасун. Чун бу мухтасарда мазкур бўлғон жамоатнинг раъс вк раиси ул зоти нафис ва бу рисолада мастур бўлғон гуруҳнинг муқтадо ва пешвоси ул гавҳари яктодур, муборак исмлари бу авроқда сабт бўлурдин гузир ва ёзилмаса дилпазир эрмас эрди, журъат бўлди: Чун аларнинг латойифи назми андин кўпракдурким, ҳожат бўлғайким, баъзи битилгай ва андин машҳурроқким, эҳтиёж бўлғайким, бир оз сабт этилгай. Кутубларининг оти битилса, бу авроқдин ошар ва мусаннафотлари дуррлари зикри қилилса, гардун баҳри андин тошар, ложарам чун бу маъни билилур ва дуо била хатм қилилур.
Р у б о и й:
Ёраб, бу маоний дуррининг уммони,
Бу донишу фазл гавҳарининг кони
Ким, айладинг они олам аҳли жони,
Олам элига бу жонни тут арзоний».
Ул вақтдаким, алар «Арбаъин. ҳадис»ни форсий назм била таржима қилиб эрдилар ва маъҳуд одат била борча асҳобдин бурунроқ фақирға илтифот қилиб, мусаввадасин бердилар. Чун мутолаасиға машғул бўлдум, алфозидин ҳалойиқи номутаноҳи азҳори ва маонисидин ҳақойиқи илоҳий анвори зоҳир бўла киришти.
Ҳамул «Арбаъин»ға туркича тил била таржима орзуси кўнгулға тушти. Алардин рухсат шарафиға мушарраф бўлғондин сўнгра ҳамул кун ул самин жавоҳир назм силкиға кирди ва ул гавҳарлар аларнинг қулоғиға етти. Шафқат ва марҳамат юзидин дуойи хайр била таҳсинлар қилдилар ва хутба[32]сининг аввалги байти будурким,
б а й т:
Ҳамд ангаким, каломи хайр маол
Қилди элга расулидин ирсол.
Аларнинг оти бу навъ манзум бўлубтурким:
Ул сафо аҳли пок фаржоми,
Пок фар жому пок фар Жомий,
Ул фано сори дастгир манга,
Муршиду устоду пир манга.
Бу сўнгғи байтда таламмуз ва иродати нисбати зоҳир қилилибдур.
Ул вақтдаким, фақир алар хизматида суфия рамузу ишорот ва алфозу иборот истилоҳин ўткарур эрдим. Ҳазрати қутб ус-соликин Шайх Фахруддин Ироқий (қуддиса сирриҳу)нинг «Ламаот»и орзуси хаёлға кўп эврулур эрди. Бир кун тақриб била бу маънини изҳор қилдим. Алар дедиларким: «Тариқат машойихининг форсий кутуб ва расоили оз мутолаа қилилибдур, аммо чун ҳавасинг бор, андоқ бўлсун».
То улким, ул шариф китобни фақирға сабақ айтурға муртакиб бўлдилар, ҳар кун сабақда хушҳол бўлиб таъриф қилурлар эрди. Биз «Савониҳ»[33] мутолаасида дағи мунча хушҳол бўлмайдур эрдукки, мунда, деб айтурлар эрди.
Бир неча сабақдин сўнгра сўз мушкилроқ бўлиб, шуруҳға эҳтиёж изҳори қилдилар ва шайх Ёрали[34] шарҳин ва яна баъзи шуруҳни муборак назарлариға қўюб, ул сабақни айтурлар эрди, то улким, кўп мавозиъда шориҳларға таън қила бошладиларким, «бу сўзнинг ва ул сўзнинг орасида кўп фарқ бор. Ҳамоноки, маънисиға етмай шарҳ битибтурлар» ва бу сўз такрор топқондин сўнгра фақир арз қилдимким: «Мундоқ нафис китобдин фақире баҳра топай деса, шарҳ бу шарҳлар бўлса, оё, не чора қилғай? Магар ҳам ҳазрати Махдум шафқат юзидин толибларға бу мушкилни осон қилғайлар».
Андин сўнгра алар «Ашиъат ул-ламаот»ки бу тоифа кутуб ва расоюш орасида маълум эмаски, ҳаргиз андоқ шарҳ қаламға келмиш бўлғай — бунёд қилдилар.
Ул шарҳни битирда «Фусус» ва «Футуҳот» ва «Нусус» ва «Фукук» ва аксар қавмнинг умда кутуби муборак назарларида эрди, агарчи ҳеч қайсиға боқғали эҳтиёжлари йўқ эрди. То улким, бу шарҳ била «Ламаот»ни алар қошида тугаттим, бировки ул китобни ўқуса, фақир бу варақда битилган сўзлардин нишоналиғ сўзлар топар ва мундоқ давлатға абнойи замондин оз киши, балки ҳеч киши мушарраф бўлмайдир (Иншааллоҳ ало наимиллоҳу)[35].
Бир кун бу фақирни муаммо фикри бу водийға солиб эрдиким андин бериким, устоди фан Мавлоно Шарафуддин Али Яздий[36] (раҳматуллоҳи) бу фанни тадвин қилиб, бу фан аҳлининг отин тиргузди, бу замонғачаким, азизлар ҳам кутуб ва расоил битибдурлар ва фан ғариб зебу зийнат топибдур ва турфа қавоиду истилоҳот пайдо бўлубтур. Аммо истилоҳотни тартиб била адо қилмайдурлар. Масалан: қавоид аввалида интиқод қоидасин адо қилурда истишҳодға муаммоким келтурубтурлар, агарчи интиқод ҳам муаддо бўлубтур, аммо «таркиб» ё «таҳлил»[37] ё ғайриҳиким мубтадининг аларға ҳануз шуури йўқ турур, бу мусташҳад муаммода мундариждур. Шарт бу эрдиким, бу муаммода бу қоидадин ўзга мазкур бўлмағай, аммо бу қоидаким, вуқуф ҳосил бўлди, яна ўзга қоида адосида агар мазкур бўлғон қоида ўтса бок йўқ эрди. Фақир бу хаёлда эрдимким, ҳазрати Махдум ташриф келтурдилар, фақир мунбасит бўлуб, истиқбол қилиб, алар таскин топиб, дедиларким: «Башарангда инбисоте зоҳир бўлур, не ҳолинг бор?»
Айттимким: «Ҳазрати Махдумнинг шариф мақдамлари мужиби инбисотдур, аммо бу навъ ҳам хаёлим бор эрди», — деб ўтган мақолатни арз қилдим, алар ниҳоятдин ташқари хушҳол бўлуб, таҳсинлар қилиб, дедилар: «Ҳаққи ва шарти будурким, сен хаёл қилибсен».
Аларни чун мундоқ хушҳол кўрдум, айттимким: «Ҳиммат тутсалар бу дастур билан бу фан қоидасида мухтасаре рақам қилсам».
Алар дедилар: «Сен бу ташвишни тортма». Ҳамул икки-уч кунда манзуми мухтасарни таҳрир қилдилар. Кўп ихтисорға кўшиш қилғон учун кўп дақиқ ва тор воқеъ бўлубтур, андоқки, мубтадиға идроки суҳулат била даст бермас.
Фақир яна истидъо қилдимким, амр бўлса, мундин осонроқ қилса бўлғай, деб маъмур бўлғондин сўнгра «Муфрадот»ға мавсум мухтасарни битидим ва алар хизматиға еткурдум. Қабул нишонаси мундин ўтмаским, бовужуди мунча расоилким, ҳоло ародадур, мах-думзодаға ул мухтасарни ўқурға ишорат бўлди ва уя бу мухтасарда муаммо фанниға вуқуф топти.
Алар «Ҳафт авранг»дин — ҳам ҳар лафзи етти иқлимға сармоя ва ҳар ҳарфи етти кавкабға пироядур — «Субҳат ул-аҳрор»ким, аларнинг мухтараидурким, не ул баҳрда маснавий айтибдурлар ва не ул таркиб ва адо била манзум китоб тартиб берибдурлар, хатми китоб ва хотимай хитобда чун ул маъшуқаи зебо ва мухаддараи оламорони жилва бериб[38], қабули хотир таманноси ва назари қабул истидъоси қилибтурлар, бу абёт анда мазкурдурким,
м а с н а в и й:
Ё раб, ин ғайрати ҳурил-инро,
Шоҳиди равзаи иллийинро.
Аз дилу дидаи ҳар дидаваре,
Бахш тавфиқи қабули ҳар назаре.
Хосса он дар равиши фақр далер,
З-он далереш шуда ном ду шер.
Он яке дар раҳи дин шери худо,
В-ин дигар панжа ба ҳар сайд кушо[39].
Бу бесомони кам бизоат ва бу нотавони беиститоат бу алтоф муқобаласида не дей олғаймен. Аммо туҳфат ул-фақир ул-ҳақир расми[40] била «Хамса»нинг аввалғи дафтари «Ҳайрат ул-аброр»да аларнинг васфидаки, васфға сиғмас, достоне ниёзмандлиқ қилибменким, бу абёт андиндурурким,
м а с н а в и й:
Улки букун қутби тариқатдур ул,
Кошифи асрори ҳақиқатдур ул.
Кўкси ҳақойиқ дури танжинаси,
Кўнгли маоний юзи ойинаси.
Олий анга етти фалакдин маҳал,
Етти фалак мушкили оллида ҳал.
Мадрасаи қудс анинг маъмани,
Хонақаҳи унс анинг маскани.
Жилвагаҳи гулшани чархи барин,
Обхўри чашмаи айн ул-яқин.
Қасри каломи чиқиб андоқ баланд
Ким, анга гардун сола олмай каманд.
Анда шаётин хасиға йўқ сабот,
Баски уруб хайли малоик қанот.
Достон олтмиш байт бор эркин ва алар мажлисида «Хамсатайн» сўзи мазкур бўлғоннинг кайфияти ва алар «Туҳфат ул-аҳрор»ни бунёд қилиб, ул тақриб била тугатгонлари, бу фақирға элдин бурун кўргузгонларининг шарҳи ва фақир «Ҳайрат ул-аброр»нинг назм қилур тақриби бу достонда мазкур бўлубтур, ўқуғон маълум қилур.
«Ҳафт авранг» кнтобидин «Юсуф ва Зулайҳо» достониким, «Ошиқ ва Маъшуқ»ға мавсумдур ва ул китоб назири Юсуф ҳусни ва Зулайҳо ишқидек маълум, охирида подшоҳ дуоси зайлида бу навъ банданавозлиқ қилибтурларким,
м а с н а в и й:
Муборак бар шаҳу арқони давлат,
Ғазанфар ҳайбатони шер савлат.
Ба тахсис ой жавонмарди к-аш аз дер,
Насаб чун ном бошад шер бар шер,
Зи пас дар бешаи марди далер аст,
Зи мардони жаҳон номаш ду шер аст.
Яке дар аз дизи даврон кананда,
Яке сарпанжа бо гўрон зананда.
Ба расми таъмия з-он бурдамаш ном,
Ки монда дур аз он андешаи ом.
Ва гар на кай тавон з-он фаҳму идрок
Ба сад ҳуққа нуҳуфт ин гавҳари пок.
Кунад дар шеър табъаш мўшикофи,
В-аз он мў нўги килкаш шеърбофи.
Ниҳад з-ин шеъри мушкин доми дилҳо,
Диҳад аз шеъри ширин коми дилҳо.
Дили ушшоқ аз он як монда дар банд,
Лаби хубон аз ин як дар шакарханд.
Ба зикраш хатм шуд ин равшан анфос,
Ба сони нури манзил хатми барнос.
Бале дар коргоҳи одамият,
Жуз ў кам ёфт роҳи маҳрамият.
Ҳамеша то атои даври олам
Кунад табъи лаимон шоду хуррам.
Чунон дил бо худои оламаш бод,
Ки н-ояд аз атои оламаш ёд.
Суханро аз дуо доди тамомй,
Ба омурзиш забон бикшой, Жоми[41].
Аларнинг бу маснавийлари баҳрида фақирнинг «Хамса»сидин «Фарҳод ва Ширин» воқеъ бўлубтур ва аларнинг мадҳида турфа достоне гузориш топибдур. Борчасин бу мухтасарда баст қилмоқ мужиби итноб бўлур. Аммо бир неча байтдин гузир йўқтур. Сўз таърифида бир неча сўз деб, шайх Низомий била Мир Хусрав (қуддиса сирраҳу) маддоҳлиқларин қилиб, ул тақриб била алар мадҳиға кириб, бу навъ адо топибдурким.
м а с н а в и й:
Кел, эй соқийки, тушмиш жонима жўш,
Кетур бу икки ёди бирла бир қўш.
Алар ишқида нўш айлаб ики жом,
Тутай Жомий майи мадҳин саранжом.
Ики пил ўлса Хусрав ё Низомий,
Эрур юз пил чоғлиғ пил Жомий.
Муҳаббат жоми дурдошоми улдур,
Ҳамоно Зинда пили Жомий улдур.
Кўруб сармаст жоми ваҳдат они,
Демишлар Зинда пили ҳазрат они.
Чу ул май дурдидин бўлмиш хурўши,
Сафо аҳлидур онинг дурднўши.
Майи таҳқиқ этар ҳолатда ошом,
Чекиб ложуръа гар гардун эрур жом
Бўлуб зоҳир фано тимсоли андин,
Тутуб оламни олам холи андин.
Фано ул навъ этиб нафъй вужуди
Ки, ер топиб набуд ўрнида буди.
Бўлуб андоқ фано даштида маълум
Ки, сайри шоҳроҳи хатти мавҳум.
Бу хатқа нуқтаким мавжуд эмастур,
Хирад олинда жуз нобуд эмастур.
Фано мулкида жисми уйла фоний
Ки, фаҳм айлаб саводи аъзам они.
Жаҳонниким қила олғай таваҳҳум
Ки, бўлғай нуқтаи мавҳум аро гум.
Ўзин худ бир жаҳони бегарон бил,
Камолотин ўзидек бир жаҳон бил.
Жаҳон ичра жаҳонким топти макнат,
Солиб икки жаҳон халқиға ҳайрат.
Жаҳон йўқ, олами кубро де они,
Жаҳонда мақсади ақсо де они.
Ки ҳарне олами суғро[42]да мавжуд
Бори бу олами кубро[43]да мавжуд.
Бу достон ҳам тавил уз-зайлдур, мунча абёт истишҳодға келтурулди[44].
Аларнинг «Лайли ва Мажнун» китобида ул достонким, сарсухани бу навъ битибдурким: «Дар зикри баъзе берун рафтагони аз доираи моҳу сол ва дуои баъзе марказнишинони нуқтаи хол»[45] ва анда рамз ва ишорат била тахаллусни зикр қилиб, бу фақирни ўз ёрлиғлариға баҳраманд ва ўз муҳаббатлариға аржуманд қилибтурлар. Бу навъдурким:
Соқи, бидеҳ он маи куҳансол,
Еқути музобу лаъли сайёл.
Он май ки чу дустон бинушанд
Бо ҳам ба вафову меҳр кушанд.
Ором шавад рамидагонро,
Пайванд диҳад буридагонро.
Ёре ки кунад ба ёр пайванд,
Нахли амалаш шавад баруманд.
Ёр аст калиди ганжи уммед,
Ёр аст навиди айши жовид.
Мақсуди вужуд чист жуз ёр,
З-ин савдову суд чист чуз ер.
То хотимати вужуд аз оғоз
Мурғе накунад чу ёр парвоз.
Хосса ки ба боғи ошнои,
Бар шохи вафо бувад Навои.
Яъне ки Навои лутф созад,
Дилҳои шикастагон навозад.
Коре набувад ба жои ин кор
Ёрони жаҳон фидои ин ёр[46].
Бу фақир ҳам «Хамса»да бу дафтар аввалида алар мадҳида достоне ороста қилибмен ва бу абъёт андиндурким,
м а с н а в и й:
Сўз гулшанининг, шукуфта варди,
Илм оятининг варақнаварди.
Қадриға ул авж узра поя
Ким, меҳр тутуб тагида соя.
Наълайнидин айлабон малак ҳал,
Суртарға судоъ бўлса сандал,
Ҳамдинки, асоси бошида тоб,
Чекмакка ики жаҳонни қуллоб.
Нугида синои айлагач кин,
Кўр айлаб дев ила шаётин.
Юз донаки субҳаси аро қайд,
Юз файз қушини айлабон сайд.
Ул торки доналар белига,
Бил ҳабли матин жаҳон элига.
Ибриқи вузуси баҳри гардун,
Ҳар қатраки томса дурри макнун.
Лула анга фаизи жовидоний,
Андин оқиб оби зиндагоний.
Каъби ери давраи иродат,
Давр аҳлиға ҳалқаи саодат.
Алар «Хирадномаи Искандарий»даким, «Ҳафт авранг»нинг еттинчи дафтаридур, китоб хатми достонин чун сурубтурлар, сўз хотимасини бу ерга еткурубтурларким,
м а с н а в и:
«Биё, Жоми, эй умрҳо бурда ранж,
Зи хотир бурун дода ин «Панж ганж».
Шуд ин «панж»ат он панжаи зуръёб,
К-аз у дасти даръё кафон дида тоб.
Ажаб аждаҳоест килкат дусар,
Ки резад бурун ганжҳои гуҳар.
Кунад аждаҳо бар дари ганж жой,
Вале кам бувад аждаҳо ганжзой.
Бар ў ҳалқа зад мори ангушти ту.
Бар ў ҳалқа зад мори ангушти ту.
Чу гавҳарфишонанд ин ганжу мор,
Ки шуд пур гуҳар домани рўзгор.
Вале бинам аз килки ҳар ганжсанж,
Пур аз «Панж ганж» ин сарои сипанж.
Бар он панжҳо кай расад панжи ту?
Ки як ганжашон беҳ зи сад ганжи ту.
Ба тахсис панже ки сарпанжа зад,
Ба шере ки сарпанжа аз Ганжа зад.
Ба туркизабон нақше омад ажаб,
Ки жодўдамонро бувад мўҳри лаб.
Зи чарх офаринҳо бар он килк бод,
Ки ин нақши матбуъ аз он килк зод.
Бибахшид бар форсй гавҳарон,
Ба назми дари дурри назмоварон.
Ки гар буди он ҳам ба лафзи дарй,
Намонди мажоли сухангустарй.
Ба мизони он назми мўъжизнизом,
Низомй ки будию Хусрав кадом?
Чу ў бар забони дигар нукта ронд,
Хирадро ба тамйизашон раҳ намонд.
Зиҳи табъи ту устоди сухан.
Зи мифтоҳи килкат кушоди сухан
Суханро, ки аз равнақ афтода буд,
Ба кунжи ҳавон рахт бинҳода буд.
Ту доди дигар бора ин обрўй,
Кашиди ба жавлонгаҳи гуфтугўй.
Сафоёб аз нури рои ту шуд,
Навое зи лутфи навои ту шуд.
Бад-ин нахли назме ки парвардаам,
Ба хуни дилаш дарбар овардаам.
Нашуд боисам жуз сухандоният,
Ба дастури дониш суханроният.
Вагарна ман онро чу оростам,
На эҳсон, на таҳсин зи кас хостам.
Чй хезад зи мудхил, ки эҳсон кунад
Чй ояд зи таҳсин, ки нодон кунад.
Ба лутфи сухан гар сутудам туро,
Ҳади дониши худ намудамдуро.
Ки ин молу жоҳ арчи жонпарвар аст,
Камоли сухан аз ҳама бартар аст.
Равад як сар сайр чархи куҳан,
Вале то жаҳон ҳаст монад сухан.
Сухан низ ҳарчанд доим бақост,
Хамуши ажаб дилкашу жонфизост.
Биё, соқиё, жоми дилкаш биёр,
Ман гарму равшан чу оташ биёр.
Ки то лаб бар он жоми дилкаш ниҳем,
Ҳама килку дафтар бар оташ ниҳем.
Биё, мутрибо тез кун чангро,
Баланди деҳ аз захада оҳангро.
Ки то пунба аз гўши дил баркашем,
Ҳама гуш гардему дам даркашем»[47].
Бу фақир ҳам бу китобнинг аввалида алар мадҳида айтқондин бир неча байт била ихтисор қилинур:
Биров олди суз кишварин якқалам-
Ки, қилди қаламин сутуни алам.
Қўлиға олиб найза ўрниға килк,
Сўз иқлимини садбасар қилди милк.
Билик авжининг меҳри тобони ул,
Қаю меҳр, сўз жисмининг жони ул.
Чу суръат аро ўт сочиб хомаси,
Яна гарм ўлуб нуқта ҳангомаси.
Ҳамул ўтғаким, назм шамъин тутуб,
Маоний шабистонини ёрутуб.
Чу табъидин оқиб маоний суйи,
Келиб чашмаи зиндагоний суйи.
Ҳамул чашмадин чун су бермак тузуб,
Суханварлик ўлган танин тиргузуб.
Чу истаб тараб табъи озодаси,
Қуюб назм жомиға сўз бодаси.
Анинг журъаси элни маст айлабон,
Демай мастким, майпараст айлабон.
Не жомеки, май журъасидин нами,
Тарашшуҳ қилиб, маст ўлуб олами.
Бу янглиғки жоми маоний тутуб,
Малак хайлиға дўстгоний тутуб.
Бўлуб чун анинг жомидин журъачаш,
Бўлуб чарх сўфийлари журъакаш-
Ки, машъуф ўлуб жоми мастонаға
Гарав айлабон хирқа майхонага.
Янги ойни жоми ҳилолий қилиб,
Нечаким тўла келса холи қилиб,
Жаноҳайн ўлуб сукрдин хокрўб,
Гаҳи дастафшон, гаҳи пойкўб.
Бу навъ ўлсалар арши аъзам эли,
Не бўлғай, хаёл айла олам эли?
Бу достон доғи эллик-олтмиш байт борким, барчасин битмак мужиби итноб бўлур учун бас қилилди.
Бу фақир Имом Али Мусо ар-Ризо[48] (Алайҳит-таҳиятиҳи ва л-сано)[49] зиёратидин ҳамул йилким алар нақл қилдилар, шаҳрға келдим. Маъҳуд тариқ била аввал алар хизматиға туштум, Алар учунчи девонлариға тартиб бериб эрдилар. Фақирға ўз муборак хатлари била битилган девонни иноят қилдилар. Фақир илтимос қилдимким, Мир Хусравдин ўзга назм аҳлидин эшитилмайдурким, мутааддид девон тартиб қилмиш бўлғайлар. Аммо аларким, мутааддид битибдурлар, ҳар қайсиға бир муносиб от қўюбтурлар. Сиз дағи бу девонларға муносиб отлар қўйсангиз деб. Алар қабул қилдилар. Икки кундин сўнгра яна алар хизматиға еттим: жузв қўюнларидин чиқориб фақирға бердилар; девонлар учун феҳрист битиб эрдилар ва ҳар бирин мавсум бир қисмға қилиб эрдилар ва бу ишға фақир боис бўлғонимни дағи зоҳир қилиб эрдилар ва ҳоло куллиётларида давовин ибтидосида битирлар ва ул феҳристда ҳамд ва наътдин сўнгра мундоқ адо қилидурларким:
«Намуда меояд ки чун ин камина ба ҳасаби фитрати асли ва қобилияти жибилли ҳадафи сиҳоми аҳкоми хужаста фаржоми сафват калом афтода буд ва садафи жавоҳири асрори исми бузургвор «алмутакаллим» омада, ҳаргиз натвонист ки авқоти худро билкулия аз ибдоиназми, ё ихтирои насри фориғ ёбад ва холи гардонад, ложарам аз таволии аъвом ва шуҳур ва томодии аъсор ва дуҳур расоил ва кутуби мутааддида аз мансурот ва дафотири мутанаввиа аз маснавиёт ва давовини мутафарриқа аз қасоид ва ғазалиёт жамъ омада буд ва дар ин воло аз таърихи ҳижрати набабия то такмили миата тосиа се сол беш боқи намондааст, муҳиб ва мўътақиди дарвешон, балки маҳбуб ва мўътақиди эшон Низомул-миллати вад-дин Амир Алишер ҳиммати шариф бар он овардааст, ки давовини қасоид ва ғазалиётро ки адади он ба се расидааст, дар яки жилд фароҳам оварда ва чун се мағзи тозаи писта дар як пўст парварда, аз ин фақир истидъои он кард, ки ҳар ба исми хос самти ихтисос гирад ва аз васмати ибҳом ва иштирок сурати истихлос пазирад, ложарам ба мулоҳазаи авқоти вуқуашон девони аввал ки дар авони жавони ва авоили замони амну амони ба вуқуъ пайваста ба «Фотиҳат уш-шабоб» иттисом меёбад ва девони сонй ки дар авосити уқуди айёми зиндагонй интизом ёфта ба «Воситат ул-иқд» номзад мешавад ва девони солис ки дар авохири ҳаёт оғози тартиби он шудааст ба «Хотимат ул-ҳаёт» мавсум мегардад.
Умедвори ба карами ҳазрати парвардигори восиқ аст ки номи ҳама азизон ба саволиҳи аъмол ва латоифи ақвол бар сафаҳоти рўзгор бимонад ва воситаи дуои хайр ва василаи саодати охират гардонад.
Р у б о и й:
Ҳаргиз макунод ин фалаки пуршутулум
Номи моро аз номаи ҳастй гум.
Зеро ки бақои он пас аз марги нахуст,
Гўянд ҳакимон, ки ҳаётест дуввум»[50].
Чун фақир алар хизматида бу феҳристни ўқудум, бу фақирға ҳам амр қилдиларким: «Сенинг доғи назминг туркча алфозда чун мутааддид бўлубтур, сен доғи ҳар бирисини бир исм била мумтоз қил ва ҳар қайсини бир лақаб била жилвасоз этгил».
Алар амрининг итоати чун вожиб эрди — фақир доғи аввалғи девонғаким, туфулиятда рангин назмнинг ғаробати бор — «Ғароиб ус-сиғар»[51] от қўйдум ва иккинчи девонким, шабоб айёмидаким, маоний нодиралари назм силкига кирибтур — «Наводир уш-шаббоб»[52] лақаб бердим; учунчи девонким, умр авоситида воқеъ бўлғон бадеъ нукотдур — «Бадойи ул-васат»[53]қа мавсум бўлди ва тўртунчи девонким, шайхухат синнидағи фойдалардур — «Фавойид ул-кибар»[54]ға иттисом топти. Умид улким, сағиру кабир, шайху шобнинг хотиралариға дилпазир ва кўнгуллариға ногузир бўлғай.
* * *
Устод Қулмуҳаммад[55] кичик эркандаким, мусиқий ўрганур эрди, чун бот ўрганмоки била хўб ишлар ясамоғи шуҳрат тутти. Фақирға доия бўлдиким, бу фаннинг илмийсини дағи билгай, мавлоно Бу Алишоҳ[56] бўкаким, бу фанда асрининг бебадалидур — анга сипориш қилилди. Агарчи акнун афъюн касрати ани ақл ҳулъясидин орий қилибдур, ул вақтда бу фанда «Асл ул-васл» отлиғ китобни тасниф қилди, дағи Мир Муртоз ва Хожа Шаҳобуддин Абдуллоҳ Марворид ва мавлоно Биноий[57] дағи бу фанда рисолалар битидилар. Аммо чун барча изҳори истеъдод қилиб эрдилар — мубтадиға бот баҳра олмоқ душвор эрди. Ул ердинким, аларнинг бу фақир сори иноят ва илтифотлари бор эрди, мусиқий ва адвор[58] рисоласин битидиларким, бу фанда андоқ мунаққаҳ ва муфид рисола йўқтур.
Ул вақтдаким, бу фақир Мир Хусравнинг «Даръёи аброр»иға Марвда татаббуъ қилиб, алар отиға тугатиб, шаҳрға йибориб эрдим, андоқки юқори мазкур бўлди. Ул қасидада йигирмадин ортуғроқ байт муаммо тариқи ва истилоҳи била муаддо бўлуб эрди. Алар мунунг муқобаласида муаммо тариқи била бир қасида айтиб, анда басе дақиқ ва ғариб тарокиб дарж қилиб, битиб йибориб эрдилар ва ул шеърнинг матлаи будурким:
Жоҳ дори жоҳилосо дар сар, эй комил, мудом,
Жоҳилат хонам на комил чун туро жоҳ аст ком[59].
Бир қатла бу фақирнинг туркча бу матлаиким:
Очмағай эрдинг жамоли олам оро кошки,
Солмағай эрдинг бори оламға ғавғо кошки.
эл орасида шуҳрат тутуб эрди ва подшоҳ ҳазратларининг суҳбатларида дағи ўқилур эрди. Шуюъ ва шуҳрати ул ерга еттиким, ҳазрати Махдумға дағи масмуъ бўлуб, аларға ҳам дағдаға улким, бу баҳр ва қофия ва радифда шеър дегайлар, бу доия пайдо бўлуб, чун туркча алфоз била назмға илтифот қилмас эрдилар, бир форсий ғазал айттиларким, матлаи будур:
Дийдаме дидори он дилдори раъно кошкй,
Дийда равшан кардаме аз хоки он по кошкй[60].
битиб подшоҳ хизматлариға йиборгандин сўнгра мақбул ва матбуъ тушуб, подшоҳ ҳазратлари эҳсон ва таҳсинлар қилиб, бу фақирға ҳукм қилдиларким, аларнинг бу ғазалин мусаддас боғлағаймен. Чун маъмур ва маҳкум эрдим — маоф ва маъзур бўлсам ажаб эрмас. Мусаддас айтилғондин сўнгра подшоҳ ҳазратлари эҳсон ва таҳсинлар қилиб, мусаввадасин алар хизматлариға йибордилар. Алар дағи банданавозлиғ юзидин илтифотлар қилдилар. Матлаи бу навъ боғланибдурким:
Кардамъ дар хоки кўи дўст маъво кошки,
Судаме рухсори худ бар хоки он по кошки,
Омади берун зи қўй он сарви боло кошки,
Бурқаъ афкандй зи рўи оламоро кошки,
Дидаме дндори он дилдори раъно кошки.
Дида равшан кардаме аз хоки он по кошки[61].
[1] «Шавоҳид ун-нубувват» (Пайғамбарлик шоҳидлари) – бу асарда Жомий пайғамбарлар ҳаётига оид маълумотлар ва ривоятларни келтиради.
[2] «Нақд ун-нусус» (Ҳужжатлар сараси) – 1458 – 59 й. да ёзилган бу асарида Жомий тасаввуфга оид Ибн ал-Арабий номи билан машҳур бўлган Муҳйиддин Арабий (1165 – 1240)нинг фалсафий асарларига шарҳлар беради.
[3] «Ашиъат ул-ламаот» (Порлоқ шуълалар) – буюк суфий шоири Фахруддин Ироқий Ҳамадоний (1217 – 1289)нинг «Ламаот» асарига фалсафий ва адабий шарҳлардан иборат.
[4] «Фусус» – Жомийнинг бу асари «Нақши Фусус» деб ҳам юритилади, Ибн ал-Арабий фалсафасининг моҳиятини белгилаб берувчи 1229 й. Дамашқда ёзилган «Фусус ул-ҳикам» (Ҳикматларнинг нақшин қимматбаҳо тоши) номли асарига битилган шарҳлардан иборат.
[5] «Лавомеъ» (Ялтироқликлар) – «Лавомеъ фи шарҳ ал-Хамрия». 1470 – 71 й. да яратилган Жомийнинг бу асари араб тасаввуф шоири Ибн ал-Фориз номи билан танилган Шарафуддин Умар ибн Али ал-Мисрин ас-Саъдийнинг (1181 – 1234 – 35) машҳур «Май қасидасига шарҳлардир.
[6] «Лавоеҳ» (Равшанликлар) – тасаввуф қоидалари шарҳига ба-
ғишланган.
[7] Тоия рисоласи Ибн ал-Форизнинг «т» ҳарфи билан тугалланадиган қофияли байтларига шарҳлардан иборат.
[8] Рубоиёт шарҳи – Жомий бу асарида ўзининг қарашларини талқин қилувчи рубоийларини йиғиб, уларнинг ҳар биридаги тимсолларнинг фалсафий моҳиятини очиб беради.
[9] Ибн Заррин ул-Уқайлий – бу олим ҳақида маълумот топа олмадик.
[10] Бу асар тасаввуф назариётчиларидан Хожа Порсо лақаби билан машҳур бўлган Шамсиддин Муҳаммад ибн Муҳаммад ибн Маҳмуд ал-Ҳофиз ал-Бухорий (вафоти 1414й.)нинг ҳикматли сўзлари мажмуаси.
[11] 1481 – 82 й.да яратилган бу асарида Жомий Муҳаммад пайғамбарнинг 40 та ҳадиси-ҳикматларининг маъносини рубоий шаклида баён этгандир.
[12] Бу рисолада Жомий тасаввуф термини «вужуд»ни шарҳлаб берган.
[13] «Маносики Ҳаж» – Ҳажнинг қоидалари.
[14] Бу рисолада ҳаж зиёратининг қоида ва маросимлари қаламга олинган.
[15] «Ҳафт Авранг» (Етти тахт ёки Катта айиқ юлдузлар туркуми) – Жомий аввалига Низомий ва Хусрав Деҳлавийлар изидан бориб, «Хамса» яратишга киришади. Кейинчалик эса беш достон қаторига яна икки достонни киритади. Натижада етти китобдан иборат достонларига «Ҳафт авранг» деб ном беради.
[16] «Силсилат уз-заҳҳаб»(Олтин занжир) – Бу достон 1472 й.да ғазнавийлар шоири Саноийнинг «Ҳадиқат ул-ҳақойиқ» (Ҳақиқатлар боғи) номли асари муқобаласида яратилган.
[17] «Туҳфат ул-аҳрор» (Ҳимматлилар туҳфаси) – достон номида Жомийнинг тариқат бобидаги пири Хожа Аҳрорга ишора бор. Асар фалсафий, ижтимоий ва дидактик масалаларга бағишланган 20 мақоладан иборат.
[18] «Субҳат ул-аброр» (покиза зотлар тасбиҳи) – достонда тасаввуф йўлидаги «мақомот» (психологик ва идрокий ҳолатлар)лар тавсифи берилади. Лекин унда давлатни идора этиш усуллари ҳамда адолат ва эзгулик ҳақида ҳам илғор фикрлар илгари сурилади.
[19] Ҳулият ул-ҳулал» (Безакли либослар) – муаммо ҳақидаги рисола, уни «Рисолаи муаммойи кабир» (Катта (ҳолатдаги) муаммо ҳақидаги рисола). Яна Жомийнинг «Мутавассит» (Ўртача), «Сағир» (Кичик) ва шеърий йўлда битилган «Асғар» (Жажжи) каби муаммога бағишланган асарлари бор. Уларда муаммони тузиш, уни ечиш назарияси баён этилади. Кўринадики, бу шеърий формага қизиқувчилар кўп бўлган.
[20] «Муншаот» (Мактублар мажмуаси) – Жомийнинг турли масалаларга бағишланган ва ҳар хил табақадаги одамларга ёзган, жумладан Навоийга йўллаган хатлари жамланган асари.
[21] «Фотиҳат уш-шабоб» (Ёшликнинг бошланиши) – Жомий лирик шеъларининг биринчи девони.
[22] «Воситат ул-иқд» (Ўрта ёшликнинг инжулари) – Жомийнинг иккинчи девони.
[23] «Хотима ул-ҳаёт» (Ҳаёт хотимаси) – учинчи девон. Шарқ шеъриятида девонларга махсус номлар бериш анъанаси Хусрав Деҳлавийдан бошланади. Навоий ҳам ўз шеърларини тўплаб, тўрт девонга ажратган. Уларни алоҳида номлаб чиққан ва тўрт девонни яна бир умумий ном билан атагаи.
[24] Фаридуддин Аттор – Муҳаммад ибн Абубакр бинни Иброҳим (1119 – 1220) – машҳур форс шоири. Аввал табобат ва ат-торлик билан шуғулланган, кейинчалик дарвешлик ихтиёр қилган. «Мантиқ ут-тайр», «Илоҳийнома», «Тазкират ул-авлиё» ва бошқа асарлар муаллифи.
[25] Абу Абдураҳмон ас-Сулламий (вафоти 1021 – 22 й.) Қуръонга кенг шарҳ яратган олим, диний арбоб.
[26] Бу китоб (яъни, «Нафаҳот ул-унс»)нинг ёзилиш тарихини улар қуйидагича ёзиб эдилар: 881 (1476 – 77) йилда дарвешлар дўсти ва уларнинг мухлиси, ҳамма машғулотдан тўқ, фақирлик йўлида ботир Амир Низомиддин Алишер (арабча: Бу киши ўз хоҳиши ва ихтиёри билан давлат ва эътиборнинг аъло мартабасидан юз қайтариб, таслим ва ризо қадами билан фақирлик ва фонийлик йўлини қабул қилган) мендан кўнгилдан ўтган ва хотирда муҳрланган тарздагидек қилиб илтимос қилди. Бу билан қадимги орзу янгиланди ва илгариги хоҳиш кучга кирди ва таъкид даражасига етди. Бинобарин, чин ҳиммат ва холисона ният билан ўша истакни амалга оширишга ва топширнқни бажаришга киришилди. Илгариги яхши ахлоқ ва шафқатли ўқувчилардан маълумки (арабча: Оллоҳ авлиёларининг муқаддас руҳлари файзли бўлсин!), бу тўплам – асарнинг мутасаддийси ва боисига муқаддас сағаналардан шайхларнинг нафас уфурлари етишгач ва уларни зиёрат қилувчи дўстлар жонига урилгач, уни «Нафаҳот ул-унс мин ҳазарот ул-қудс» деб номланди. Шояд у хотир гўшасидан ўчмагай ва хайрли дуо билан ёдлангай!
[27] а.:. Оллоҳ уни дуо қилсин ва олқишласин!
[28] «Шавоҳид ун-нубувват»... – Қаранг: 201-бет, 1-изоҳ.
[29] Парчанинг мазмуни. Оятларни ва мўъжичаларни кузатиб, улар ҳақида рад этувчилар ва [Муҳаммад пайғамбарга] ҳақиқий дўстлардан эшитиб, шундай идрок этдимки, уларнинг баъзилари беҳад ишончга сабаб бўлди. Шунинг учун дин олимлари ва ёзувчилар (а.: Оллоҳ уларни ва барчани дуо қилсин ва олқишласин!) пайғамбарлик шаҳодатлари зикрида ва пайғамбарлик элчилиги далилида китоблар ёзганлар. Худо баёнида бошқа [шарҳи] ҳоллар ва асарлардан олиб яратганлар. Мен уларнинг баъзиларини мутолаа қилишга мушарраф бўлганимда, мутолаа фойдаси муҳаббатни йўқотмасликни ва пайравлик ҳавасини тақозо қилди. Менда уларии саралаш истаги пайдо бўлдики, улар фойдасидан бошқа мусулмонлар ҳам баҳраманд бўлсалар, айниқса ул азизларким, менда уларга нисбатан муҳаббат содиқлигн ва эътиқод самимийлиги бор ва унинг устига суфий шайхлар [шарҳи] ҳоллари баёнидаги «Нафаҳот ул-унс мин ҳазарот ул-қудс»ни ёзишимни истаган эдилар (Жомий бу ерда Навоийни кўзда тутмоқда).
Шундай қилиб, ўша пароканда китоблардаги (арабча; йўқолиб кетиши осон) нарсаларни бир жойга жамъ қилиб, фойдали маслаҳатларки, форсийда ёзилиб эди, қисқача талқин билан ва турли сўзлар билан осонлаштирилган ҳолатга келтирилди. Тобеълар камоли тобеълик билан ҳосил бўлади ва камол шаҳодатлиги турличадир, дейилганига кўра, умматлардан зоҳир бўлган каромат ва фазилатлардан аввал пайғамбарнинг баъзи мўъжизаларн зикр этилди. Ул ҳазратнилг баъзи ҳамсуҳбатлари аҳвол ва асарлари (а.: эргашганлар ва уларга эргашганлардан) то суфийлар табақасигачаки, аҳволлари баёни қандай бўлса, шундайин тартибга солинди. Натижада у ҳазрат пайғамбарлиги хабарлар воситасида мўъжизалар навъида жойига қўнилдики, ҳеч саодатманд одамда янглишиш нотинчлиги қолмади. Модомики, бу асар ҳақиқат аҳли учун жавонмардлик тариқатининг порлоқ йўлида шубҳасиз қувват ва катта фойда етказа олади, агар уни «Шавоҳид ун-нубувват яқини аҳли ул-футувват» деб номланса, узоқ кетилмайди.
[30] Соҳиб давлат (яъни, Навоий)ки, замонамиз унинг вужудй билан шарафлидир, унинг қадри даражаси ва ҳашамат мар-табалари, подшоҳга яқинлигидан қатън назар, фазл ва адаб бобидаги барча табиий ва ҳосил қилинган фазилатларга оид маънавий мадҳияларга қараганда шундай баланддирки, уни шеър билан таърифлансаю назм санъати билан тавсиф қилинса [арзийди]. Аммо шариф хотири одоблилик фазилатини ва камтарликни [шу қадар] сингдирганки, ўзини шундай тоифа қаторига ўтқазган, бошқаларнинг эса, уни ўша даражада ҳисоблашлари ва улар сирасида санашларидан юқори кўтарилган. Аммо, инсоф билан айтганда, қаердаки, ўша тоифа бўлса, у бошлиқдир, ҳар қачон шу даражадагилар номлари ёзилса, у дафтарнинг юқорисидадир.
Унинг номи инжуси шундай улуғдирки, назмнинг ҳар тури унинг садафи бўла олур ва шеърнинг ҳар мақоми ундан шараф топа олур. Шеърдаги тахаллуси бу муаммода ҳам яширинганки, қайд қилинди. «Навоий» исмига муаммо:
Унинг номини тахаллусларда ҳеч ким топа олмайди,
Топувчилар лабида ундан бир наво бил ва бас.
Агарчи унга табиий қуввати ва қобилияти кенглиги жиҳатидан ҳар икки хил шеър: туркий ва форсий муяссар бўлса ҳам, аммо туркий сари табъининг мойиллиги ортиқроқдир. Унинг ғазаллари у тилда ўн мингдан зиёда бўлиши керак. Низомий «Хамса»сига жавобан ёзган маснавийлари ўттиз мингга яқин (Жомий байтлар миқдорини назарда тутмоқда. Навоий «Хамса»си 25 615 байт ёки 51 230 мисраъдан ибо- рат). Айтиш керакки, у тилда ундан аввал ҳеч ким шеър айтмаган ва назм гавҳарини тешмаган (Бу ерда Жомий бир мунча муболаға қилмоқда. Навоийдан олдин туркий тилда ижод қилган сўз санъаткорлари бўлган, буни Жомий яхши билган ҳам). Форсийдаги шеърлари жумласидан Хусрав Деҳлавийнинг «Дарёйи аброр» номли қасидасига жавоб тарзида айтилган асари бўлиб, кўп нозик маъно ва латиф хаёлларни ўз ичига олгандир. Матлаъи будир:
Подшоҳлар тожини безовчи ўтли лаъл,
Бошларида хом хаёлларни пиширувчи лаққа чўғдир.
Баъзилар (Жомийнинг ўзи ҳақида сўз кетмоқда) Ҳижоз (яъни, Макка) сафаридан қайтганда табриклаб, бу рубоийни мактубда ёзган эди:
Эй мовий фалак, инсоф билан айтгил,
Бу иккисидан қайси бири яхшироқ юриш қилди?
Тонг отар (томондан) кўтарилган сенинг қуёшингми?
Ёки кун ботар тарафдан чиққан менинг жаҳон кезувчи моҳимми?
Бошқа бир мактубда эса бу рубоий [ёзилган эди]:
Бу мактуб эмас, менинг дардларимни дафъ этувчидир.
Қайноқ дилим ва совуқ нафасим таскинидир,
Яъни менинг жаҳон кезиб юрган моҳимдан хабардир.
Яна янги мактубда бу рубоий [бор эди]:
Агар бутхонада бўлсам, сени сўзлайман,
Агар Маккада бўлсам, сени излайман.
Борлигингда рўпарангда бўлай,
Йўқлигингда кўнгил юзи сен тарафда бўлсин.
[31] а.: Тангри соясини узайтирсин!
[32] Хутба – китобнинг аввалидаги «ҳамд» – мақтов қисми.
[33] «Савонеҳ» – Аҳмад Ғаззолийнинг форс тилида ёзилган ишқ ҳолатлари баёнидаги рисоласи. Латиф ва гўзал наср билан назм омихта яратилган.
[34] Шайх Ер Али – «Савониҳ»га шарҳ битганлардан кўринади. У ҳақда маълумот топа билмадик.
[35] а.: Худо хоҳласа унга оллоҳ марҳамати бўлгай!
[36] Шарафуддин Али Яздий (вафоти 1454 й.) – XV асрдаги буюк тарихчи олим. «Зафарнома» муаллифи. Унинг «Ҳулали му-тарраз» (Нақшлар тикилган шойи) номли асари муаммо фанига бағишланган бўлиб, Навоий даврида машҳур бўлган.
[37] «таркиб», «таҳлил», «интиқод» – муаммо қоидасига оид атамалар.
[38] Бу ерда сўз Жомийнинг китобни гўзал мазмун ва юксак бадиият билан таъминлагани ҳақида кетмоқда.
[39] Шеърнинг мазмуни:
Ёраб, бу гўзал ҳурлар рашкини уйғотувчини,
Ва бу жаннат боғининг гўзалини,
Ҳар бир хушёрнинг кўнгил ва кўзига,
Манзур бўлиш муваффақиятига эриштир.
Хусусан, бу фақирлик йўлидаги ботирга ҳам,
Ботирлигидан уни номи икки шер бўлган,
Улардан бири дин йўлидаги худонинг шеридир,
Бошқасининг панжаси ҳам ов учун очиқдир.
[40] а.: каминаи камтариннинг туҳфаси сифатида.
[41] Шеърнинг мазмуни:
Шоҳ ва аркони давлатга муборак [бу зот],
Арслон ҳайбатли ва шер савлатлидир.
Хусусан у мард йигит азалдан яна
Насаб ва исмда шер, яна шердир.
Мардлик жангалининг ботири бўлгани учун,
Жаҳон мардлари ичида номи икки шердир.
[Уларнинг бири] даврон қалъаларини қўпорувчидир,
Бири эса қулонларга панжа урувчидир.
Муаммо йўли билан ундан номини чиқардим,
Оддий одамлар хаёли ундан узоқдир.
Акс ҳолда фаҳму идрок нима қила оларди,
Бу пок гавҳар юзларча қутичаларга яширингандир.
Шеърдаги табъи қилни қирққа ажратади,
У қилдан эса қалами учи шеър тўқийди.
Бу мушкин соч (яъни, шеърлар)дан кўнгилга тузоқ
У ширин шеърлардан кўнгилларнинг тилагини беради.
У биридан ошиқлар дили бандга илинади,
Бу бирисида эса гўзаллар лаби тотли табассум қилади.
Инсонларга нур иниши тугаган каби,
Бу равшан нафаслар унинг зикри билан охирга етди.
Тўғри, одамийлик коргоҳида,
Ундан бошқалар маҳрамлик йўлини кам топади.
У токи олам даврининг ҳадяси экан,
Нокаслар табъини шоду хуррам қилаверади.
Кўнгил олам худоси билан бўлсинки,
Олам ҳадяси унинг ёдига келмасин.
Сўзни дуо билан тугатдинг,
Тилни афв сўрашга чоғла, эй Жомий!
[42] Олами суғро – «кичик олам» деб суфийлар бу дунёни атаганлар.
[43] Олами кубро – «катта олам» деб эса инсон қалбини, унинг ўзини атаганлар.
[44] яъни: бу мадҳиянинг давомн узун, мисол тариқасида бир неча байт келтирилди, холос.
[45] Парчанинг мазмуни: Баъзи ой ва йил доирасидан четга чиқ
қанлар зикрида ва баъзи хол нуқтасининг марказида ўтиргайлар дуосида.
[46] Шеърнинг мазмуни:
Соқий, узоқ йиллар турган майдан бер,
У эритилган ёқут ва суюқ лаълдан бер.
У майки, ундан дўстлар ичсинлар,
Бир-бирларига меҳру вафо кўрсатсинлар.
Ҳуркканларга ором берсин,
Кесилганларга пайванд бўлсин.
Дўст агар дўстга пайванд бўлса,
Орзуларнинг дарахти унумли бўлади.
Дўст – умид хазинасининг калитидир.
Дўст – абадий айшнинг хушхабарчисидир.
Мавжудлик мақсади дўстдан бошқа нима бўлиши мумкин,
Бу савдо ва фойда дўстдан бўлак ким учундир?
Ҳаётнинг аввалидан охиригача,
Бирор қуш дўстдек парвоз қила олмади.
Хусусан ошнолик боғидаги
Вафо шохида Навоий туради.
Яъники, Навоий лутф қилса,
Шикасталар дилини эркалайди.
Бу иш ўрнида бошқа иш бўлмайди.
Барча жаҳон дўстлари шу дўстга фидо бўлсин!
[47] Маснавийнинг мазмуни:
Кел Жомий, умр бўйи машаққат чекиб,
Кўнглингдаги «Беш хазина»ни дунёга чиқардинг.
Сенинг бу «бешлигинг» шундай кучли панжа бўлдики,
Ундан дарё пўртанасининг қўли буралиб кетади.
Икки бошли қалам – ажаб аждаҳодирки,
Гавҳар хазиналарини тўкиб солади.
[Офатда] аждаҳо хазина олдидан жой олади,
Лекин хазина туғадиган аждаҳо кам топилади.
У аждаҳо сенинг муштингда хазина бўлди,
Унга илон бармоқларини чирмалаб олди.
Бу хазинадан илон гавҳарсочар бўлиб,
Бутун олам этагини гавҳарга тўлдириб юборди.
Қарасам хазина тортувчи қаламидан,
Бу ўтар дунё «Беш хазина» билан тўлибди.
У «бешлик»ларга сенинг «бешлигинг» қандай тенглашади?
Уларнинг бир хазинаси сенинг юз хазинангдан яхшимидир?
Айниқса «бешлик»ка қўл урган,
Ганжадан туриб шерга панжа урган.
Туркий тилда бир ажойиб нақш яралди,
Жоду дамлар лабига муҳр бўлиб босилди.
Бу қаламга фалак офаринлари бўлсин,
Чунки бу гўзал нақш ўша қалам туфайли яралди.
Форсий гавҳар эгаларига –
Форсча назм дуррларини терувчиларга раҳм қилди.
Агар у ҳам форсийда ёзганда,
Шоирларда сўз айитшга мажол қолмасди.
У мўъжизали назм мезонида
Низомий киму Хусрав ким бўларди.
У бошқа бир тилда сўз юритганидан
Ақл учун фарқ ажратиш имкони қолмади.
Қандай яхши, сенинг табъинг – сўз устозидир,
Қаламинг калиди – сўз очувчидир.
Равнақдан тўхтаган, хорлик
Бурчагидан ўрин олган [туркий] сўзга,
Сен бошқатдан обрў бердинг.
Уни ижод майдонига сурдинг.
Сенинг фикринг нури туфайли у сафо топти,
Лутфинг навосидан у наволи бўлди.
Мен бу назм дарахтини парвариш этарканман,
Юрак қони билан ҳосилга киритарканман,
Сенинг сухандонлигингдан,
Илмий сўз юритишингдан бошқа сабаб йўқ [деб биламан),
Ваҳоланки, мен уни безаганимиз,
Ҳеч кимдан на эҳсон, на таҳсин истар эдим.
Бахилнинг эҳсонидан нима чиқарди-ю,
Нодоннинг мақтовидан нима келарди.
Сўз лутфи билан сени мақтарканман,
Сени ўз билимим чегараси деб кўрсатдим.
Молу мартаба гарчи жонни парвариш қилса ҳам,
Сўз камоли ҳаммасидан юқорироқдир.
Бу кўҳна фалак бирданига айланишдан тўхтар ҳам,
Лекин жаҳон бор – сўз қолади.
Сўз ҳар қанча ва абадий боқий бўлмасин,
Хомушлик ажаб дилкаш ва жонга ёқимлидир.
Кел, эй соқий, бир дилкаш жом келтир,
Оловдек иссиқ ва тиниқ май келтир.
Токи у дилкаш жомга лаб қўяйлик,
Ҳамма қаламу дафтарларни оловга отайлик.
Кел, созанда, чангни тезлатиб юбор,
Чолғу мезроби билан куйни юксалтир.
Кўнгил қулоғидан пахтани олайлик,
Бутун вужудни қулоқа айлантириб, дам олайлик.
[48] Имом Али Мусо ар-Ризо – (765 – 770/818) саккизинчи имом, аввал Мадинада яшаган. 816 й.да Халиф ал-Маъмун уни Хуросонга келтиради ва Али Ризо мин оли Муҳаммад (яъни, Муҳаммад зотидан сайланган, эъзозланган) деган лақабин беради. 817 й. 24 мартда Марвда 33 минг одам қатнашган йиғинда уни валиаҳд деб эълон қилади. Имом Ризонинг номи тангаларда Маъмун номидан кейин зарб этила бошлайди. Хатто халиф Имом Ризога ўз қизи Ҳабибани никоҳлаб беради. Али Ризо қадимги Тус шаҳри яқинидаги Нукон деган қишлоқда тўсатдан вафот этади. Баъзи ривоятларга кўра, у анор, бошқаларига кўра узум еб заҳарланади. Маъмун ғоят тантанали дафн маросими ўтказади ва жанозада ўзи имомлик қилади. Али Ризони Санобод деган жойдаги катта боғда Хорун ар-Рашид мақбараси ёнига дафн қиладилар. Кейинчалик бу ерда шаҳар пайдо бўлади ва унга Машҳад (яъни, шаҳид ўлганнинг қабри) номи берилади. Ҳозирги ҳолатдаги Имом Али Ризо мақбараси XIV асрда Ул-жайтухон томонидан бунёд этилган.
Алишер Навоий Имом Ризо мақбарасининг жамуб томонига айвон қурдирган ва устунларнинг бирининг тепасига Ҳусайн Бойқаро номини нақшлаттирган.
[49] а.: Унга Оллоҳнинг мақтови бўлсин!
[50] Парчанинг мазмуни: Кўринадики, бу камина аслий табиат ва туғма қобилият туфайли оқибати қутлуғ сўз санъати ҳукмлари ўқларининг нишонаси тушгани ва «ал-мутакаллим» деган улуғ ном сирлари жавоҳирларининг садафи бўлгани сабабли ҳеч қачон ўз вақтларини назм ва наср яратишдан фориғ топабилмади ва бўш қолдира олмади. Бинобарин, йил ва ойларнинг ўтиши, замон ва даврларнинг айланиши билан насрий асарлардан турли-туман рисола ва китоблар, маснавийлардан хилма-хил дафтарлар, қасида ва ғазаллардан алоҳида-алоҳида девонлар тўпланди. Бу вақтларда ҳижрий (йил ҳисобида) тўққиз юзга тўлишига уч йилдан ортиқ қолмаган (яъни 1491 й. – С. Ғ.) эди, дарвешлар дўсти ва мухлиси, балки улар дўст тутган ва ихлос қўйган:
Унинг дилига кечаги куннинг секин эмас, тез ўтиб кетгани [таъсир қилди),
Эртанги кун мақсади нима учун кеча ёки ўтган кундан жой олиши керак.
(миллат ва диннинг қоидаси) Алишер ўзининг шарафли ҳимматини кўрсатиб, сони учга етишган қасида ва ғазаллар девонини учта тоза писта мағзи бир пўст ичида парвариш топганидек, бир жилдга бириктирилса ва ҳар бириси бир исм билан номланса, бу билан дудмоллик аралашлик туҳматидан халос бўлинса, деб мендан илтимос қилди. Бинобарин, яратилиш вақтлари мулоҳазаси билан биринчи девон йигитлик пайтларида, тинчлик ва омонлик замони аввалларида юзага келганлигидан «Фотиҳат уш-шабоб» (Ёшликнинг бошланиши) деб аталди. Иккинчи девон тирикчилик кунлари машаққатларининг ўрталарида тартиб топганидан Воситат ул-иқд» (Боғланиш воситаси) деб номланди. Учинчн девон ҳаёт охирларида тузилганидан «Хотимат ул-ҳаёт» (Ҳаёт хотимаси) деб исм берилди.
Оллоҳнинг марҳаматига умидворлик аёндирки, ҳамма азизларнинг номи яхши ишлари ва ёқимди сўзлари воситаси билан олам саҳифасида қолади.
Р у б о и й:
Бу жафоларга тўла фалак ҳеч қачон
Бизнинг номимизни борлик саҳифасидан ўчирмасин.
Чунки унинг абадийлиги дастлабки ўлимдан сўнг
Донишмандлар айтишича, иккинчи ҳаётдир.
[51] «Ғаройиб ус-сиғар» (Болаликнинг ғаройиботлари) – Навоийнинг биринчи девони.
[52] «Наводир уш-шабоб» (Ёшликнинг нодирликлари) – иккинчи девон.
[53] «Бадоеъ ул-васат» (Ўрта яшарликнинг гўзалликлари) – учинча девон.
[54] «Фавойид ул-кибар» (Қариликнинг фойдалари) – тўртинчи девон. Бу ерда Навоий Жомий маслаҳати билан ўз девонларини юқоридагича номлаб чиққанини ёзади. Лекин ана шу тўрт девонига бир умумий ном «Хазойин ул-маоний» деб ном берганини қайд қилмайди.
[55] Устод Қулмуҳаммад – Навоий давридаги моҳир созанда. «Мажолис ун-нафоис»да келтирилишича, ғижжак, уд ва қўбузни жуда яхши чалган, рассом ва наққош бўлган.
[56] Бу Алишоҳ – мусиқий илми устодларидан. Навоий унинг мусиқа назариётига оид «Асл ул-васл» номли асарини тилга олади. Шоир Устод Қулмуҳаммадни Бу Алишоҳга таълим олиш учун тавсия қилган.
[57] Мир Муртоз, Абдуллоҳ Марварнд, Биноий – Навоий давридаги таниқли шоирлар ва мусиқий илм соҳасида назарий асар лар яратган ижодкорлар. «Мажолис ун-нафоис»да улар ҳақида маълумотлар келтирилган.
[58] Бу ерда сўз Жомийнинг мусиқа ва унинг назариёти ҳақидаги рисоласи устида кетмоқда. Жомийнинг бу асарини таниқли шарқшунос олим А. Н. Болдирев (1909 – 1993) рус тилига таржима қилган: Абдурахман Джами. Трактат о музыке. Ташкент, 1960.
[59] Шеърнинг мазмуни:
Эй комил, доимо жоҳилдек давлатни ўйлайсан,
Мақсадинг мартаба – бойлик бўлгани учун сени комил эмас, жоҳил ҳисоблайман.
[60] Шеърнинг мазмунн:
У гўзал дилдор дийдорини кўрсам кошки эди,
Кўзимни унинг оёғи тупроғидан равшан қилсам кошки эди.
[61] Мусаддас бандининг мазмуни:
Дўст кўйини ватан қилсам кошки эди,
Унинг оёғи тупроғига юз суртсам кошки эди,
У баланд сарв ўз кўчасидан чиқса кошки эди,
Олам безаги [бўлган) юзидан парда кўтарса кошки эди,
У гўзал дилдор дийдорини кўрсам кошки эди,
Кўзимни унинг оёғи тупроғидан равшан қилсам кошки эди.
Qayd etilgan