Shaqiq Balxiy  rizqini ta'minlash uchun ishlamas, rizq topishga bahona izlamasdi. Bir payt Haj sabab bo'lib, Makkada
Ibrohim ibn Adham bilan uchrashib qoldi. Ibrohim ibn Adham undan, rizq topish uchun bunday harakat qilmasligiga sabab nima deb so'radi.
 
 Shaqiq Balxiy:
-Qachonlardir bir payt cho'l sari yo'lga chiqqandim. Cho'l o'rtasida qanoti siniq bir qushni ko'rdim. Harakat qilmas, ucholmas edi. O'zimga-o'zim:"Qani ko'ray-chi, bu qush qaerdan va qanday oziqlantirilarkin!"-dedim va bir oz nariroqda bekinib, kuta boshladim. Tuyqusdan og'zida chigirtkasi bilan bir qush uchub keldi va chigirtkasini qanoti siniq qushning og'ziga soldi. Shundan keyin men ham o'zimga dedim:
-Bu sog'lom qushga, bu qanoti siniq qushni ta'minlatgan ALLOH meni ham ta'minlagay!
 Keyin ishlashni tashladim, faqat ibodat bilan band bo'la boshladim.

Shunda Ibrohim ibn Adham:
-Nechun sen nogiron qushni ta'minlovchi sog'lom qush bo'lmaysan?
Harakat qiluvchi qush bo'lsang, yanada fazilatli va yanada sharafliroq bo'larding! Eshitmaganmisan, RasulALLOH s.a.v:
-Beruvchi qo'l oluvchi qo'ldan hayrliroqdir! deganlar. Hamda doimo har ishda har narsaning eng yuksak darajasiga tolib bo'lmoq mo'min uchun shon-sharaf hisoblanadi.
 
Ibrohim ibn Adhamning bu so'zlarini eshitgan Shaqiq Balxiy:
-Siz mening ustozimsiz dedi.

1. Тафаккур Аллоҳнинг розилиги ва муҳаббатига олиб борувчи йслдир.

2. Тафаккур бағрикенглик ва қалб сокинлигидир.

3. Тафаккур Аллоҳ азза ва жалладан хавфда бслиш ва қсрқиш малакасини ҳосил қилади.

4. Тафаккур ҳикмат малакасини ҳосил қилади ва қалбни тирилтиради.

5. Ксп сътибор бериш ва ваъзланиш стганларнинг сийратидандир.

6. Тафаккур катта ақлий қувват бслиб, скка шахсларнинг огоҳлигига ва умматларнинг уйғонишига олиб боради

"œҲасан Басрий" номи билан машҳур тобеин Абу Саид Ҳасан ибн Ясор (раҳматуллоҳи алайҳ) ҳижрий 21 (милодий 642) йили Мадинада туғилди. Онаси Хайра Лайғамбаримизнинг (алайҳиссалом) аёллари Умму Салама онамизнинг (розийаллоҳу анҳо) хизматида сди. "œҲасан" исмини қсйган ҳам, унга сут она бслган ҳам Умму Салама онамиздир (розийаллоҳу анҳо).
Ҳасан сн тсрт ёшга чиққанида ота-онаси билан Басрага ксчиб боришди ва шу шаҳарда сшаб қолишди. Кейинчалик исмига "œБасрий" тахаллуси қсшилишининг сабаби шу.
«Умму Салама онамиз (розийаллоҳу анҳо) болалигида Ҳасанни: Аллоҳ, Ҳасанни дин илғори қил, уммат унга сргашиб юрсин», деб дуо стган сди. Дуо ижобат бслди, Ҳасан Басрий Ислом умматининг таниқли олими бслиб етишди. Имон-сътиқодда мустаҳкамлиги, парҳезкорлиги билан замондошларига ибрат бслди. Бир гал катта илм йиғинида стирганлардан бири: «Аши улуғ олимлар қатнашаётган мажлисда нечун бу йигит ҳаммамизга насиҳат қилспти?» дес сътироз билдириб қолди. Шунда кекса бир олим унга: «Бутун халойиқ илм бобида унга муҳтождир, унинг бизга сҳтиёжи йсқ. Одамларга арпа донасичалик бслса ҳам сҳтиёжини айтмайди, унинг биздан устунлиги шунда», деб жавоб қилди.

Умар ибн Абдулазиз ва Ҳишом ибн Абдулмалик (Аллоҳ уларни раҳматига олсин) билан ҳамсуҳбат бслган, аббосийлар давригача сшаган улуғ воиз Холид ибн Сафвон бундай ривост қилади: «Мен Ҳийра шаҳрида Маслама ибн Абдулмаликни учратиб қолдим. У мендан:
— А­й Холид, Ҳасан Басрий ҳақида нима дейсан, билишимча, сен уни схши танирдинг? — деб ссради.
— Тсғри, мен Ҳасанни нисбатан схши биламан, чунки мажлисларида иштирок стганман, қолаверса, унинг ён қсшниси бсламан, — дедим.
— Бслмаса, у ҳақда ссзлаб бер, сй Холид.
— Ҳасан Басрий тили билан дили бир инсон: одамларни схшиликка чақириб, ёмонликлардан қайтаради, ссзларига снг олдин сзи амал қилади. Мен Ҳасаннинг бандаларга зор смаслигини, аксинча, одамлар Ҳасан Басрийнинг билимига муҳтожлигини ксрдим.
— Шу етарли, Холид, — деди Маслама ва ортидан қсшиб қсйди: — Ораларида Ҳасан Басрийдек улуғ зот бслган қавм қандай қилиб адашиши мумкин?»

Имом Абу Ҳомид Ғаззолийнинг (Аллоҳ раҳматига олсин) «Иҳёу улумиддин» асарида келтирилишича, бир саҳобий йигирмата ҳадисни айтди. Одамлар ундан бу ҳадисларни шарҳлаб беришини ссрашди. Саҳоба: «Мен ривост қилдим, бошқасини билмайман», деди. Шундан сснг мажлисда стирган Ҳасан Басрий у келтирган ҳадисларни бирма-бир шарҳлай бошлади. Одамлар унинг гсзал шарҳ-лари-ю, хотирасининг кучлилигидан ҳайратланишди. Шунда сша саҳоба стирганлар томонга бир ҳовуч майда тошларни сочиб юборди ва: «Олдингизда шундай олим турганида илмни мендан ссрайсизларми?» деди.

Ҳасан Басрийнинг фазилатлари ҳақида манбаларда ксплаб ривостлар бор. Улардан бирида айтилишича, хуросонлик бир киши Ҳасан Басрий мажлисларида бслиб, юртига қайтиш чоғида у зот ҳузурига беш минг дирҳам пул ва чиройли матолардан тикилган снта кийим солинган халтани кстариб киради. Шунда Ҳасан Басрий (Аллоҳ раҳматига олсин): «Аллоҳ таоло сенга саломатлик берсин, нафақа ва кийимларингни қайтариб ол, биз бунга зор смасмиз. Ким менинг срнимда бслса (съни, мавъиза қилса) ва одамлардан бундай нарсаларни қабул қилса, қиёмат куни Аллоҳга ҳеч қандай насибасиз ҳолда рспара бслади», деди.

Фарқад Сабҳий (раҳматуллоҳи алайҳ) Ҳасан Басрийдан бир масала ҳақида ссради. У киши жавоб берди. Фарқад: «Фақиҳлар сизнинг фатволарингизга қарши чиқишспти», деди. Шунда Ҳасан Басрий: «Онанг сени йсқотиб қсйсин, Фарқад, сен фақиҳни сз ксзинг билан ксрганмисан? Дунёга берилиб кетмай, охиратга интилган, динни схши тушуниб, Ларвардигори ибодатида бардавом бслган, мусулмонларга фақат схшилик тилаган, уларнинг мол-мулкидан беҳожат ва уларнинг жамоатларига панду насиҳат қилиб турувчи киши ҳақиқий фақиҳдир», деди.

Умар ибн Абдулазиз насиҳат қилишини ссраб, Ҳасан Басрийга мактуб жснатди. Ҳасан Басрий унга бундай насиҳат қилди: «Чиндан ҳам олдингда улуғ қсрқинч ва муҳим ишлар турибди. Ўйлаб кср: ё нажот топасан, ё ҳалокатга юз тутасан. Бил, нафсини ҳисоб-китоб қилган одамнинг савдоси фойдали бслди. Ким бундан ғофил қолди — савдоси касод бслди. Амалининг оқибатига назар солган киши нажот топди, нафсу ҳавосига сргашган адашди. Ҳалимлик бойликдир. Аллоҳдан қсрқинчи ксп одам ибратланувчидир. Ибратланган кишининг қалб ксзи очиқдир. Кимнинг қалби уйғоқ бслса, у тушунган зотдир. Тушунган зот Аллоҳни танувчидир. Бу гапларни англа! Йслдан тойган заҳотинг йслга сна қайт! Лушаймонлик туғилган заҳоти гуноҳларни тарк ст! Билмасанг, ссра! Ғазаблансанг, ғазабингни бос!»

Ҳасан Басрийдан схшилик ҳақида ссрашди. У зот: «Яхшиликка чақириш, ёмонликдан қайтариш, кечиримли ва ширин ссзли бслиш керак... Ссз амал билан дуруст бслади. Амал ва ссз нист билан дуруст бслади. Ссз, амал ва нист суннат билан дуруст бслади. Кимнинг ссзи ҳикмат бслмаса, у ғафлатдир, кимнинг тафаккури сукут бслмаса, у хатодир, кимнинг назари ибрат бслмаса, у сйиндир... Тсрт нарса: тилининг ростгсйлиги, дсстларининг хато-камчиликларини кечириши, одамларга саховат ксрсатиши, танишлар ва қсшниларга озор беришдан тийилиши кишининг схши сканига далолат қилади», деб жавоб берди.

Ҳасан Басрий (раҳматуллоҳи алайҳ) саҳобалардан бир юз сттиз киши билан учрашди, улардан ксплаб ҳадислар келтирди. А ивост қилган ҳадислари «Кутуби ситта» муаллифлари сртасида сътиборли сди. Ҳасан Басрий Ҳазрати Али (каррамаллоҳу важҳаҳу) билан ва Абдуллоҳ ибн Аббос (розийаллоҳу анҳу) қсл остиларида улғайди, етук мужтаҳид бслиб етишди, "œШайхлар шайхи" унвонини олди. Имом Ғаззолий унинг машҳур олим, фақиҳ, обид, фасиҳ, нотиқ, улуғ донишманд бслганини ёзади. Ҳасан Басрий ксп йиллар Басрада сшаб, ҳижрий 110 (милодий 728) йили вафот стди ва сша ерга қсйилди.

Uzoq bo'lsa ham qimmatini ol,
Qari bo'lsa ham qizini...

Лондондаги жомеъ масжидларнинг бирига снги имом тайинланибди. Имом
Лондон шаҳридан ташқарида сшаганлиги туфайли, шаҳарга келиш учун бир
автобусга минар, кспинча бир ҳайдовчининг автобусига чиқишга тсғри келиб
қолар скан.


Мана шундай одатий кунларгнинг бирида, имом ҳар доимгидай чипта олса,
ҳайдовчи унга 20 тийин (Буюк Британисда пенс-pence деб номланади;
сқувчимизга тушунарлироқ бслиши учун тийин деб олинди) кспроқ қайтим
бериб юборибди. Имом ҳам буни сз срнига стириб, пулини санаганидагина
билиб қолибди. Шундай вазистда унинг бошидан турли фикрлар ста бошлабди.
Хаёлидан "Шу 20 тийинни қайтариб берсаммикин? Ахир бу пул бошқаларга
тегишлику!" деган фикр стибди. Аксинча ичидан бошқа бир товуш: "Бу пул
арзимаган миқдорку! Автобусчининг бу пулга қараб қолган жойи йсқ, нима
қиламан қайтариб? Автобус ширкатига ҳар куни қанчадан қанча пул
топширилади, арзимаган 20 тийин ҳеч нарсани ҳал қилиб бермайди, бекорга
кулгуга қоламан..." деб, уни биринчи фикрдан қайтарибди. Имом бу пулни
Аллоҳ тарафидан юборилган бир ҳадс сифатида қабул қилибди ва чснтагига
солиб қсйибди.

Ўз бекатига етиб келганида имом срнидан туриб, бировнинг ҳаққи
туфайли Аллоҳнинг қандай азоб беришидан қсрқиши-тақвоси уни бирдан
фикрини сзгартиришига сабаб бслиб, тушааётганида ҳайдовчига юзланиб:

- Мана бу пулни адашиб кспроқ бериб юборибсиз шекилли, қайтариб олинг - дебди ва сша ортиқча 20 тийинни қайтариб берибди.

Ҳайдовчи сса, бундан унчалик ҳам ажабланмай, кулимсираб жавоб қайтарибди:

- Сиз шаҳардаги фалон жомеънинг снги имомисиз шекилли?! Аслида анчадан
бери масжидга бориб, Исломни срганиш мақсадида, сизни зиёрат қилиш
нистида юргандим... Шу бугун "Қани нима қилар скансиз, бир кузатай" деб
атайин сизга ортиқча қайтим бериб, сзимча синаб ксрмоқчи сдим. Бунинг
учун мени айбламайсиз, жаноб...

Имом автобусдан тушар скан, сз оёқларини ҳис қила олмас, ерга
йиқилмаслик учун бир устунга сусниб қолган, сзига келишга интилар, аммо
ксз ёшини тсхтата олмай: "Аллоҳим, сал қолса Исломни 20 тийинга сотар
сдим!..." деб истиғфор айтар сди.

Axloqi va muomalasi go'zal bo'lmagan musulmonning dini ham mukammal hisoblanmaydi.

Dunyodagi g‘am-qayg‘u Alloh zikrini unutish miqdoricha bo‘ladi. Kim huzur-halovat, xotirjamlik va saodatning bardavom bo‘lishini xohlasa, Alloh zikrini ko‘paytirib, shu yo‘lda davom etsin. Kimga g‘am va tashvish peshma-pesh kelayotgan bo‘lsa, qul faqat o‘z nafsini ayblasin, bu uning Alloh zikrini unutganining bir jazosidir.

Buni yaxshi bilib ol!

Bilgilki, qalb qattiqligi, Allohni zikr etish bilan ketadi. Al-Hakim Abu Muhammad at-Termiziy rahmatullohi alayh bunday degan: "Allohni zikr etish, qalbni xotirjam qiladi va yumshatadi. Qalb zikrdan to‘xtasa, zikrsiz qolsa, nafs harorati va shahvat otashi alanga oladi, natijada qalb tosh qotadi, quriydi, a’zolar ham qalbga itoat etmay qoladi". Buniham bil! Allohni doimiy zikr etish kibr, ujb, riyo, hasad, su’i zon, kin, hiyla, maqtanish sevgisi kabi botiniy xastaliklarni ketkazadi. Allohni har doim zikr qilish bilan botiniy vasvasalar ketadi. Shayton vasvasasi gunohlarga chorlaydi, nafs vasvasalari esa shahvatga yetaklaydi. Bu ikkisining orasidagi farq shunday: Nafs, sendan bir narsa xohlagach, biroz keyin bo‘lsa-da murodiga yetgunga qadar tinmay harakat qiladi, biroq (unga qarshi) mujohadaning davom etishi bilan haligi harakati davom etmay qoladi. Shayton esa, seni bir xatoga chaqirsa-yu, sen unga qarshi chiqsang, bu o‘tib ketadi, biroq u boshqa bir xatoga vasvasa qiladi. Chunki shayton uchun qarshi chiqishlarning hammasi bir. Vasvasaning ma’nosi qalblarga keluvchi xitobdir.

Bilginki, balo-ofatlar Allohni zikr etish orqali daf bo‘ladi. Imom Zinnun al-Misriy
rahmatullohi alayh bunday deganlar: "Allohni zikr etuvchini Alloh taolo har balodan asraydi".

"Zikr muridlarning qilichidir. Ular jin va insonlardan bo‘lgan dushmanlarga qarshi zikr bilan jang qiladilar hamda boshqalarga keladigan ofatlarni zikr bilan daf etadilar", deyishgan ba’zilar.

Buyuk so‘fiylardan biri aytgan: "Balo, oralarida zikr ahli bor qavmga kelsa, ahli zikrdan boshqaga qarab ketadi".

Zikr qalbiga o‘rnashgan mo‘minga, shayton yaqinlashganda aqldan ozadi. Bu xuddi shayton insonni yo‘ldan ozdirgani kabidir. Shaytonlar aqldan ozayotgan, bechorahol u shayton ustida to‘planishadi va: "Bunga nima bo‘ldi?" deya so‘rashadi. "Bu (shayton) zokirga yaqinlashgan edi, ana shunday zarbaga uchradi", deyiladi.

Ey birodar! Mana shu holatni bilib olganingdan keyin zikrni ko‘paytir. Chunki
shaytonning ta’qibu qutqulari, vasvasalariga faqat zikr bilan monelik qilish mumkin. Ustozim Shayx Afzaluddin rahmatullohi alayh bunday dedilar: "Shayton har birimizni ta’qib etadi. U doimo qul qalbining qarshisida turadi. Qul Allohni zikr qilsa, shayton uni tark etadi. Kimga bu kashf ayon bo‘lsa edi, Alloh zikridan g‘ofil qolishimiz bilan shayton bizni eshak qilib minganini, xohlaganday "o‘ynatganini", zikrga boshlasak zoqlashganini ko‘rardi".

Ulug‘ so‘fiylar shu narsaga ijmo qilishgan: zikr g‘aybning kaliti, yaxshilikni horlaguvchi, yolg‘izning do‘sti va xotirni jamlovchidir. Zikr zokir qalbiga o‘rnashsa, uning ruhiga Alloh muhabbati o‘rnashadi. Zikrning ma’lum vaqtga bog‘lanmaganligi (xohlagan paytda zikr qilish mumkinligi)ning o‘ziyoq zikrning sharafi buyukligiga kifoya qiladi.

Yana shu xususda ijmo qilganlar: "Doim zikr qilolmayapman, deya zikrni tashlab qo‘yish durust emas.



Imom Sha’roniy, "œIbodat va zikr ahliga tavsiyalar"

Imom Sahl rahmatullohi alayh aytganlar: "Dinda istiqomat, siniq ko‘ngil ila Allohga qullik qiling, sihhatli bo‘lishni kutmangiz. Chunki sihhatli bo‘lishni kutish tanballikdir".

"Hikom" asarining muallifi Atoulloh Iskandariy rahmatullohi alayh deydilar: "Xushu-xuzu’ bilan zikr qilolmayapman deya zikrni tashlab qo‘yma! Chunki Allohning zikridan g‘ofil qolishing (zikr etmasliging), Allohni g‘aflat bilan bo‘lsa-da zikr qilganingdan yomonroqdir. Balki Alloh seni zikridan g‘ofillikdan zikr etishga, zikr etishdan xushu-xuzu’ ila zikr qilishga, Allohdan boshqa har narsadan uzoqlashib zikr qilishga yuksaltirishi mumkin". "Bu Allohga qiyin emas" (Ibrohim surasi, 20-oyat, Fotir surasi, 17-oyat mazmuni).

Ey birodar, buni ham bilib qo‘y!

Imom Sha’roniy, "œIbodat va zikr ahliga tavsiyalar"

Yaxshi kunlaringda ALLOHni qancha ko'p esga olsanglar, yomon kunlaringda ALLOH sizlarni eslaydi.

Bir zamonlar buyuk va kuchli bir o'lkani boshqargan qirolning to'rt rafiqasi bo'lgan ekan.
Qirol eng ko'p to'rtinchi xotinini sevarkan, uning bir aytganini ikki qilmas, har narsaning eng afzalini, eng yaxshisini unga berarkan.
Qirol uchinchi xotinini ham juda yaxshi ko'rarkan. Bu go'zallikning bir kun kelib uni tark etishi mumkinligidan qo'rqqani bois uni ko'p rashk qilarkan, bundan titroqqa tusharkan. Qirol ikkinchi xotinini ham yaxshi ko'rarkan. Unga nisbatan har doim yaxshi va sabrli munosabatda bo'lgan bu xotini qirolning qachon biror dardi bo'lsa doim uning yonida bo'lib, muammolarining yechimida unga ko'makchi bo'lar ekan. Qirolicha bo'lgani qirolning birinchi xotini ekan. Uni eng ko'p sevgan, evaz so'ramasdan sevgan, sog'ligi va hukmronligiga eng katta hissa qo'shgan birinchi xotinini qirol negadir sevmas, u bilan hech ishi ham bo'lmas ekan.

Bir kuni qirol o'limga olib boruvchi bir dardga chalinibdi.
Yaqinda o'lishini anglagan va o'limdan so'ng yolg'iz qolishdan qo'rqqan qirol xotinlaridan qaysi biri u bilan o'lim yolg'izligini baham ko'rishga rozilik bildirishini o'rganmoqqa qaror qilibdi.

Eng ko'p muhabbat qo'ygan to'rtinchi xotinidan, o'lim safarida menga hamroh bo'lasanmi, deb so'raganda, olgan javobi qalbiga pichoq kabi sanchilgan qisqa va lo'nda "Mumkin emas", bo'libdi...
Hayotim davomida seni sevdim, sen men bilan birga o'lishga rozi bo'lasanmi, deb so'ralgan savolga uchinchi xotini ham, "Yo'q, hayot juda go'zal. Sen o'lsang, men yangi turmush quraman", deb javob beribdi. Qirol bir muddat hasrat chekib, yerga yiqilibdi.
Muammolarimda har doim yonimda bo'lgan, menga yordam bergan sen eding, bu muammoimda ham menga yordamchi bo'lasanmi, so'roviga javoban ikkinchi xotini, "Bu muammoing uchun hech narsa qila olmayman, juda bo'lsa, senga mozoringga qadar hamrohlik qilishim mumkin, janoza marosimingni go'zal o'tkazib, azangni tutaman", deb aytibdi.
Ulkan hasrat-nadomat og'ushida qolgan qirol birinchi xotinining tovushidan o'ziga kelibdi:
"Qayerga borsang bor, sen bilan bo'laman, seni ta'qib etaman..." Oh, deya nido qilibdi qirol, qaniydi yana bir bor imkoniyatim bo'lsaydi, senga ko'proq e'tibor bergan bo'lsaydim...

Hayotda har birimizning to'rt umr yo'ldoshimiz bor aslida...
To'rtinchi umr yo'ldoshimiz bu vujudimiz, tanamizdir. Uning go'zal ko'rinmog'i uchun har qancha vaqt, mablag' va kuch-quvvat sarflasak ham, u o'lganimizdan so'ng bizni tark etadi.
Uchinchi umr yo'ldoshimiz bu biz ega bo'lgan mansab va maqomlardir. Biz o'lar-o'lmas, u boshqalarga yor bo'ladi.
Ikkinchi yo'ldoshimiz esa oilamiz va do'stlarimizdir. Barcha muammolarimizni baham ko'rganimiz bu kishilarning biz uchun qila oladigan eng so'nggi yaxshiligi ko'zlarida yosh bilan bizni so'nggi manzilga kuzatmoqdir.
Birinchi umr yo'ldoshimiz esa ruhimiz va dunyoda bajargan amallarimizdir. Ular biz bilan ketadi...

Unutmang!
Yeganlarimiz emas, hazm etganlarimiz bizni kuchli qiladi.
To'plaganlarimiz emas, saqlab qolganlarimiz bizni boy qiladi.
O'qiganlarimiz emas, esda saqlaganlarimiz bizni ilmli qiladi.
Boshqalarga bergan nasihatlarimiz emas, o'zimiz amal qilganlarimiz bizni odam qiladi...