ҲАСАА БАСА ИЙ
"Аллоҳ, Ҳасанни дин илғори қил, уммат унга сргашиб юрсин"
Умму Салама онамиз (розийаллоҳу анҳо)
"œҲасан Басрий" номи билан машҳур тобеин Абу Саид Ҳасан ибн Ясор (раҳматуллоҳи алайҳ) ҳижрий 21 (милодий 642) йили Мадинада туғилди. Онаси Хайра Лайғамбаримизнинг (алайҳиссалом) аёллари Умму Салама онамизнинг (розийаллоҳу анҳо) хизматида сди. "œҲасан" исмини қсйган ҳам, унга сут она бслган ҳам Умму Салама онамиздир (розийаллоҳу анҳо).
Ҳасан сн тсрт ёшга чиққанида ота-онаси билан Басрага ксчиб боришди ва шу шаҳарда сшаб қолишди. Кейинчалик исмига "œБасрий" тахаллуси қсшилишининг сабаби шу.
«Умму Салама онамиз (розийаллоҳу анҳо) болалигида Ҳасанни: Аллоҳ, Ҳасанни дин илғори қил, уммат унга сргашиб юрсин», деб дуо стган сди. Дуо ижобат бслди, Ҳасан Басрий Ислом умматининг таниқли олими бслиб етишди. Имон-сътиқодда мустаҳкамлиги, парҳезкорлиги билан замондошларига ибрат бслди. Бир гал катта илм йиғинида стирганлардан бири: «Аши улуғ олимлар қатнашаётган мажлисда нечун бу йигит ҳаммамизга насиҳат қилспти?» дес сътироз билдириб қолди. Шунда кекса бир олим унга: «Бутун халойиқ илм бобида унга муҳтождир, унинг бизга сҳтиёжи йсқ. Одамларга арпа донасичалик бслса ҳам сҳтиёжини айтмайди, унинг биздан устунлиги шунда», деб жавоб қилди.
* * *
Умар ибн Абдулазиз ва Ҳишом ибн Абдулмалик (Аллоҳ уларни раҳматига олсин) билан ҳамсуҳбат бслган, аббосийлар давригача сшаган улуғ воиз Холид ибн Сафвон бундай ривост қилади: «Мен Ҳийра шаҳрида Маслама ибн Абдулмаликни учратиб қолдим. У мендан:
— Ай Холид, Ҳасан Басрий ҳақида нима дейсан, билишимча, сен уни схши танирдинг? — деб ссради.
— Тсғри, мен Ҳасанни нисбатан схши биламан, чунки мажлисларида иштирок стганман, қолаверса, унинг ён қсшниси бсламан, — дедим.
— Бслмаса, у ҳақда ссзлаб бер, сй Холид.
— Ҳасан Басрий тили билан дили бир инсон: одамларни схшиликка чақириб, ёмонликлардан қайтаради, ссзларига снг олдин сзи амал қилади. Мен Ҳасаннинг бандаларга зор смаслигини, аксинча, одамлар Ҳасан Басрийнинг билимига муҳтожлигини ксрдим.
— Шу етарли, Холид, — деди Маслама ва ортидан қсшиб қсйди: — Ораларида Ҳасан Басрийдек улуғ зот бслган қавм қандай қилиб адашиши мумкин?»
* * *
Имом Абу Ҳомид Ғаззолийнинг (Аллоҳ раҳматига олсин) «Иҳёу улумиддин» асарида келтирилишича, бир саҳобий йигирмата ҳадисни айтди. Одамлар ундан бу ҳадисларни шарҳлаб беришини ссрашди. Саҳоба: «Мен ривост қилдим, бошқасини билмайман», деди. Шундан сснг мажлисда стирган Ҳасан Басрий у келтирган ҳадисларни бирма-бир шарҳлай бошлади. Одамлар унинг гсзал шарҳ-лари-ю, хотирасининг кучлилигидан ҳайратланишди. Шунда сша саҳоба стирганлар томонга бир ҳовуч майда тошларни сочиб юборди ва: «Олдингизда шундай олим турганида илмни мендан ссрайсизларми?» деди.
* * *
Ҳасан Басрийнинг фазилатлари ҳақида манбаларда ксплаб ривостлар бор. Улардан бирида айтилишича, хуросонлик бир киши Ҳасан Басрий мажлисларида бслиб, юртига қайтиш чоғида у зот ҳузурига беш минг дирҳам пул ва чиройли матолардан тикилган снта кийим солинган халтани кстариб киради. Шунда Ҳасан Басрий (Аллоҳ раҳматига олсин): «Аллоҳ таоло сенга саломатлик берсин, нафақа ва кийимларингни қайтариб ол, биз бунга зор смасмиз. Ким менинг срнимда бслса (съни, мавъиза қилса) ва одамлардан бундай нарсаларни қабул қилса, қиёмат куни Аллоҳга ҳеч қандай насибасиз ҳолда рспара бслади», деди.
* * *
Фарқад Сабҳий (раҳматуллоҳи алайҳ) Ҳасан Басрийдан бир масала ҳақида ссради. У киши жавоб берди. Фарқад: «Фақиҳлар сизнинг фатволарингизга қарши чиқишспти», деди. Шунда Ҳасан Басрий: «Онанг сени йсқотиб қсйсин, Фарқад, сен фақиҳни сз ксзинг билан ксрганмисан? Дунёга берилиб кетмай, охиратга интилган, динни схши тушуниб, Ларвардигори ибодатида бардавом бслган, мусулмонларга фақат схшилик тилаган, уларнинг мол-мулкидан беҳожат ва уларнинг жамоатларига панду насиҳат қилиб турувчи киши ҳақиқий фақиҳдир», деди.
* * *
Умар ибн Абдулазиз насиҳат қилишини ссраб, Ҳасан Басрийга мактуб жснатди. Ҳасан Басрий унга бундай насиҳат қилди: «Чиндан ҳам олдингда улуғ қсрқинч ва муҳим ишлар турибди. Ўйлаб кср: ё нажот топасан, ё ҳалокатга юз тутасан. Бил, нафсини ҳисоб-китоб қилган одамнинг савдоси фойдали бслди. Ким бундан ғофил қолди — савдоси касод бслди. Амалининг оқибатига назар солган киши нажот топди, нафсу ҳавосига сргашган адашди. Ҳалимлик бойликдир. Аллоҳдан қсрқинчи ксп одам ибратланувчидир. Ибратланган кишининг қалб ксзи очиқдир. Кимнинг қалби уйғоқ бслса, у тушунган зотдир. Тушунган зот Аллоҳни танувчидир. Бу гапларни англа! Йслдан тойган заҳотинг йслга сна қайт! Лушаймонлик туғилган заҳоти гуноҳларни тарк ст! Билмасанг, ссра! Ғазаблансанг, ғазабингни бос!»
* * *
Ҳасан Басрийдан схшилик ҳақида ссрашди. У зот: «Яхшиликка чақириш, ёмонликдан қайтариш, кечиримли ва ширин ссзли бслиш керак... Ссз амал билан дуруст бслади. Амал ва ссз нист билан дуруст бслади. Ссз, амал ва нист суннат билан дуруст бслади. Кимнинг ссзи ҳикмат бслмаса, у ғафлатдир, кимнинг тафаккури сукут бслмаса, у хатодир, кимнинг назари ибрат бслмаса, у сйиндир... Тсрт нарса: тилининг ростгсйлиги, дсстларининг хато-камчиликларини кечириши, одамларга саховат ксрсатиши, танишлар ва қсшниларга озор беришдан тийилиши кишининг схши сканига далолат қилади», деб жавоб берди.
* * *
Ҳасан Басрий (раҳматуллоҳи алайҳ) саҳобалардан бир юз сттиз киши билан учрашди, улардан ксплаб ҳадислар келтирди. А ивост қилган ҳадислари «Кутуби ситта» муаллифлари сртасида сътиборли сди. Ҳасан Басрий Ҳазрати Али (каррамаллоҳу важҳаҳу) билан ва Абдуллоҳ ибн Аббос (розийаллоҳу анҳу) қсл остиларида улғайди, етук мужтаҳид бслиб етишди, "œШайхлар шайхи" унвонини олди. Имом Ғаззолий унинг машҳур олим, фақиҳ, обид, фасиҳ, нотиқ, улуғ донишманд бслганини ёзади. Ҳасан Басрий ксп йиллар Басрада сшаб, ҳижрий 110 (милодий 728) йили вафот стди ва сша ерга қсйилди.