XXV
1. Чингизхон (асл номи Темужин, Темучин) (тахм. 1155—1227 25.
—мўғул феодал империяси асосчиси, саркарда.
2. «Агар киши дўстликни ҳавас қилса, то абад унга ушбу масал кифоядир».
XXVI
1. «Шоҳи Фаридунхаишм»—Искандарга нисбатан ишлатилган сифат.
2. «Ҳикмат ойини донанда»—Арастуга нисбатан айтилган.
3. Уч байтнинг мазмуни: «Бировнинг ножўя бир иши бўлиб, уни қилиши зарур бўлиб қолади. Аммо бу ишдан эл-юртга катта-кон зарар етадиган, таги қалтис, жанжал чиқадиган бўлса, биров бу ишни манъ этиш имкониятига эга бўлсаю, бундан ўзини четга олса, у кечирарли эмас».
XXVII
1. Мазмуни: «Кишилар хайр бериш учун Рум, Зангибор, Фаранг мамлакатларидан бошқа ҳамма жойга, дунё бўйича тўхтовсиз чоптилар».
2. Турон—Ўрта Осиёнинг шимоли-ғарби ва Қозоғистонинг жануби-ғарбидаги текислик.
3. «Ҳамма иқлимнинг ҳукмдорлари бўйинларига итоат халқасини осиб, тўда-тўда бўлиб келишар эди».
4. Бу ва олдинги уч байтнинг мазмуни: «Хитой мамлакатининг хоқони Мангу ҳам, Ҳинд элкнинг бошлиғи Қорахон ҳам, Миср юртининг азизи Варқаъ ҳам, Дашт элининг ҳокими Темуртош ҳам, Ховарон мамлакатидан Фарангису, Ширвон элидан Даволи каби кишиларнинг ҳамма-ҳаммаси Доронинг кўз ўнгидан ўтишди. Шоҳ ва шаҳзодаларнинг, саркарда ва амалдорларнинг сон-саноғи йўқ эди».
5. Мазмуни: «Лекин Искандарнинг шиори сулҳ ва тинчлик эди, у Дорога ўхшаб ҳовлиқмасди».
6. «Кеча посбонлари қанчалик ҳушёр бўлса, қўошн қоровуллари ҳам шунчалик зийрак— бедор эдилар».
7. У (Искандар) «Хаибар қўрғонидек ҳандақ ясади, йўқ Хайбар эмас, Искандар деворидек истеҳком қурди».
8. Бу икки байтнинг мазмуни: «Мен ҳикмат йўлида мунча лоф уриб, ажаб ерда уруш майдонини ёйиб-очиб қўнган эканман. Бу ердан қайтишнинг имкони йўқ, уруш қилсам нуқсондан бошқа ҳеч нарса бўлмас».
9. Мазмуни: «Қўшиннинг ҳар тарафини илғор қисм ўраб олтан бўлиб, улар душман тарафидан писиб келадиган тун ўғриларини (разведкачиларни) қўлга тушириш пайида эдилар».
10. «Гўё ерда зилзила пайдо бўлиб, у «ўз ҳомиласини ташлаб қўйди».
11. Тўрт байт мазмуни: «Тақдир икки дарёга жўш солди, бу ғавғо Миррих планетаси қулоғига етди. Полвонлар ҳайбатли наъралар торттилар, бу наъралар ер қатламларига зилзила солди. Ерда зилзила пайдо бўлди, «ва ер ўз юклорини юзага чиқарди», қиличбозлар, фалак турки (Миррих планетаси)дек бошдан-оёқ кўк темирга чулғандилар».
12. Боронғор — ҳаракатидаги қўшинининг ўнг қаноти.
13. «Бу вақтда жаннатга ўхшаш Самарқанд йўқ эди, буни (Самарқандни) Искандар бино қилди».
14. Шайпол — Искандарнинг қўшни бошлиқларидан бири.
15. «Қуролларнинг бир-бирига урилишидан чақмоқ ўти ярқирар, отларнинг кишнашидан эса, момақалдироқ садоси эшитиларди».
16. Мазмуни: «Фалак беяасининг табиати қисирлик бўлмаганда, бу ғавғодан у ҳомила ташлаб юборар эди».
17. Бориқи Барбарий— Доронинг собиқ аскари. У Дородан кўп жабр кўриб, Искандар қўшинига хизматга ўтган.
18. Ҳаррон — Доро паҳлавонларидан бири.
19. Шайда—Ҳарроннинг қариндошларидан, Доронинг паҳлавонларидан бири бўлган.
20. Равшанак — Эрон шоҳи Доронинг қизи. Доронинг жанг майдонида ўлими олдидан васиятига кўра, Искандар бу гўзал қизни хотинликка олган.
21. Бу байтнинг мазмуни: «Агар давр Дорога заҳарни тез берган бўлса, Искандарга ҳам абадиятни бера қолмайди-ку!»
XXVIII
1. Икки байтнинг мазмуки: «Кимки шоҳлик қилишни истаса, барча аскарларнинг ҳолидан воқиф бўлсин. Уларнинг таъминоти масаласини ҳал қилганда, ҳар кишининг даражасига қараб иззатини бажо келтирсин».
2. «Ҳайрил-умур»—ишнинг яхшиси демак, бу ерда «ишнинг яхшиси ўртачаликдир» деган арабча мақолга ишора қилинган.
3. Мазмуни: «Ферузани эшакмунчоқдан ва бутун чиннини синиқ сопол кўзадан фарқ қилса».
4. Арабча ёзувда ҳар иккала сўз бир шаклда — ( ) ёзилса-да, биринчиси минг, иккинчиси эса бир (абжад ҳисобида)дир.
5. Икки байтнинг мазмуни: «Биёбонда ўлган тошбақанинг қуруқ чаноги шаклан садафни эслатади. Лекин бунинг бирида дурдона бўлсл, иккинчисида бир неча чириган суякдан ўзга нарса бўлмайди».
XXIX
1. Бу қисмда гап Султон Абу Саид ҳақида бормоқда. Султон Абу Саид — Амир Темурнинг эвараларидан бири (Мироншоҳнинг набираси). Хуросон ҳукмдори бўлиап бу шоҳ Озарбайжонга ҳарбий юриши вақтида Муғон даштида ўлдирилган.
XXX
1. Навоий достонининг асосий бобларидаги ҳикмат қисмида Искандар кўпинча Арастуга савол билан мурожаат қилади. Бу йўл фақат етмиш учинчи бобнинг учинчи қисмида Суқротга ва етмиш еттинчи бобнинг учинчи қисмида Луқмонга мурожаат қилиш билан ўзгарган, холос.
2. Мазмуни: «Лекин буни қилиш нафсига оғир келади ва кишининг нафси енгиллик томонига муштоқ бўлади».
3. «Кимдаким бирон ёмон хислатга эга бўлса, ҳар ишда ва ҳар қандай ҳолатда ўша туғма хислатнинг таъсирдиа юради».
4. Аторид—Меркурий сайёраси.
XXXI
1. Байтнинг мазмуни: «Агар Доро иккидан бирини бериб, унинг ҳам ярмини халқдан ундириб келган бўлса, биз буни (маошни) икки баравар оширамиз».
2. «Шоҳ: Хазинадан икки ҳиссадан маош беринг,— деди. Шундай қилиб, эл ранждан қутулди».
3. Мазмуни: «Ҳамма хазинадан маошини олди, шаҳ ўзига тобеларни шундай рози қилди».
4. Байтулҳарам — Макка шаҳридаги Каъба шу ном билан юритилади.
5. Илҳоми ҳотиф — ғойибдан хабар берувчи илҳом, жони хоиф — қўрқувчи жон.
6. Мазмуни: «Агар итоат қилмай, бўйин эгмай, худо сақласин, жоҳиллик ва ўжарлик қилсанг».
7. Мазмуни: «Элчилар ҳар тарафга кетдилар. Улар ишда, сўзлашда лозим кўринган ҳамма нарсани майдасидан йиригигача билиб олган эдилар».
8. Олдинги бешала ва бу байтнинг мазмуни: «Зеро, тангри менга уч ҳунарни насиб қилибдурким, агар бировдан енгилсам кутилмаган ғаройиб воқеа бўлур эди. Биринчиси шуким, мамлакатим ниҳоятда мустаҳкам, унинг тоғлари баланд, қалъалари истеҳком шаклида. Бундан ташқари, бу ерда яна бир ажойиб иш қилинганким, қалъанинг бутун тевараги ҳам, ер ости ҳам дарёдан иборатдир. Иккинчиси шуким, менинг бир қанча сеҳргарларим бор бўлиб, улар ҳаммаси мендан мояна еб ётадиган хизматкорлардир Агар менинг бошимга фалак бирон офат юборса, улар шундай шафқатсизлик билан чора кўрадиларки, сеҳр-жодуни ишга солиб, юмронқозиқни йиртқич шерга, буғини салобатда қонхўр қоплонга айлантирадилар».
9. Ҳиндуйи раҳта — ҳиндча куй.
XXXII
1. Уч байтнинг мазмуни: «Утнинг манқали май ширасида жонланиб турсаю, май шираси худди манқалдаги ўтдек ўткир бўлса. Ўрдак шакл, тиниқ май идиши ёнида бўрдоқи ўрдак кабоби турса, ўтнинг шуъласи уйни гулшан, майнинг жилваси кўзни равшан айласа».
2. Шоир бу мисрада қор билан қопланган жаҳонни оқ пўстинга ўралган кишига ўхшатган.
3. Муаллиф бу мисрада сувни симобга ва музлаган сувни тоза кумушга ташбиҳ этмоқда.
4. «Ин якод»— кўз тегмасин учун ўқиладиган дуонинг боши.
XXXIII
1. «Кўз очиб қараса уйда, худди қоронғу кечада ҳамма ёқни ёритиб турган Сухайл юлдузидек Лайли ўтирган экан».
XXXIV
1. «...доройи дарёнавол»—Искандар маъносида.
2. «...ҳакими Масиҳомисол»—Арасту демак.
3. «Бунинг даҳшати билиниб тургач, киши табиати бундан қўрқувда бўлиши керак эди».
4. Тўрт байт мазмуни: «Донишманд мунажжим шундай деди: «Бу ишнинг бошқа бир сабаби бор. Масалан, қишнинг табиати совуқ, нам ва рутубатлидир. Ақл бу маеалага шу тарзда қарайди, ёш кишиларнинг табиатига майин ҳаво ёққани ҳолда, ҳарорат ва қуруқлик азият беради. Қуруқлик билан иссиқ ҳарорат алангалатган киши вужудини совуқ ва намчил ҳаво мўътадил ҳолатга келтиради».
5. Шабобу куҳулат — ёшлик ва қарилик маънооида.
XXXV
1. Арас риди—Арас дарёси — ҳозирги Озарбайжон территориясида.
2. Сипоҳон — Исфаҳон. У Эроннинг марказий қисмида жойлашган тарихий вилоят.
3. Хуросон—Эроннинг шимолий шарқий қисмидаги тарихий-маъмурий вилоят.
4. Ҳирманд—Хуросондаги дарёлардан бири.
5. Зобулистон — Эрондаги бир вилоят (юқорида ҳам эслатилган).
6. Нимрўд — Хуросондаги дарё.
7. Дирижаз — Хуросондаги дарё.
8. Бироҳими Адҳам (Иброҳим Адҳам)— шоҳликдан воз кечиб, тасаввуф йўлини қабул қилган машҳур шахс. 777 йилда вафот этган.
9. Мурғоб руд — Афғонистон ва Туркманистон ҳудудидан оқиб ўтадиган дарё.
10. Чахчарон—Хуросон ҳудудидан оқиб ўтадмган дарё.
11. Бу байтда шоир радд-ул-ажз мина-с-садр санъатидан фойдаланган. Хуросон — биринчи мисранинг боши ва иккинчи мисранинг охирида; Ҳирий (Ҳирот)— биринчи мисранинг охири ва иккинчи мисранинг бошида такрорланган.
12. Мовароуннаҳр—ўрта асрларда Амударё билан Сирдарё оралиғи шундан ном билан аталган.
13. Кўҳак— Зарафшон дарёсининг қадимги номи.
14. Фурот (арабча номи Шатт-ул-Фурот)—Ғарбий Осиёдаги энг катта дарё. У Туркия, Сурия на Ироқ ҳудудидан оқиб ўтади.
15. Нил— Африка қитъасидаги энг катта дарё.
16. Салсабил — жаннатдаги афсонавий булоқ.
17. «Сув бу тепанинг олдидан шундай оқар эдики, қараган киши: «Тепа ошиқнинг бошию, дарс суви уннг кўз ёши»,— дерди».
18. Бу блйт ирсолу-л-масал санъатига яхши мисол бўла олади, Унда «мннг қарғага бир кесак» мақоли ишлатилган.
XXXVII
1. Икки байтнинг мазмуни: «Гадо элга кам кўриниши керак, кўп кўрннавериши уни ҳор қилади». Феруза (тоши) оз бўлгани учун, азиздир, эшакмунчоқ кўи бўлгапидан ўнтаси бир пулдир».
2. Мазмуни: «Шоҳининг кўзи кўр бўлган эди».
3. Уч байтнинг мазмуни: «Кимки саъй-ҳаракат қилиб, менинг кўзимни очса, унга кўз нуримни, яъни кўзим пардасида яширинган қизимни никоҳлаб бериб, уни кўз қорачиғидай фарзанд этаман, кўзим нурини унга пайванд қиламан», деб ваъда берган эди.
XXXVIII
1. Юқоридаги байтларнинг мазмуни: «Эй ҳикмат аҳлига сабоқ берувчи ҳаким! Бир жойда истиқомат қилганда осойишталигу, сафарга чиққанда минг турли машаққат бор бўлгани ҳолда, нима учун илм-ҳикмат аҳли сафарни маъқул топади?»
2. «Сафар ўтида куйишни ўзига мақсад қилиб олган одам ҳам вужуд отини тоблаб, чиниқтириб камолотга эришади».
3. Икки байтнинг мазмуни: «Масалан, сафарда юрган одамнинг еган таоми яхши ҳазм бўлади. Овқат тез ҳазм бўладими, кишнинг саломатлиги яхшиланаверади».
XXXIX
1. Байтнинг мазмуни: «У шоҳнинг савлатидан қочқинда, фалон қалъада унинг қўрғони бор.
2. «Доимо руҳпарвар насим эсиб тургани учун жаннатга ўхшайди, бўлмаса жаҳаннамнинг худди ўзидир».
3. «Бу иккининг тарки»— ўт ва шамолнинг тарки маъносида.
4. Бу мисрада такрир санъатидан («не» сўзннинг тўрт марта такрорланиши орқали айтилаётган фикр бўрттирилиб) моҳирона фойдаланилган..
5. Байтда Навоий илтизом санъатидан, ўринли фойдаланган. Унда «ўт», «ел». «сув» сўзлари бир неча бор такрорланган бўлиб, улар, биринчидан, мазмунни кучайтирган, иккинчидан, ўқувчи хотирида мустаҳкам из қолдиришни таъминлаган.
6. «Унинг туби Каюмарс замонидан бери ёниб турган катта олов ўчоғининг ўзидир».
7. Бу байтда тавзиъ (бир хил товушга эга бўлган сўзлардан фойдаланиш) ҳамда тасдир (сўзлар такрори) санъати ишлатилган.
8. «Ҳар томонга тахтга тош бостирилган, унинг бирига ел, бирига ўт яширилган».
9. «Ўт чоҳдан шуъла урганда, унинг яллиғи қалъани куйдиради».
10. «Шу онда Искандар билан Афлотун икковлари қўрғонга томои эмас, тангрининг қудратига кўз тикдилар».
11. Бу икки бандизод—Маллунинг ўғли ва қизи, демак.
12. «Яна тожингни ўзингга қайтариб, ўлкангни ҳам ўзингга бериб чиқиб кетамиз».
13. Барги мамотни соз этмак—ўликни кўмиш учун яроғини тайёрлаш (лозим).
14. Амру Зайд!—ҳозирги «Эшмат», «Тошмат» деган маънода.
ХLII
1. Агар қилса таълил қувват кетиб,
Кўпидин табиатқа иллат етиб.
Байтнинг биринчи мисрасидаги «таълил» сўзи Абдужамил ва Султонали нусхаларида тўғри, ўз ўрнида қўлланилгани ҳолда, Истанбул ва Тошкент нусхаларида «тақлил» тарзида берилганки, натижада байтнинг мазмунига путур етган. «Таълил» сўзи касалланиш, баҳона қилиш маъноларини бериб, байтнинг иккинчи мисрасидаги «иллат» сўзм ҳам айнан «таълил»ни қўллашни талаб қиляпти. «Тақлил» эса «камайтирмоқ», «озайтирмоқ» маъноларини билдиради. Байтдан илгариги қисмларда гап овқатнинг инсон меъдаси учун зарурлиги, қарилик, камқувватлик ҳақида кетаётганини ҳисобга олсак, маъно қуйидагича ойдинлашади:
Киши бадани қаряликка юзлангач, гавда ҳарорати пасаяди, натижада меъда сусаяди, овқат яхши ҳазм бўлмайди. Агар шу сабаб билан овқат кам тановвул қилинса қувват кетади, кўп ейилса ҳазм бўлмайди, баданга иллат— касаллик юзланади, қарилик ана шундай бедаво дарддир.
ХLIII
1. Бу беш байтда пил (фил) гавдаси ажойиб муболаға ва ўхшатишлар билан тасвирланган: фил гавдасини яхлит кулранг тошдан бўлган тоққа, бошини тоғ учидан чиқиб турган фалак сингари тўгарак тошга ўхшатилади, тоғ бўлганда ҳам кемага ўхшаб юрувчи, икки қулоғи эса кема елкани каби, хартуми «сомон йўли»дай, балки аждаҳо сингари, дейилади.
2. Бу мисра талқини: филнинг тиши шаклан тўғри алифдек бўла бориб, ломдек эгилади. Шу ўхшатиш орқали алифдек тўғри тишлар лом каби эгриларнинг дастидан (лоинкор маъносини билдиради) балогардон бўлиб кетганлигига ишора қилинади.
3. «Яна ҳар бир фил устида ажойиб бир тахт бўлиб, ҳар тахтнинг ичида тўққизта бахти кулгап ҳинд маликаси ўтирар эди».
4. «Булар Зуҳал (Сатурн) юлдузи сингари олтин рангда, Баҳром (Марс) юлдузидай оташин ва ғазабнок, ўйлаганлари нуқул уруш ва адоват эди».
5. «Бу вакилларнинг Искандар олдида қиммати ғоят катта эди. Бинобарин, улар томонидаи келтирилган совғаю тортиқлар унинг наздида бир қора пулчалик ҳам кўринмайди».
6. Нигор — Деҳли яқинидаги ўрмон.
7. Илтизом санъати ишлатилган бу парчада сандал (қорасариқ рангли, ёқимли ҳидли дарахт) бир нёча бор такрорланган. Шоир сандал сўзини таъкидлаш орқали тилга олинган жойнинг ҳавоси ғоятда юмшоқ, ёқимли эканлигини бўрттириб кўрсатишга эришган.
8. Синд — Хиндистондаги дарёлардан бири.
9. Фасли рабеъ — баҳор фасли.
10. «Унда қишу ёз райҳонлар тўла, асалари у ерда гул терувчидир».
ХLIV
1. Бу бантда ишлатилган «ано» икки маънони (она ва машаққат) билдиради.
2. Росу — сусарлар оиласидан бўлган йиртқич ҳайвон бўлиб, у каптар ва товуққа жуда ўч бўлади.
ХLV
1. Адан— Арабистон ярим орвлидаги йирик шаҳарлардан бири. Ҳозирги Жанубий Яман Халқ Республикаси ҳудудидадир.
2. «Адан мамлакатида бир савдогар бор эди, у савдо ишида ўз касбдошларининг энг эпчили эди».
3. «Йўловчи савдогар ўз жонини қутқарди-ю, бироқ ўз ўғлидан ажралиб қолганини кўрди».
4. Бу парчада тавзиъ ҳамда илтизом санъатлари ишлатилган.
ХLVI
1. Доройи хикмат— Искандар маъносида.
2. Нуктапардози доно—Арастуга нисбатан ишлатилган.
3. «Бироқ ҳар бир киши ақл эгаси бўлса, унинг ақли ўйламасдан бирор ишни қабул қилмайди».
4. Бу байтда ирсоли масал санъати ишлатилган. Унда «ким нима экса ўшани ўради» халқ мақоли мавжуд.
ХLVII
1. Шаст билан мохийи сиймгун тутмоқ — қармоқ билан кумушдай (танга) балиқ тутмоқ.
2. Кўси рахил чолмoқ — кўчиш ноғорасини қоқмоқ, яъни қўзғалиш ҳақида сигнал бериш,
3. Солиб сулҳдин сўз, йиборгай расул, Боришмоқ тариқини қилғай қабул. Байтдаги «боришмоқ» сўзи «ярашмоқ»қа ишорадир (боришмоқ сўзининг ўзи келишмоқ, келишиб олмоқ маъноларини билдиради).
4. «Тинчлик қоидасида киши урушдан қанча йироқ бўлса, шунча яхшироқдир».
5. «Ҳеч шубҳасиз, мен ғолиб бўлишим керак эди, охирида ҳам ҳақ (худо) менга нусрат ва зафар ато қилди».
6. Айладик — бу жойда «айласин» маъносида ишлатилган.
7. Равонроқ кетурсанг жавоби савоб, Савоб ўлғуси бизга доғи жавоб. Байтнинг биринчи мисрасидаги «равонроқ» сўзи асарнинг 1960 йил нашрида «бурунроқ» тарзида берилган.
8. Тундшер — Искандарга берилган сифат.
9. Икки байтнинг мазмуни: «Бутун Хитой юртларининг ҳаммасидан, яъни етти мамлакат, йўқ, етти эмас, етмиш ота-бобонинг юртидан лашкар тўплаган, аскарлари сон жиҳатидан осмон юлдузидан ҳам, саҳро қумидан ҳам кўп эди».
10. «Айланаси ароба (тўп аробаси) билан шундай мустаҳкам қўрғон бўлдики, фалак қўрғони ҳам ўшандай мустаҳкам эмас эди».
11. Ароба уза тўра— тўп аробаси олдида катта қалқон, демак.
12. Чу Ҳоқон соридин кўрунди қаро, Ясаб турди Искандар ул дашт аро. Байтдаги «ясаб турди» ибораси нашр (1960)да «ясол тузди»га айлантирилган. Ваҳолонки, ҳар икки ибора мантиқан бир-биридан фарқ қилмайди.
13. Икки байтнинг мазмуни: «Икки томондан эҳтиёт юзасидан, қўшинни қўриқлаш учун, тун посбонлари чиқадилар. Банди ушловчилар ҳам кетма-кет равона бўлиб, энг хира ҳулкар юлдузлардек, кўз илғамас ҳаракат қила бошладилар».
14. Ар—«агар»нинг қисқартирилган шакли (классик адабиётда вазн талаби билан «агар» сўзини «ар» тарзида қисқартириб ишлатиш кенг одат бўлган).
ХLVIII
1. Хуршиди искандарийнинг чеҳра очишн—қуёш чиқиши маъносини билдиради.
2. Мазмуни: «Юлдузларнинг Чин қўшинидек ранги ўчиб, тақдир-қазо осмонининг кўк яйловини тақир қилиб қўйди».
3. «Попушакда шунқорни уриш одати йўқ».
4. «Мени йўл кезувчи элчи деб ўйлама, сенинг даргоҳингга хоқон келди».
5. Қоним сабил — қоним ҳадя маъносида ишлатилган.
6. Икки байтиннг мазмуни: «Аслини олганда, сенда унча гуноҳ йўқ, ҳамма гап биз томондан содир бўляпти. Агар аввалги сўзларда, баъзи бир англашилмовчиликлар бўлса ҳам, энди унинг сабабини билганимиздан сўнг, кўнглимизда ҳеч шубҳа қолмади».
7. «Турки ҳижоз»— чолгу куйи.
XLIX
1. Бу байт асарнинг бошқа нашрларида учрамайди. Ундаги арабча сўзларнинг мазмуни: «Назрларига вафо қилурлар».
2. Насси қуръон — қуръондан далил.
3. Ёлғоннинг ёмон оқибатларга олиб келиши ҳақида «Ҳайратул-аброр»да ҳам ҳикоя бор («Шер ва Дуррож»ни эсланг).
4. Мазмуни: «Олди-сотти иши битавермагач, охирда оғирлиги кампир (вазни)га тенг олтин бердилар».
5. «Агар шоҳ тўғрини қўйиб, эгри йўлдан юрадиган бўлса, худо кўрсатмасин, шоҳликдан воз кеча қолгани яхшироқдир».
6. «Рости расти»— ростлик, тўғрилик — шодлик, фароғат келтиради маъносида.
7. Мазмуни: «Тўғриликнинг байроғи алиф ( )дир, лекин у ҳарф арабчада «алиф» ўқилса бирни, «алф» ўқилса мингни билдиради». «Масалан, бир одамнинг фикри тўғри бўлса, душман кўплигидан қандай хавфи бор?»
8. Мақол ишлатиш санъатидан фойдаланиб ёзилган бу байтнинг мазмуни қуйидагича: «Ўйлаш билан мақсад юзага чиқади, сабр билан ғўра ҳалво бўлади».
LII
1. Хўтан — Хитойнинг шимоли-ғарбий қисмидаги қадимий шаҳар. Такламакон чўлидаги воҳанинг маркази. Қадимда карвон йўлларининг кесишган жойи бўлган. XV асргача Хўтан оркали Хитойдан Европага ипак олиб борилган.
2. Мазмуни: «Қачонки кун билан ой қирон қилиб, бир-бирига рўбарў бўлса, арзимас доғлар уларнинг нурлари орасида кўзга илинадими?»
3. «Табъимиз бир нарса дейишдан ожиздир, хурмо дарахти (жаннатдаги) туби дарахти ишини қилолмайди».
4. Уч байтнинг мазмуни: «Унинг сипоҳ (лашкар)ларига бериладиган моёнанинг бир йиллигини тўлаш ҳам халқ учун вожибдир. Янги йилги бериладиган хирожларни эса дафина (кўмилган бойлик) қулфини очиб, мен ўз хазинамдан нақд бериб юбора қоларман. Агар сизларга шу фикрим маъқул бўлса, шахсан шоҳни қандай эъзозлашни менинг ўзим ўйлаб кўрарман!»
5. Мазмуни: «Яна бир минг тўққиз юз хил уй жиҳозлари қандай тахланиб тугилган бўлса, шундан ечилмай турарди».
6. Ойинаи Чин (Чиний ойина)— хоқоннинг Искандарга қилган ажойиб совғаларидан бири бўлиб, Навоийнинг таърифича, у ойинанинг икки юзи икки хил мўжизали яъни бир юзи орқали гуноҳкор ва гуноҳсиз (гуноҳкор ойинага қараса акси кўринмас, гуноҳсиз қараса кўринар экан) аниқланса, иккинчи юзида мажлисда ўтириб кўп ичиб маст бўлиб қолган одамнинг башараси намоён бўлар экан.
7. Байт мазмуни: Букри ва камбағал, устида ипдан тўқилган эски кийими бўлган кўрммсиз кишилар кўнгил мамлакатининг шоҳи бўлиши мумкин. Инсонийликни, доноликни кийим ва ташқи кўриниш белгиламайди, демоқчи шоир.
Ёзилишида бир, аммо ўқилиши ва маъноси турлича бўлган сўзлар ўқувчини чалғитиб қўпол маънавий хатоларни юзага келтиради. Бу ҳол 1960 йил нашр нусхасида учрайди:
Чу байнинда бу нуктаға топти пай,
Бўлуб хушдил, анлар равон тарки май.
Байтдаги «байнинда» сўзининг «байн» шакли ора, оралиқ, ўрта маъноларини англатади ва унинг байт мазмунига ҳеч қандай алоқаси йўқ. Бантдан олдинги. қисмлар эса Чин хоқони томонидан Искандарга ҳадя қилинган «ойнаи чин» (Чиний ойина) ҳақида ҳикоя қиладн. Ана шуларни ҳисобга олиб ва байтдаги бошқа сўзлар мантиқидан келиб чиқиб, бу сўзни «байнинда» эмас, «бийнанда» деб ўқисак, «кўрувчи», «боқувчи» маъноларини беради ва шоир назарда тутган фикр ойдинлашади.
8. Шўхи Чинийнажод»— хоқон Искандарга тортиқ қилган гўзал, демак.
9. Икки байтнинг мазмуни: «Юзидаги кулдиргичи ҳам ярим давра шаклида бўлиб, бундан бутун замон кишилари жабрланар эди. Бағбақа чуқурчаси у давранинг нуқтаси бўлиб, бу даврнинг кўпгина бечоралари шу чуқурга асир бўлиб қолган эдилар».
10. Мазмуни: «Шоҳ шундай шаҳарни қурдики, кекса дунё ҳам мисли йўқлигидан «ламъякун» (мисли бўлмаган) оятини ўқир эди».
11. «У боғнинг тўрт паргарли эшиги ва саккиз пахсали девори бор».
12. «Бу дарахт шохларининг кўкдаги манзарасини кўрганда, «осмондаги юлдузлар шуларнинг меваси экан» деб ўйлайсан».
13. Мазмуни: «Унинг саҳнлари, қуббалари ва бурчлари бошдан-оёқ олтин билан бўялган».
14. Икки байтнинг мазмуни: «Аввал, ўлкаларнииг бошида тожи бор амирсултонлари, улардан сўнг вазир-вузарою лашкарбошлари ўтирдилар. Афлотун, Арасту ва Фарфиёнус каби ҳикмат аҳли—файласуфлар шоҳ атрофига жойлашдилар».
LIII
1. Бу байтда талмеҳ ва ўхшатиш санъатидан фойдаланилган. Унда берилган Халилуллоҳ — Иброҳим пайғамбарнинг лақаби.
2. Байтдаги «кужпушт» сўзи Абдужамил,. Султонали ва Порсо Шамсиев қўлёзмаларида «кўз пушт», нашр (1960) нусхасида «кўз пушти» тарзида хато берилган. Бу аҳволда берилиши унинг мазмунинигина мавҳумлаштириб қолмай, Навоийнинг айтмоқчи бўлган фалсафий фикрини ҳам йўққа чиқарган. Бу сўз бошқа қўлёзмаларда оддий «з» эмас, балки «жола»даги уч нуқтали ( ) ёзилган. Демак, ( ) «кўз» эмас, балки «куж» экани, унга «пушти» эмас, «пушт» сўзини қўшиб ўқиб кўрганимизда «кужпушт», яъни «букир» маъносини англатувчи қўшма сўз ясалади. Демак, бу сўз мантиқан юқоридаги мисраларда қайд қилинган мазмунга мувофиқ келади ва Навоий айтмоқчи бўлган юксак фалсафий маънони очишга хизмат қилади. Чунки биринчи мисрадаги пароканда ҳол, иккинчи мисрадаги «Бўйнида чу бўлғай ипе эски шол» жумласи мантиқан ана шу «кужпушт» сўзининг келишини талаб қилади.
3. Байтнинг мазмуни: «Саховатда мезон булутдек бўлмоғи лозим, зеро, булутга ер ҳам, ер эгаси ҳам баробардир».
4. Тўрт байт мазмуни: «Меҳмон ҳамма овқатни есин, тўйсия дейиш одамгарчиликдан бўлса ҳам, лекин мажбуран едириб, кишини жабрлаш инсофдан эмас. Сенинг уйинг Шайх Луқмоннинг мозори эмас, сени ҳеч ким бу жойнииг шайхи демайди. Худо молини исроф қилиш, бу қанақа гап? Жинниларга ўхшаб озиқ-овқатни тўкиб-сочиш нонкўрлик эмасми? Худо «енг-ичинг» дегани билан, «исроф қилманг» ҳам деганку, ахир?».
5. Икки байтнинг мазмуни: «Энг яхши одат шу бўлиши керакки, яхшими-ёмонми, бир одам сенинг дастурхонингга меҳмон бўлган экан, бошлаб уни хушмуомалалик билан хурсанд қил, сўнгра эса, исрофгарчилик ҳам қилма, хасислик ҳам».
6. Мазмуни: «Ишингга «Акрамуз-зайфа» (меҳмонни сийланг) сўзи нур солса, «Хайрул-умур» (ҳар бир ишда ўртачалик) расмини тут».
LIV
1. Баҳром гўр ёки Варахран V (шоҳлик йиллари 421—433)—сосонийлардан Яздигирднинг ўғди. Яман подшоҳи Нуъмон ва унниг ўғли Мунзир тарбиясида ўсган. Яздигирд зулмидан безор бўлган халқ у вафот қилгандан сунг Ардашер наслидан бўлган Кисрони (баъзи манбаларда Хусравни) тахтга кўтаради. Бу воқеадан хабар топган Баҳром лашкар тортиб Эронга келади. У отасининг хатоларини такрорламаслик ва мамлакатда адолат, тинчлик ўрнатишга ўз аъёнлари ва халқ олдида қасамёд қилади. Анъанавий шартга мувофиқ иккита шерни ўлдириб, улар ўртасидаги тожни олади ва подшоҳлик тахтига ўтиради. Унинг севган машғулоти гўр—қулон ови бўлганлиги учун ҳам у Гўр лақабига олган.
Фирдавсийнинг «Шоҳнома», Низомийнинг «Ҳафт пайкар», Хусрав Деҳлавийнинг «Ҳашт биҳишт» ва Алишер Навоийнинг «Сабъаи сайёр» достонларида Баҳром Гўр адолатли шоҳ, жасур саркарда, айни вақтда маишатпараст, худбин шахс сифатида тасвирланган.
2. Саккиз байтнинг мазмуни: «У уч уйликдан биттаси Қорундай бадавлат бўлса ҳам, аммо назари паст одам эди. У шоҳнинг айтганларига аҳамият бермади. Иккинчиси эса, исрофкунанда эди: у қўйлар сўйдириб, катта қозонлар осдириб, зўр бир зиёфатнинг тайёргарлигини кўра бошлади. Очлик меҳмоннинг димоғини куйдириб, ичини ачитиб турган пайтда, унинг эртага пишадиган ошидан нима фойда эди? Валекин, учинчи хонадоннинг эгаси ақлли одам эди. Зотан, ақлдан мадад олувчи одамлар хушбахтдирлар. У бахтиёр одам, шоҳни ўз уйига олиб кириб, ўша ондаёқ унинг олдига уйида тайёр турган нон билан қатиқни қўйди. Моҳазар (тайёр турган овқат)ни егач, шоҳдан очлик ранжи, машаққати кетиб, жони ҳузур топти. Бинобарин, шоҳ мана шу моҳазар билан меҳмон қилган меҳмондўстга беҳадду-ҳисоб мол-дунё ҳадя этгани ҳолда, ҳалиги паст одамга жуда қаттиқ танбеҳ берди».
LV
1. Фармондеҳи рўзгор»— Искандарга нисбатан ишлатилган бирикма.
LVI
1. Чин — ҳезирги Бирма Иттифоқи таркибидаги бир округнинг номи. У Бангладеш ва Ҳиндистон билан чегарадош. Бу жой қадимда Хитой таркибида бўлган.
2. Бу байтда Искадар қуёшга, хоқон эса ойга ўхшатилади.
3. Бу байтда шоир тарсеъ санъатидан ўринли фойдаланган. Байтдаги ҳамма сўзларнинг вазни тенг.
4. Бу байтда: «Юлдузлар ҳолатини ва ер юзидаги «маволид», яъни жонли ва жонсиз, табиатни текшириб», дейилган.
5. Кавкаб анзори — юлдузларнинг ўзаро муносабат даражалари.
6. Мазмуни: «Маъдан аралашмаларидан тилсим қилиб, думалоқ шаклга эга бўлган икки курол ясадилар».
7. Фалак тулу арзи — фалакнинг узунлик ва кенглиги маъносида.
8. Миръоти гетинамо— жаҳоннамо кўзгу.
9. Қуёш кузгусининг шараф буржи топиши — баҳор келиши маъносини билдиради.
10. Мазмуни: «Ҳаммалари илм бобида абадий бахт каби, ёлғизлик, софликда соф ақл каби».
11. Уч байтнинг мазмуни: «Шоҳ сутурлоб (астролябия)ни қўлга олиб, шу асбоб ёрдами билан фалакнинг вазияти қанақа-ю, шуълаларига қараганда, қуёш юришидаги юксак даража қаерда эканини аниқлагач, бахтиёрлик билан майга майл қилиб, шодлик келинчагини ўзига никоҳлаб олди».
12. Олти байтнинг мазмуни. «Ҳар бир кимсанинг тожу тахти бўлса, у ўзидан кейин ўрнига валиаҳд қолдириш тадбирини ҳам кўрмоғи лозим. Масалан, қуёш магриб (ғарб)га ботиш олдидан ўз ўрнига ойни қойилмақом қилади. Моҳитобон гарчи қуёшчалик нур таратмаса ҳам, бари бир унинг ёруғлиги ўрнида ўринбосар бўлиб қолади. Агар бир дарахт богдан кўчирилса-ю, ўрнида бир ёш ниҳол қолса. оқибат натижада у боғнинг зийнати бўлиб қолади, ҳам меваси, ҳам сояси билан кишиларга наф етказади».
13. Тажнис (бир шаклдаги сўзларни турли маънода ишлатиш) санъати ишлатилган бу байтнинг мазмуни: «Навоий, турган манзилнинг Чинда бўлгач, тўй тугагунча «Чанга» (ёр-ёр) вазнида куйлайвер».
LVII
1. Икки байтнинг мазмуни: «Ҳут (февраль-мартга тўғри келади) кириб сабзаларга жон битиши билан, доим тирик ва абадий ўлмас яратувчи офтобни ҳамал (март-апрель) сабзалари (буржи) томон йўллаб, табиат неъматларини куёш ҳарорати билан парвариш қилиш тараддудига тушди.
2. Изоми рамим — чириган сўнгак (бу ерда дарахтнинг танаси маъносида ишлатилган).
3. Мазмуни: «Қонда фасод пайдо бўлса, савдо кўпайгани» дегани ҳакимлар таъбири бўлиб, бу ерда лолани қонга, ундагн қораларни савдога ўхшатган.
4. Ўвидин тушуб боғ аро зилзила, Чоқин шаклидин бўйнида силсила.
Байтнинг биринчи мисрасидаги «ўвидин» сўзи Султонали нусхасида «аридин» шаклида ёзилган. Маълумки. «ари» сўзи алиф билан ёзилади. Демак, котиб айн ҳарфидан кейин келадиган «вов» ҳарфини «ре» шаклида ёзиб, ҳам орфографик хатога, ҳам маъно бузилишига йўл қўйган. Байтдан илгариги мисраларда баҳор фасли, шери ғуррондек наъра тортиб осмонда кезиб юрган серёғин булутлар, улардан томган оби ҳаёт қатралар, чақмоқ шуълалари каби манзаралар тасвирланган. Шуларга юқоридаги байт мазмунини ҳам қўшиб шарҳласак, қуйидаги манзара намоён бўлади ва байтнинг маъносини «аридин» эмас, «ўвидин» сўзи очишга хизмат қилажагига ишончимиз комил бўлади: Гулзорга ёққан баҳор ёмғирини қатра деб ўйлама, унинг ҳар бир томчиси оби ҳаёту йирик дурлардир. Момақалдироқ овозидан гўё боғда зилзила бўлаётгандек ҳамма ёқ титрайди. Чақмоқ ўзининг оловли ранги билан гўё шерсифат булутлар бўйнига тилла занжир тақади.
LIХ
1. Икки байтнинг мазмуни: «Ер юзи ва ундаги одамларнинг табиати тўрт унсурга бўлинади: иссиқ, совуқ, ҳўл ва қуруқ, бу эса ўт ва сув, ел ва тупроқ» демакдир.
LХ
1. Тўрт байт мазмуни: «Равшанак катта хотин сифатида. ётоқда шоҳ базмини қиздирар, у билан ҳар доим бир тахтда тиззама-тизза ўтирар ҳамда ҳарамхонадаги барча хонимларга бошлиқ ва малика эди. Нозмеҳр эса, иккинчи даражада, ўрим тахт ёнида бўлиб, шоҳга итоаткорларча бўйин эгиб ўтирар ва гоҳо ғамзакю истнғно билан Искандарнинг жигарини хун қилар эди».
2. Маҳи сомирий: Кашмирнинг соҳири—ўзига мафтун қиладиган, демак.
3. «Шакар идишини шакаррез қилди, яъни тор оғзидан ширин сўз айтди, лекин у бол тагида ари найзаси, яъни аччиқ сўз бор эди».
4. «Унинг ғамзаси жаҳонни сеҳрласа, менга юзлаб Соммрий бузоқ бўлади». Бундаги Сомирий мифологик образ. У Мусо пайғамбар замонида Мусога қарши чиқиб, гапирадиган олтин бузоқ ясаб, шу билан кишиларни узига қаратишга уринган экан. Бу байтда ўшанга ишора қилинган.
5. Нозмеҳр мурожаатининг бу қисми илтизом санъатига ёрқин мисол бўлиб, унда «гар ул» (Равшанак), «манга» (Нозмеҳр), «гар ул» (Равшанак), «менинг» (Нозмеҳр), сўзлари алоҳида таъкидланмоқда.
6. Ирсоли масал санъати ишлатилган бу байтда: «Оз бахт — кўп ҳусндан яхшироқ» халқ мақоли мавжуд.
7. Икки байтнинг мазмуни: «Оҳу шерни шу усул билан ов қилгач, ўз шикормга муҳаббат изҳор айлади. Сандал шоҳига фил тиши урилгач, сўнгра не бўлганини айтишга эҳтиёж йўқдир».
8. Бу сўз бошқа ҳамма олдинги нашрларда «солиб» тарзида берилган.
9. Мулки Гажрот — Ғарбий Ҳиндистонда Арабистон денгизи соҳилидаги жойнинг номи.
10. Икки байтнинг мазмуни: «У даштни итга ўхшаш жониворлар тутиб кетган бўлиб, бу махлуқлар кўринишда худди чумолини эслатар эдилар. Ҳаммасининг оёқ-қўллари чумолиники сингари бўлишига қарамай, лекин улар йиртқич шердан зўр эдилар».
11. «Оллоҳу таолонинг қудрати шундай улуғки, унинг қудрати олдида ҳар қандай ақл, билим ва камолот эгаси ожиздир».
12. Бу сўз барча нашрларда «ву» деб берилган.
LXI
1. Басират кўзи—ақл-идрок кўзи, тафаккур кўзи, қалб кўзи ва ибрат кўзи, демакдир.
2. Осмоннинг тўққиз қават дастурхонида юз туман ноз-неъмат бўлгани билан (қўл етмагач) ундан не фойда?»
3. Уч байтнинг мазмуни: «Бошлаб, мен одам вужудий тимсолини шарҳлаб берай, сўнгра, унинг маънавий аҳволини баён айлай. Бу тимсол деганим — сахий денгизнинг дури, йўқ, денгиз дури эмас, инсон вужуди боғининг сарв дарахтидир. Одамнинг бошида шоҳлик тожи бор бўлиб, бу тож устида қимматбаҳо лаъл ўрнатилган».
LXIV
1. Байтдаги «машриқин» сўзи Абдужамил ва Тошкент нусхаларида ҳамда нашр (1960) нусхасида ҳам «мағрибин» шаклида хато берилган. Байт мазмунига эътибор берадиган бўлсак, бу ерда сўз қуёш ҳақида, унинг Машриқ (Шарқ, кунчиқар)дан юз очиб кўтарилиши ҳақида кетяпти. Байтдаги «шаҳ» сўзи Искандарга эмас, балки осмон шоҳи — қуёшга тааллуқлидир. Байт мазмуни: Тонг ўз алвон байроғини кўтариб ёриша бошлади, Машриқ шоҳи — Қуёш жамол кўрсата бошлади.
2. Мазмуни: «Яна саф тортган жангчиларнинг наъралари янграб, жанг ноғараларининг садоси еру кўкни чок-чок қила бошлади».
3. «Буларнинг кўзи кўк, соқоли сариқ, юзи қора бўлгани ҳолда, ҳаммасининг пешонасида шохи бор эди».
4. Бу байтда ўхшатиш — Каркадан (Искандар паҳлавонларидан бири)ни филга монанд этиш билан бирга, унда тажнис (каркдан—карктан) санъати ҳам ишлатилган.
5. Раъд — Каркаданнинг лақаби.
6. Икки байтнинг мазмуни: «Ниҳоят, ваҳшийдан туғилган қайсар паҳлавон бир ҳамла қилиб, унинг бўйнига чангакли ходани солди. Чангак маҳкам ўрнашгач, худди қармоқ билан балиқ тутгандек уни тортиб ерга урди».
7. Қаҳқар — Искандар паҳлавонларидан бирининг лақаби.
8. «Ўз кишиларига, «уруш қил» деб қатьий буюролмасди, чунки ҳариф ғоят зўр эди».
9. Икки байтнинг мазмуни: «Бу гўзал, ҳуснда хуршиди тобоннинг худди ўзи, яна Зуҳра юлдузидек хушовоз санъаткордир. Бу сифатлари бир тарафда турсин, жанг майдонида бунга бас келадиган жангчи топилмас».
10. Чин хоқони Искандарга тортиқ этган қиз ғоятда гўзал бўлган. Низомий достонида тасвирланишича, у (қиз) ваҳшийларга асир тушади ва уни Искандар одамлари озод этадилар ҳамда Искандар унга уйланади. Навоийда тасвирланган бу образ ўзининг садоқати, эпчиллиги, қисқаси, мислсиз жасорати билан Искандарни лол қолдиради. Бироқ Искандар унга уйланмайди.
11. «Қилинган бу шафқату марҳаматлар унинг бўйнига қуллик сиртмоғини солди».
12. «Қачон васлга эришув насиб бўлса, шу дамни кутиб, бир дамгина бўлса ҳам уни ғанимат бил!».
LХV
1. Талмиҳ санъати ишлатилган (Сулаймон, Фарҳод ва Мажнунга ишора) уч байтнинг мазмуни: «Агар Сулаймонсиз қолганига мотамзада бўлмаганида эди, узук ўз кўксига тош урмасди. Тоғ бечора Фарҳодсиз жон азоби чекади шекилли, эртаю кеч садо солиб, фиғон қилади. Дашт, жони азобда қолган Мажнундан ажралгани учун, катта йўлда юзини тимдалаб ётибди».
2. Олти байтнинг мазмуни: «Фироқ дастида жабрланувчиларнинг бошидаги бало бир неча хилдир: бири.— молу давлат айрилиғи бўлиб, жаҳон аҳлига бунинг таъсири зўрдир. Дўст-ёрдан айрилиқ доғи ҳам кишининг юрак-бағрини куйдглриб юборади: қариндош-уруғ, туққан жигарларнинг ҳажри ҳам ёмон, у киши жонига изтироб солади, яна бири ишқ дардига мубтало бўлиб, бировга кўнгил қўйишдир.
3. Айрилиқларнинг ҳаммасида азоб-уқубат бору аммо ҳеч қайсисининг машаққати мана шу кейингичалик эмас. Агар ҳақиқий мақсадга етишиш йўли топилмаса, буларнинг барчасидан мана шуниси мушкулдир».
LXVI
1. Мажнун ва Лайли афсонавий шахслар бўлиб, уларнинг самимий севгилари ҳақида ҳикоя қилувчи кўп ривоят, эртак ва достонлар мавжуд. Лайли ва Мажнун Алишер Навоийнинг шу номдаги достонида бош қаҳрамон сифатида тасвирланган.
2. Нажд — Арабистондаги тоғлардан бирй. Афсоналарга қараганда, Мажнун кўпинча ана шу тоғ этагида яшагаи.
LXVIII
1. Яъжуж — афсонага кўра, хунук башара, баҳайбат, ҳамма нарсани нобуд қилувчи, одамхўр махлуқ.
2. «Ўнг ва сўлдан ҳеч кимнинг келишига йўл қўймайдилар».
3. Беш байтнинг мазмуни: «Бу ерда гармсел шамоллар шундай ҳужум билан эсадики, бу шамол теккан заҳоти киши ҳалок бўлади. У ернинг ҳатто мўътадил ҳисобланган шамоли эсганда аждаҳо бўлса ҳам мавҳ этади. У даштнинг қолган уч кунлик йўли эса, ҳаммаси илонзордан иборатдир. У илонлар кофча, афъи, жаъфарий каби заҳарли илонлар бўлиб, ҳар бири у ердаги хазиналарни пойлайдиган аждаҳолардир. Уларнинг сони минг тумандан ошади, минг туман қаёқда, балки у илонларнинг сон-саноғи йўқ».
4. Ҳамул турки чин — Чин хоқони Искандарга тортиқ қилган гўзал аёлга ишора.
5. Хуш сўзи хаш ўқилади.
6. Қирвои сарҳади— қадимий эрон вилоятларидан бири.
7. Уч байтнинг мазмуни: «Бу тоғ билан зулмат ўртасида бир водий бўлиб, йўл бошловчилар у тарафга бора олмайдилар. У зулмат эмас, жаҳаннамдир, водий эмас — дўзахдир. Қисқаси, у ер — яъжуж деганларнинг қароргоҳидир. Бу яъжуж деганимиз юз минг туман балодан иборат. бўлиб, биз шу беҳисоб балолардан қочганлармиз».
8. Бу байтда ажойиб сифатлаш — пароканда соч, кичрайтириш — бир қариш, муболаға — уч қулоч ишлатилган.
9. Ўн минг қари — тахминан ўн минг метрга тенг масофа.
10. Ранг тўкмоқ — қурилиш режасини тортмоқ, маъносида.
11. «Ҳунарманд усталар ганч ўрнига ҳафтжўш (етти маъдан қотишмаси)ни бириктириб ерга қуйдилар».
12. Биринчи арз — ер, иккинчиси эн маъносида ишлатилган.
13. Садди Искандарий — Искандар тўсиғи, Искандар деворига ишора.
14. Уч байтнинг мазмуни: «Саднинг тепасига яна қалъаларнинг сингари қубба ва кунгиралар ҳам ясаб, улар темир билан мустаҳкамланди. У ерга посбонлар учун ҳам иккита жой қилинди ва душманни тошбўрон қилиш учун юқорига кўп тошлар йиғилди. Садни муҳофаза қилиб қўриқлаб туриш учун ҳам бир неча юз киши тайинланди».
LXXII
1. «Тўртинчи осмонни қуёш жилвалантирган экан, унинг бундан фахрланишига ажабланишнинг ўрни борми?»
2. «Ўсимликлар, кондан чиқадиган маъданлар ва жонворларни, қизиқ шакл ва ажойиб кўринишли махлуқларни...».
3. «Соҳилларда ғаройиботлар кўп бўлгани каби, оролларда ҳам ажойиботлар бениҳоя эканини айтадилар. Ундай қизиқ нарсалар денгизларда қанчалик кўп бўлса, океанларда беҳадди-ҳисоб эмишлар».
4. Бу байт Алишер Навоийнинг «Асарлар»и X томида бошқа жойда берилган.
5. «Агар шоҳ машварат — мажлисда қаттиққўллик қилар экан, унинг ситамини чекмасликнинг иложи борми?»
6. «Кўп иш борки» нафс у ишда ўжарлик қилса лекин (у) ўша йўловчи ёрдами билан ҳал бўлади»..
7. «Яна икки юзтасида туялар ва отлар бўлиб, қирғоққа чиққанда керак бўлмши кўзда тутилган эди».
8. «Қазо менинг бошимга бу сафарни солди, киши тақдир ҳукмидан қайга қочиши мумкин?»
9. Уч байтнингг мазмуни: «Ғумғуч кемалар қўзғолгач, теран дарё ҳайқириб, тўлқинланиб кетди. Бу кемалардан сув юзида улуғ шаҳар тузилди, ҳаракатидан эса гўё ўзга бир олам пайдо булди. Кемалар қораси булут кўм-кўк осмонни қоплагандек, чуқур дарё юзини қоплаб олди».
10. «Эй муғанний! Мунгли бир куй чал, созингга хазин бир қўшиқни ҳам жўр айла».
11. Ҳубоб уйи — сув юзида пайдо бўлиб йўқоладиган пуфакча маъносида.
LХХIII
1. Суқрот, Сократ (мил. ав. 470 (469.)—Афина—399)—қадимги юнон файласуфи. Суқротнинг ҳаёти ва таълимоти ҳақидаги муҳим маълумотлар шогирдлари —Ксенофонт ва Платон асарлари орқали етиб келган. Суқрот демократияга душманликда асоссиз айбланиб, ўлим жазосига ҳукм қилингач, ўзи заҳар ичиб ўлган.
LХХVI
1. Ҳакими илоҳий — Суқрот ҳаким маъносида.
2. (Суқрот) «йўлдаги ишларни назорат қилиб борса, унинг ишига Илёс (денгизлар пири) қўриқчилик қилар эди».
3. Уч байтнинг мазмуни: «У (Суқрот—Т. А.) кемаларни худди қушдек учириб, сув сайри—сафарини бошлаб юборди. Булар тушган сув Фаранг ва Рум денгизи бўлиб, униг аҳвол-вазияти ҳанузгача ҳеч кимга маълум эмас эди. Шоҳ аскар ва сипоҳлари билан у ердаги оролларни фатҳ эгиш ишига киришиб кетди».
4. «Денгизда текшириб ўрганилган ва ўлчанган жойлар ҳақида ёзилган қоғозларни» демоқчи.
5. Варақ-варақ қоғозлар билан тўлган у кема қайиқ сингари кичкина эмас. ниҳоятда чўнг-катта кема эди».
6. Икки байт мазмуни: «Сувда юришда қилинган бу ишлар иккинчи даражадаги ишлар бўлиб, менинг учун асосий иш буки, ҳозиргача денгиз доирасини айландиму, энди денгиз марказини ҳам аниқласам эди».
7. Биҳил ўлдиклар—(бундаги ўлдик— ўлсин маъносида) кечирсинлар, демак.
8. Қўшгирноқ орасидагн Искандар сўзининг мазмуни: «Сизлар ушбу жойда турниг, бу ерда тўрт йил мени кутинг. Румдан кучсизлик ва бошоғриғни қайтарувчи нарсалар олдиринг. Мен сафарга чиқиб ваъдам бўйича қайтиб кетсам, ўша доривор нарсалар менга куч-қувват бағишлашда илон бўлар. Ҳижрондан қутилиб, бир-биримиз билан кўришиб фароғат билан Румга қайтармиз. Агар бордию, фалак зулм кўрсатиб, бошқача ўйин ошкор этиб, мени денгизга ғарқ қилса, бу аждаҳони наҳанг ютиб юборса, бу билан ваъда вақти ўтиб кетса, мақсадингиз ҳосил бўлмай, ноумид қолсангиз, ҳаққимизга дуойи фотиҳа йўллаб, бизни кечириб, ўз йўлингизга равона бўлинг».
9. «Кемачилик илмида барча кемачидек, денгизга шўнғишда худди тимсоҳдек».
10. «Худди осмон юлдузлари каби денгиз юлдузлари ҳам кўздан йўқолишди».
11. «Гирдоб эмас, тагсиз чуқур чоҳ бўлиб, қуёш юсуфини гарқ қилар даражада». Бу ерда «Юсуф ва Зулайҳо» қиссасидаги Юсуфни чоҳга ташлаш воқеаси эслатилмоқда.
12. Кемага денгиз тўлқинларнинг келиб урилишини тол баргига қуюн шамолининг урилишига ўхшатилмоқда.
13. «Уларнинг ҳаммаси (кемадагилар — Т. А.) ўзини олдирган бўлиб, фақат Искандаргина ўзини тетик сезарди».
14. Уч байтнинг мазмуни: «Сиз энди хурсандчилик билал шу ерда туринг. Мен ҳаммангиз билан хайр-хўшлашаман. Денгиз қаърига тушишни ҳавас қилган эдим, ҳозирги соатда шу ниятимга етиб турибман. Орзу қилган муродим ушаладиган бўлди, сўз тагига тушиб, у ердаги ҳаётни томоша қилайин».
15. Хусрав — Амир Хусрав Деҳлавийга ишора. Навоий бу байтда Искандарнинг денгиз саёҳати ҳақида турлича бир-бирига қарама-қарши ривоятлар борлиги ҳамда унга Хусрав Деҳлавий алоҳида эътибор берганлигини таъкидламоқда. Навоий ҳам ўз достонининг шу парчасида Деҳлавийга яқин тасвирлар беради. Бироқ улар ўртасида фарқ ҳам бор. Бу фарқ аввало, Деҳлазийда Искандарнинг денгиз сафаридан орқага қайтиши жуда қисқа муддатни ташкил этганидан иборат бўлса, Навоийда бу вақт бир йилни ташкил этади. Иккинчидан, Навоийнинг денгиз саёҳати манзарасининг тасвири, жонли, анча реалистик бўёқларга эга. Бу айниқса сафар даврида, Искандарнинг озиб кетгани, касал бўлишини баён этувчи манзараларда яққол кўзга ташланади.
16. Олти байтнинг мазмуни: «Бундан бошқа ҳам ривоят борки, бу ривоят берувчи ровий (қисса айтувчи—А. Г.)лар қошида мақбулдир. Менга ҳам шу кейнингиси маъқул бўлгани туфайли, уни айтиш фойдадан ҳоли эмас деб билурман. Бу шундан иборатки, тарихларни нақл қилувчи кишилар, Искандарни ҳам валий, ҳам набий (пайғамбар) бўлган деб айтадилар. Бу кейинги хабарга кўра, мурод-мақсадига етиш йўлида юрган Искандарнинг равшан дили океан ичида қаттиқ риёзат ва заҳмат чеккани сабабли, янада покизаланиб кетган».
LХХVII
1. Баҳром анга боттию чиқмади—Навоий «Сабъаи сайёр» достонидаги Баҳром тақдирига ишора қилмоқда.
LХХVIII
1. «Кимки дунёга ҳирс қўймаса, жаҳоннинг ранж-машаққатидан халос топиши осонроқдир».
LХХХ
1. Юзингни шапалоқлаб кўкартирмасанг, кўкарганни оқ соч билан ёпмасанг».
2. «Ҳамма ёққа жар солиб, катта-кичик, барчага хабар етказиб дейилган.
3. Искандария — Миср Араб Республикаси шимолидаги қадимий шаҳар. Нил дарёси дельтасининг ғарбий қисмида. У шаҳарки милоддан аввал 332—331 йили Искандар Зулқарнайи қурдирган.
4. Ажал қўли ноғорасини қоққач, бўйнига абадийлик томон жўнаш ишини солди».
5. Фан-ҳикмат аҳиллари — оламлар китоблардек қора либос кийиб, илм сингари сиёҳга бурканиб олдилар».
6. Икки байт мазмуни: «Чунки бир жаҳон халқи яланғоч бўлиб. бутун дунёга ғавго солар эди, ногоҳ бундай қиёмат юз бериб ер кўкка чиқиб, фалак пастга тушди (дунё остин-усгун бўлди)».
7. Икки байтнинг мазмуни: «Лекин менга фалакдан, тез учадиган юлдузлару бепарво дунёдан ниҳоятда оғир зулм бўлди. Сендан илгарироқ у дунёга мен йўл олмадим, у ердан жаннатдан сенга бир тузукроқ жой тайёрламадим».
8. Бу мисрада Искандарнинг ўлиши қуёш ботиши (хуршид уёқти)га, Искандарнинг онаси қари осмон (золи чарх)га ўхша-тилган.
9. Уч байтнинг мазмуни: «Унинг танасини олиб бориб, худди руҳни танага киритгандек, қабрга киритдилар. Қора тупроқнинг бағрини ёриб, унинг ичига қуёшни кўмдилар. Охири қуёшнинг қора тупроққа ботиши, бу кўҳна дунёнинг расми — одатидир».
LХХХI
1. Достонда бир қанча олимлар образи мавжуд. Булар Нақумоҳис, Арасту, Филотун-Афлотун, Суқрот, Асқалинус, Буқрот, Ҳурмус, Файсоғурс кабилардир. Уларнинг кўплари жуда қадим замонлардан бошлаб Яқин ва Ўрта Шарқ халқлари орасида машҳур бўлиб, у олимлар томонидан яратилган асарларнинг кўпчилик қисми араб тилига таржима қилинганлиги туфайли кенг тарқалган ҳамда шу жойларда яшайдиган олимлар томонидан уларга шарҳлар берилган. Халқ орасида Арасту, Афлотун ҳақида афсона ва ривоятлар пайдо булган, бадиий асарлар ёзилган. Алишер Навоий бу афсона, ривоят, асарлар билан таниш бўлгани эҳтимолдан узоқ эмас. Бироқ Навоий «Садди Искандарий»да олимларнинг тарихий обравларини яратиш ёки уларнинг илмий ишларини баён этиш, ижтимоий-фалсафий қарашларини талқин этишни ўз олдига мақсад қилиб қўйган эмас. У анъаналарга амал қилгани ҳолда, юнон олимларидан халос топиш осонроқдир» нинг номларини келтирган. Бундан мақсад эса, улар образи орқали ўз давридаги ижтимоий-сиёсий, фалсафий қарашларни ёритиш эди. Шунинг учун ҳам Навоий олимларни антик дунёдан ўз замонига олиб кирган. Шоир улар орқали илм-маърифатни тарғиб қилади ҳамда ўз давридаги олимларни эл-юрт учун фойдали ишлар билан шуғулланишга ундайди. Бундан ташқари, Навоий ўз даври ҳукмдорларини илм-фан аҳлларига ҳомийлик қилишларини (шоирнинг ўзи бунга ёрқин мисол бўла олади), уларнинг оқилона маслаҳатларини тинглаб, давлатни идора қилишни уқтиради.
2. Бонуйи иффатпаноҳ — Искандарнинг онасига ишора. Бу образ ўзининг сабр-матонати, оқил-донолиги ҳамда тадбиркорлиги билан диққатга сазовор бўлиб, у ўзининг кўпгина яхши фазилатлари билан «Фарҳод ва Ширин»да тасвирланган Меҳинбону образига яқин туради.
3. Икки байт мазмуни: «Дунё Бонуси (Искандарнинг онаси) етти дарё (етти ҳаким)нинг юз қўйганини билгач, уларнинг қадамини муборак билиб, ўз ҳузурига киришларига рухсат беради».
4. «Чунки у, дунёнинг энг ақллиси, ақл бобида халойиқ устозидир».
5. «Гавҳар дарёга чўкса ҳам бор бўлсин, қуёш ер тагига ботса ҳам қайтиб чиқсин».
6. «Шоҳ васиятларининг ҳаммасини ортиғи билан амалга оширди».
7. Ети ато бирла тўрт ано — етти иқлим билан тўрт унсур (тупроқ, сув, ўт, ҳаво) демак.
8. «Панд-насиҳат таҳсилини олгансан, сенга ақли етук бўлмаган одамгина насиҳат қилади».
9. «Бу қадимдан расми одат бўлиб, оллоҳнинг суннат ва қоидасидир».
10. «Сенгга ҳақ таоло шундай фазилатларни бағишлаган экан, бунга купдан-кўп шукр қилиш вожибдир».
11. «Уларга узр айтиш йўли билан сўзга киришиб, етти конга (етти ҳаким маъносида) бир вайрона (кўнгли вайрон она)дан шундай хазина тўкилди».
LXXXIV
1. Худога шукурки, бахтим ишимга ривож бериб, бу шоҳона китобни безаб тугатдим».
2. «Китобат санъати ишлатилган бу байтнинг мазмуни: «Китоб ибтидосини алиф билан бошлаб, охирини мим ҳарфи билан тамомладим».
3. Искандари сони—Ҳусайн Бойқаро демак.
4. Ул—Искандар, бу Ҳусайн Бойқаро деган маънода.
5. «Агар ундан насл қолмаган бўлса, худо бунга ўн олти фарзанд ато айлади».
6. «Фарҳоду Ширин» эрур отиға —«Фарҳод ва Ширин» Султон Ҳусайн Бойқаронинг катта ўғли Бадеъуззамон Мирзо номига бағишланганлигига ишора қилинган.
7. Музаффар Хусайн—Ҳусайн Бойқаронинг кичик ўғли. 1506 (911)да отаси вафотидан кейин акаси Бадеъуззамон билан бирга Хуросонда ҳукмрон бўлган. Лекин орадан кўп ўтмай, Шайбонийхоннинг ҳужумига учраб Астрободга қочган ва ўша ерда ўлган.
8. Арабча байтнинг мазмуни: «(бутун) дунёга инъомини (эҳсонини) давомли қилсин. Айт, унинг (Музаффар Ҳусани Мирзонинг— X.А.) ҳукмронлигини абадий қилсин».
9. У (Музаффар Ҳусайн) адаб тахтининг осмон қадар баланд мартабали куёши, ҳаёт денгизининг покиза гавҳаридир».
10. Ирсоли масал санъати ишлатилган бу байтнинг мазмуни:
«Йилнинг яхши-ёмон бўлиши — баҳорнинг келишидан маълум бўлгани каби, эл—халқ унинг оламни ёритувчи юзидан кўп умидвордир».
LХХХV
1. Икки байтнинг мазмуни: «Шуни унутмагинки, олам вафосиздир, шунингдек, оламда нимаики бўлса, бақосиздир, доимий эмасдир. Нима нарса бетайин ва беқарор бўлса, унга эътиқод қўйиш — ишониш яхши эмас».
2. Икки байт мазмуни: «Кучсиз-бечора одамларга хоҳ яхшилик ва хоҳ зугум қилсанг, кучлилардан ҳам шуни талаб эт, яъни одамларни ҳар ишда тенг кур. Одам муҳрга нимани ўйса, муҳр босилгач, қоғозга шу тушади».
3. «Улуғлик эгаси бўлмиш тангри ўз ҳифз — ҳимоятида сақламаса, одамга на ганж — хазина асқотадию, на мол-мулк».
4. Икки байтнинг мазмуни: «Фитна ва иғво билан шўғулланувчи кишиларни сиёсат остига олиш, уларга қаттиқ жазо бериш — ҳукмдор учун шартдир. Ёмонларни ҳаддан ташқари қўрқинчда сақлаш — яхшиларнинг ниҳоят даражада осойишта яшаши учун шароит яратиб беради».
5. Қўшин тортиш гарчи оғир кўринса-да, бусиз оғирликни йўқотиб бўлмайди.
6. Ясолни ком била тузмак — қўшин сафини мақсадга мувофиқ тартиб бериш.
7. Ети кавкаб — Искандар атрофидаги етти олим—ҳаким маъносида ишлатилган.
8. «Иккинчиси шуки, ота-онангга хизмат қил,. буларнинг иккисига қуллуқ қилишни ҳақиқий фарз деб бил».
LХХХVIII
1. Бу бобда Алишер Навоий ўз укаси Дарвешалига насиҳат қилади. Дарвешалининг туғилган ва вафот йили номаълум. Дарвешали Балх ҳокими, Навоийнинг вазирлик вақтида унинг китобдори бўлган. Унга 1482 йилда амирлик унвони берилган. У Иброҳим Ҳусайн (Ҳусайн Бойқаронинг ҳали вояга етмаган ўғли) номидан Балхни идора қилади. Мажидиддиннинг Навоийга қарши ҳаракатларидан норози бўлиб, 1490 йили Ҳисор ҳокими Султон Маҳмуд билан биргаликда Султон Ҳусайнга қарши бош кўтаради. Ҳусайн Бойқаро уни зиндонга солади. У 1494 йили Маккага боришга рухсат олади. Қайтиб келгач (1498), девони олийга хизматга тайинланади. Навоий вафотидан кейин Балхга кетади. Шайбоний хизматида бўлади. Шайбоний вафотидан (1510) кейин Заҳириддин Муҳаммад Бобур хизматига ўтади. Унинг 1511 йилдан кейинги тақдири номаълум.
LХХХIХ
1. Бу байт ружуъ (қайтиш сўзидан) санъатига ёрқин далил бўлиб, шоир унда аввал панжа, хора (тош) каби образли ибораларни ишлатиб, сўнг ундан қайтади ва пўлоди якпора, дейди.
2. Икки байтнииг мазмуни: «Зўрлар қаторига кираман деб, панжага қўл уриш билан, у папжадан ўз панжасига кўп шикастлар етказган кимсалар хам бўлган, Ҳаддан ортиқ зўр бериб кучайишлари натижасида уларнинг билаклари тирсакларидан чиқиб ҳам кетган».
3. «Паиж ганж»— Низомнй Гапжавий: «Хамса»сининг номи.
4. Пар—шоирнинг устози Абдураҳмон Жомий.
5. «Ҳар бир очилмаган қулфни очишда буюк кишиларнинг дуоси калид бўла олади».
6. Азми ҳарам қилмок—Маккага (ҳажга) бормоқ.
7. Тасдир санъати (байт ниёз сузи билан бошланиб, ўша сўз билан тугаган)дан фойдаланиб яратилган бу байтнинг мазмуни: «Орзу-истаги бор кишилар кирсин!» деган сўз эшитилди, буни эшитгач, умид билан кирдим».
8. Тўрт байтнинг мазмуни: «У кишининг жойи хилват эмас, юксак остонани эслатар, ўзлари эса, хилватда — ёлғиз ўтирувчига эмас, Жаброил фариштага ўхшар эдилар. Уни [Жаброилни] муқаддас нур равшан айлаган, яъни у нурдан яратилган бўлса, бунинг [Жомийнинг] сўзларидан муқаддас сирлар аён бўлар эди. Жаброилни эслатадиган даражада тўлиқ ақл эгасидир. Мен шундай бир ҳарамга маҳрам бўлдимки, йўқ у ҳарам эмас, ёруғлик ва поклик олами эди».
9. Олти байтнинг мазмуни «Уларнинг бу ёзганлари юзага чиққанда, сиёҳ билан ёзилган бу каби қора-қура нарсаларнинг оламда бўлишига ҳайратланасан. Уларнинг ёзганини ким ўқиса, худди қоронғи кечада қолгандек машаққатга тушади. У шундай зулматки, одам ичай деса, оби ҳаёт йўқ, у шундай тунки, унда офтоб нуридан нишона ҳам кўринмайди. Ундай шоирлар дунёга энг муаттар мушк сепдик, деб мақтанганларидан ҳам мушклари кўнгилни қора ва кўзни хира қилади, холос. Лекин бу ўрмонда иккита мард шер [Низомий билан Хусрав] бор бу денгиз ичида иккита ботир наҳанг [Низомий ва Хусрав] бўлиб, бу ўрмонга кириш учун худди ўшандай жанговар шеру, бу денгизга тушиш учун ўшандай диловар наҳанг бўлмоқ керак».
10. Қўштироқ ичига олинган номлар Алишер Навоий «Хамса»сидаги беш достон: «Ҳайрзгул-аброр», «Фарҳод ва Ширин», «Лайли ва Мажнун», «Сабъаи сайёр», «Садди Искандарий»дир.
11. Саводин жузвдон аро солмоқ — қораламасини китобга мўлжалланган халтага солмоқ.
12. Анинг сари — Жомий сари, демак.
13. Икки байтнинг мазмуни: «Бундан кейин, ўз сўзлари билан ажам ва арабни олган, асли насаби турк бўлгани ҳолда «ҳиндий» лақаби билан ном чиқазган Хусрав бўлса, кўп афсоналарни қисқартириб, бу мустаҳкам қўрғонни қўлга киритди».
14. Бу раънога суратамой бўлмоқ—бу гўзалнинг суратини намоён қила олмоқ, яъни «Хамса» ёзиш ишини тугалламоқ, демакдир.
15. «Канап дарахтининг шохи хас-хашакча бўлмаса ҳам, қаландарга барваста сарв дарахтидай кўринади» (канап ипидан тўнлик мата тўқилади).
16. Пири кошиф — Жомий кўзда тутилмоқда.
17. Пири равшанзамир — Жомийга нисбатан ишлатилган.
18. «Асарим бир кема каби маърифат дарёси [Жомий] томон йўналгач, улуғ дарс (Жомий) ўз муборак қўлини бу дафтарларга узатди»,
19. «Қандай енгки, уни осмонга ташласа, кўкнинг қийшиқ юзини букиб юборар эди».
20. Эл тавфи Байтилҳарам — одамлар Каъба атрофида айлангандек (Каъба— Маккадаги зиёратгоҳ), демоқда.
21. Жамъи касир — бир тўда кишилар, демак.
22. «Бу хуштаъб ва муборак зотлар сен билан бир нафас кўришишини орзу қиладилар!»
23. Ҳасан Деҳлавий — умрининг аввалида нонвой бўлган. Кейинроқ Хусрав Деҳлавий билан танишиб, унинг всситаси билан илм ва адабиётга берилиб кетган. Ҳасан Деҳлавий ғазалгўйликда шуҳрат қозонган эди. У 1308 (707) йили Деҳлида вафот этган.
24. Ҳазроти Шайх — Низомий Гажнавий демак.
25. Устоду пир — Абдураҳмон Жомийга нисбатан айтилган.
26. Раҳбар — Ҳасан Деҳлавий кўзда тутилмоқда.
27. Муслиҳиддин Саъдий Шерозий (1204—1292), Абулқосим Фирдавсий (934—1020), Абулқосим Ҳасан бинн Аҳмад Унсурий (1040 Балхда вафот этган), Саноий Ғазнада туғилиб ўша ерда 1181 йилда вафот этган. Ҳоқоний — Афзалиддин Иброҳим бинни Али Ширвоний — қасидагўйликда зўр шуҳрат қозонган. У ҳаждан қайтишда 1186 (582)да Табризда ўлган. Қабри ўша ерда, Анварий — уинг номи Авҳадиддин. Хуросоннинг Абевард вилоятидаги Будна қишлоғида туғилиб, Тус (ҳозирги Машҳад)да тарбия олган. Замондошлари унга «ҳаким» унвонини берган эдилар. Анварий умрининг ўрталаридан шеър ва адабиёт билан шуғулланиб, устоз даражасигача кўтарилган. Анварий 1152 (53)547 ҳ.)да Балхда вафот этган.
28. Ики ёр—Жомий ва Хусрав кўзда тутилмоқда.
29. Икки байт мазмуни: «Бўлмаса, икки йилда битта «Хамса» ёзиб тамомлаш — ўтакетган хом хаёлдан бошқа нарса эмасдир. «Хамса» бўлганда ҳам шундай «Хамса»ки, у бешта гавҳар хазинасидан иборат бўлиб, сарфланиб, зое бўлиш хавфидан омонлик топган хазинадир».
30. Мавлавий — Абдураҳмон Жомийга нисбатан ишлатилган.
31. Димоғнинг юбс топиши — димоғ хушк бўлиб, қуруқшаб қолиши демак.