Rimbo
Jang yinglun
1875-yilining aldi-keynide, fransiyide simwolizimliq shéiriyet herikiti ewj élishqa bashlaydu. 19-esirning 20-yilliri uning yuqiri pellige yetken dewri idi. Uning qalduq tesiri yawropa we amérika shéiriyet munbiride bügün'ge qeder özini körsetmekte. Umumen éytqanda, simwolistik shéiriyette shairning rial turmushtiki ichki hissiyatliri bir tereplime halda izhar qilinip, rial turmushni biwaste teswirlesh intayin az bolidu. U"simpatiye "œ ge intilidu. Bodilérning "¹simpatiye"ºnamliq shéirida diginidek, puraq, reng, ahang öz'ara maslishidu. U shéirning téndinsiyilige étiwar bérip, peqet simwolistik usul bilen istare qilip, obékitni roshen körsitip bermeydu. U shekilge chuqunmay, belki türlük-tümen özgiridighan ichki dunyaning halitige maslishishni, kona wezinlerni buzup ashlap, erkin halda shekil yaritishni teshebbus qilidu. Kishiler ezeldin wérlin, mallarmé we bu maqalide tunushturulghan rimbolarni mushu éqimdikilerning 3 neper serkisi, dep ortaq étirap qilip kelmekte.
Artur rimbo Arthur Rimbaud (1891-1854), fransiyining gherbiy shimalidiki sheher sarwéyirde tughulghan. Dadisi piyade qisimlar kapitani bolup, daim sirtta bolatti. Aile ishlirini anisi bashquratti, u rimboni intayin qattiq tutatti. Rimbo kichikidinla pewqul'adde talantliq idi, u 10 yéshidila fransuz tilida nahayiti rawan yazalaytti. U 15 yéshidila fransuz tilida yazghan "¹yétim balining yéngi yilliq sowghisi"º digen shéirida bir jüp yétim balining yingi yil bayrimidiki échinishliq ewali bayan qilin'ghan bolup, buning bilen aptor özining xélila pishqan maharitini namayen qilghan idi. Rimboning shéiriyette kamaletke dewri 1870-yili bashlan'ghan. Shu yili, 16 yashliq rimbo sarwéyir ottura mektipining ijtimaiy penler sinipigha oqushqa kirgen idi. Izanbar isimlik bir muellim uning shéiriyettiki qabiliyitige bekmu zoqlinip, shéir yézishqa medet béridu hem özining ilghar idiyisi bilen uningda chongqur tesir qalduridu. Shu yili yazda, pirussiye-fransiye urushi partlap, urush bashlina-bashlanmayla fransiye armiyisining wetweriki chiqip kitidu. 8-ayning axirida, rimbo özining bar-yoqi bir nechche pulgha yaraydighan kitabini sitiwitip, poyiz béliti élip, ikkinchi impiriyining muqerrer munqerz bulushini öz közi bilen közitish üchün parijgha barmaqchi bolidu. Lékin toluq bilet almay qatnash tüzümige xilapliq qilghanliqi üchün, parij békitide tutup qilinidu. Kéyin izanbarning qutquzishi bilen aran qutulup yurtigha bériwalidu. Bir nechche kündin kéyin, u birer gézitxanigha ishqa orunlishish ümidide piyade bilgiyige baridu. Aqiwet u yerdinmu ümidsizlinip yinip kélidu. Rimboning shu yili yazghan shéirliridin hazir 22 si saqlan'ghan bolup, bularning ichide fransuz zor inqilabidiki qozghilangchilar medhiyilen'gen(tomurchi), kembeghellerning azab-uqubetliri eynen teswirlen'gen (alaqzade bolghanlar), chérkawgha lenet oqulghan (tartyofqa jaza), urushqa qarshiliq bildürülgen (taqir taghdiki uyqugha chömgenler), yene uzun musapiliq déngiz sayahitige bolghan intilishni ipadiligen(méning sersanliq-sergerdanliqlirim) digen shéirliri bar. Bu shéirlarda uning kapitalistik jem'iyetke bolghan naraziliqliri ipadilen'gen, usulimu asasiy jehettin rialliqni yézishtin ibaret bolup, bezi shéirliridin hiyuguning tesirige uchrighanliqini körüwalghili bolidu.
1871-yili, dersxanidiki dimiqtin bizar bolghan rimbo qiraetxanigha kiriwilip, fransiyilik sotsiyalitlar babéf, sén simot qatarliqlarning eserliri bilen 18-esir romanliri we altun tawlashqa ait kitablarni bash kötürmey oqushqa kiriship kétidu. 2-ayning 25-küni, u kümüsh qapliq saitini sétip yol rasxodi qilip, parijgha sayahet qilish arzusini axiri ishqa ashuridu. Shu chaghlarda, parij xelqining burjua satqin hökümitige qarshi kürishi ulghayghan idi, kommuna inqilabi partlash aldida turatti. 17 yashliq rimbo xuddi sergerdan balidek amma arisida we xelq mudapie qoshunliri arisida yérim ay yürüp, kommuna qozghilingidin bir hepte burun yurtigha qaytip kélidu. U gerche qozghilanggha qatnishishqa ülgürelmigen bolsimu, idiye jehette bu qitimqi inqilabni himaye qilidu: parijdin qaytip kélipla bir parche "¹kommunistik teshkiliy layihe"ºni teyyarlap chiqidu. Parij kommunisi wehshiylerche basturulghandin kéyin, u yene "¹parijning sharapxorliqi"º, "¹yana-marining qoli"º, "¹parij jeng ghezili"º qatarliqlarni yézip, kommuna"boran-chapquni "œ parijgha"eng aliy shérin yüs berdi "œ, dep medhiyileydu. Wérsal jallatlirigha külreng chiwin lichinkiliri dep nepret yaghduridu. Mushu chaghlarda yézilghan "¹toghra adem"º, "¹peyghemberning tunji taami"ºlargha oxshash bashqa témidiki shéirlirimu burunqidin téximu keskin bolup, bularda eksyetchil chérkawgha, burjua muhitigha qarshi ghezep dolquni lawuldap turidu:
Ey toghra adem! Jan'gha tegding, hamaqet istin better!
Menchu, idim insan japa chekken, boldum asi, sorisang eger!
Bir yaqta yirginishlik rialliq, bié yaqta inqilabning meghlubiyiti turghan shu künlerde, naraziliq we ümidsizlik ichide qalghan rimbo hemmini inkar qilmaqchi, hemmini buzmaqchi bolidu. Uning deslep oylan'ghini shéiriyette bir meydan üzül-késil islah élip bérish idi. U tarixtin buyanqi shéir ghezeller en'enisini inkar qildi hem özining barliq shéirlirinimu inkar qildi. 1871-yili 5-ayning 15-küni, yeni kommuna meghlubiyiti muqerrerliship qalghanliqi toghrisidiki xewerler birning keynidin biri kélishke bashlighanda, u dostigha yazghan hem kéyinki waqitlarda"erwahdashning xéti"œdep atalghan bir parche xétide özining shéiriyet toghrisidiki yéngi köz qarashlirini otturigha quyidu. U mundaq dep yazidu: men bir yat adem, shairning aldigha qoyulghan birinchi mesileــ öz-özini tonush, öz-özini teltüküs tonushtin ibaret; u özining erwahini tekshürüshi, közitishi, üginishi, tetqiq qilishi kérek; herqaysi sézim ezalirining uzun muddetlik, cheksiz we eqliy xulasilan'ghan qalaymiqanchiliqliri arqiliq erwahdash bolalaydu. Shundin étiwaren, bu nezeriyini u öz ijadiyitide emilileshtürüshke tirishidu.
Del shu mezgilde, rimbo 14 misraliq shéir "¹sozuq tawushlar"ºni yézip chiqidu. Bu shéir kéyin yene "¹renglik 14 misraliq shéir"º dégen dangqi chiqidu:
Qara, aq, qizil, yéshil, kök, sozuq tawushlar
Nechche kün sözlisemmu tügimes sirliq terkibinglar:
Qara tonidur ghingshighaq chiwinning ténige yipishqan-
Perwane bolup sésiq exletni makan eyligen;
Dur par we chédirning ap'aq meghrur muz choqqisi
Uning özi parqiraq aq nur, künlüksiman échilghan gülning titrishi;
Emesmu qizil qan kökrektin chiqqan, zerde oti yalqunlighan,
Yaki qizning léwimidur towa qilghanda külümsirep échilghan;
Dur meyin dolqun, kök déngizda sirliq chayqalghan,
At, kala, qoy otlighan yaylaqning asayishliqi,
Kimyager mangliyidiki xatirjemlik ipadisi-qoruqliri;
Idur qulaq yarghan, gheyri burgha awazi,
Asman jismliri we malaikiler buzghan jahan jmliqi,
Hem uning közliridin chaqnighan binepshe nurliri!
Rimbo bu gheyri uslubtiki shéirida, ahangni rengdar qlishqa, shundaqla rengge ahang bérishke urunup, reng bilen ahangning almishishi, ahang sézimi bilen körüsh sézimining qalaymiqanlishishini ishqa ashurmaqchi bulidu. Bu shéir élan qilin'ghandin kéyin, simwolistlar uni"simpatizim "œ nezeriyisining birinchi ülgisi, dep qarap, béshigha élip kötürüshken. Shuning bilen bu shéir goya bir wehiynamidek, simwolizim shéiriyitining uli bolup qalghan.
Texminen shu yili 8-aylarda, ichi pushqan rimbo shair wérlin'gha bir parche xet yazidu. Wérlin ewetilgen shéirni oqughandin kéyin intayin hozurlinidu. 9-ayning axirlirida, rimbo wérlinning teklipi bilen bir qisim shéirlirini élip parijgha baridu. Bu séirlarning ichide dangliq shéir "¹mes kéme"ºmu bar idi. Bu shéir jem'i 26 koplét bolup, her koplét 4 misra bolup, mezmuni: amérika qit'esidiki bir derya, suning éqishi boyiche kétiwatqan bir kéme, kéme ichki deryadin chiqip, töt teripi cheksiz ketken okyan'gha kiridu. Makan uqumi yoqaydu, zaman uqumimu mewjut bolmaydu. U özini goya bir dolqun, dep xiyal qilidu. Alemning u chétige éqip bérip, san-sanaqsiz quyashlarni köridu, nechche ming yillardin buyan kishiler medhiyilep kéliwatqan déngiz mexluqi bilen uchriship qalidu...... Bu chaghda rimbo téxi déngizni körüp baqmighan idi. Yütün shéir bir qatar tertipsiz, müjmel, xiyaliy nersiler bilen tolghan idi. Shairning rialliqtin bizar bolup, béshini élip chiqip kétish teshnaliqi bu shéirda pellige yétidu.
Rimboning burjuaziye meniwi tertiwi we saxta exlaqidin yüz örügenliki turmush usulining chüshkünlikide ipadilinidu. Uning bu qitimliq parijgha sayahiti shuning bashlinishi bolidu. U wérlin bilen kéche-kündüz pomidaqliship, bechchiwazliq qiliship kün ötküzidu. Shu sewebtin wérlin hetta ayali bilen bara-bara yiraqlishishqa bashlaydu. Bu er-xotunlarni epleshtürüp quyush üchün, rimbo 1872-yil 3-ayda yurtigha qaytip 4 ay turup kélidu. Bu jeryanda u xam xiyal we ghayiwane nersiler bilen tolghan, tüzülishi téximu better chuwalchaq, eng axirqi qapiyilik shéirlirini yazidu.
Shuningdin kéyin, ikki shairning munasiwiti yene nechche qitim sowup, nechche qitim qiziydu. Ular birdem bir-birini izlishidu, birdem bir-birini tashlishidu. 1873-yili 7-ayda bélgiyining paytexti biryussélda rimbo yene wérlin bilen ayrilishqa qarar qilghanda, wérlin achchiqida oq chiqirip, uning qolini yarilanduridu. Shuning bilen u qolgha élinidu. Rimbo öyige qaytip kélip, cheksiz dilxeshtilikke chöküp, balixanigha soliniwilip chiqmay yitiwalidu. 4-ayda bashlap qoyghan chachma shéiri "¹dozaxtiki bir pesil"ºni 8-ayda tügitidu, bu shéir 9 qisimgha bölinidu, texminen 20 ming xetlik. Bu, shairning herxil tuyghu, perez, hissiyat, idiye, anglirining yighindisi bolup, uningda konkért birer shey'i teswirlenmigen. Hechqandaq weqelikmu yoq, elwette. Peqet bigunaliq we gunahkarliq tuyghular, cheklinish we tiz püküsh, qarshiliq we jaza, shéiriy ijadiyettiki ahangdashliqning birliki bilen emeliyette érishkili bolmaydighan ahangdashliqning perishanliqi... Qatarliq ayrim-ayrim gherez we xiyallarni bilgili bolidu. Köpinche ehwallarda kishiler bu gherez oylarning konkért menilirini bilishi mumkin bolmisimu, biraq rimboning "¹erwahdash"ºnezeriyisi izchillashturulghan bashqa shéirliri bilen sélishturghanda, bu eser téxi eng ammibab bolup hésablinidu.
Rimbo 1873-yilining kéyinki yérimidin 1875-yilining qishighiche bolghan waqtini u ya öyige békinip, ya en'giliye, gérmaniye, shiéitsariye, italiyelerni aylinip ötküzgen bolushi mumkin. Qisqisi, 7 din artuq chet tilni igelligen. Bu jeryanda u yene 44 koplétliq "¹wehiyname"ºdégen bir chachma shéirnimu yézip chiqidu. Bezi sherhichiler öziche, buningdin shairning özining baliliq dewrige, parijda béshidn kechürgenlirige, özining uzun muddetlik rohi yitimliqigha, özining ulughwar ghayiliri we tartqan azablirigha bolghan xire teswirlirini körüwalduq, déyishidu. Lékin bu peqet xilmu-xil chüshendürüshlerning birsi, xalas. Xuddi "¹wehiy"ºdégen bu sirliq sözning menisidek, "¹wehiyname"ºmu goya bir ilahiy desturgha oxshaydu, u rimboning pütün shéiriy ijadiyetlirining ichide chüshnish eng qiyin bolghan eserliridin biri bolup hésablinidu. Shundaqtqmu bir yéri éniqki, rimbo yenila yuquri awazda qarshiliq körsetken:
Qisaschu?hich wujutqa chiqmidi!
Alamy qoymaymen qisasimni, biraq! Yeksan bolur
Sodiger, baylar, kinez, dipotatlar!
Ghulitayli, qanun, tarix, hoquqlarni!
Qan! Qan! Altun yalquni!
Shudur birning burchimiz!
Wehalenki, bu peqet éghizdikidekla qarshiliq idi hem shuning bilenla cheklinetti. Chünki, "¹wehiyname"ºning qolyazmisini tügitipla, u pütünley bashqa turmushqa. Yeni awantyuristning turmushigha kiriship kétidu. Shundin étibaren shéirdin qol üzidu. Bu chaghda, u emdila 21 yashqa kirgen idi.
1876-yil 5-ayda, rimbo 6 yilliq toxtam bilen gollandiyide mustemlikichiler armiyisige qatnishidu. 7-ayda héndonéziyining batawiye shehirige yétip bérip, 3 heptidin kéyinla eskerliktin qachidu. 1877-yili hampurgdiki bir sérk ömikide terjiman bolup ishleydu we ömek bilen shiwétsiye, daniyilerge baridu. 1880-yili u siprosqa bérip, shu aral hakimning saray qurulishigha nazaretchilik qilidu. Shuningdin kéyin yene, eden'ge bérip, bir tére-qehwe shirkitide xizmette bolidu. 1882-yilidin 1883-yilighiche u shirketning tapshuruqi bilen afriqining adem ayiqi basmighan jaylirida tekshürüsh élip baridu. Kéyin, u jughrapiye ilmiy jem'iyitige bir parche doklat yazidu we bu doklat ilmiy jem'iyet teripidin tarqitilidu. 1887-yilidin bashlap u qoral-yaraq etkeschiliki bilen shoghullinidu. U bir soda karwini uyushturup, yawropadin nechche ming dane miltiq élip kilip, hebeshistan hökümranlirigha sétip béridu. Biraq, tégishlik heqqini alalmaydu. 1891-yili uning ung putigha ösme chiqip qilip, ehwali kündin-kün'ge éghirlishidu. 5-ayda wetinige qaytip kilip, marsélda ong putini kestüridu. Késili kündin-kün'ge éghirliship, shu yili 11-ayning 10-küni marsélda wapat bolidu.
Rimbo aran 39 yashqiche ömür köridu. Uning kechürmishliri xuddi özining kémiliridiki mes kémidek, özgirishchan hem diramatirk xususiyetke intayin bay. Uning shairliq hayati intayin qisqa, aranla 6 yil bolsimu, u shunchilik waqit ichide kishini heyran qaldurghidek köpligen sinaqlarni élip bérip, shunchilighan karamet shéir dastanlarni yazghan. Shübhisizki, rimbo shéiriyette ajayip xislet we qabiliyetke ige. Uning shéirining yéngi sahelirini qézish, yéngi uslublirini izleshtek yngiliq yaritish rohi medhiyige layiqtur. Emma xuddi u turmushtarialliqqa bolghan naraziliqidin chüshkünlishish we tewekkülchilik yoligha méngip qalghinigha oxshash, uning shéiriyetning barliq en'enilirige warisliq qilishtek chékidin ashqan qilmishimu uning islahat élip bérish tirishchanliqini tuyuq yolgha bashlap qoyghan. Uning qarishiche, peqet özini özge dep qarap, öz qelbini tekshürgen shéirlar obéktip shéir bolup hésablinidu. Emeliyette, emeliy mewjut bolghan shey'ilerni teswirleshtin chetnigen makan we zaman ramkisidin ayrilghan, özining ichki tuyghuliri bilen tolghan shéir intayin subéktiwizimliq shéirdur. Rimboning özining méning shéirlirimni chüshinish üchün bir dane achquch bolushi kérek, dep étirap qilghan idi. Epsus, u del mushu achquchni qaldurmay ketken. Uning kéyinki bir nechche yil ichide yazghan shéirliridin peqet "¹dozaqtiki bir pesil"ºnila özi shexsen birsige basturghan idi. Lékin, basma heqqini tölimigenliki üchün, podwalda bésilip qalghan, taki 190-yiligha kelgende bashqilar teripidin andin sézilgen. Qalghan bir nechchisi 80-yillarda bashqilarning wastisi bilen élan qilinidu. Bu waqitta u alliqachan afriqining qumluqlirida sayahet qilip yürgen idi. "¹sozuq tawushlar"ºdin kéyinki bir qanche eserning meniliri üstide, bir esirge yéqin waqittin buyan kishiler perez qilishni toxtatqini yoq, yene dawamliq perez qilishqusi. Uning islahatlirining netijisi zadi qandaq boldi? Uning 21 yashliq baharidila shéiriyettin waz kechkenliki buninggha nahayiti obdan jawab bolalaydu.
Xemit zakirop terjimisi
