sAlgha téshi
dastan
Bughda abdulla
(uyghur latin yeziqida)
(1)
Yulghunning naxshisi az emes,
könük sadalar ichre leylimes,
erkiliter özini tuqay, sahilda,
bizarliqtin yiraq, ghérich chetnimes.
Rengler yoqatsa barghanche belgisini,
chang-tozanda buruqtum bolsa bu alem,
heyhat, néme küchkin uni saqlighan,
deqiqiler öler, u tirik her dem.
Dinozawurlar qaldi qayaqta,
ghar ara tuxumliri poltiyip qatqan.
Binepshe rengler esrar elwette,
dérek aldida emes aghmixan.
Nil we donayning kök shawqunigha,
tengshilip turidu tunji merghuli.
Yawayi wadida tughulghan risqi,
borandek échilip baridu yoli.
Miladi dem turushtin burun,
otni téngip kelgen baghrigha.
U giyahlarning promitisi,
choller kirip kelgen ixtiyarigha.
Boshluq ichide qaytmas waqit,
desht hayati bash we axirsiz.
Tiriklik urghuydu qinida,
yarmaydu tash uruqmu rohsiz.
Teqdirning salgha tishigha,
oxshap qalidu chöl bilen insan.
Uningda bar yarilish, udum,
keldi yashap möjizisiman.
Intilish küchi-tutimidimu?
Söyunush küchi -yiltizidimu?
Hayatiy küchi-shor tupraqtimu?
Bayliq küchi oghlan-qizdimu?
Bedel, qiymasliq, untulush,
halsirash, sighinish, küchesh.
Eslesh, sozulush, örlesh .
Köyush, tingirqash, tirejesh.
(2)
Muqeddes derexke chigilgen lata,
arzu-umidning yapraqchisidek.
Qochqar münggüzi shamalda önggen,
epsunsiz dunyaning jakarchisidek.
Qaytar ademler tugh-shadigha,
roh yuyulup turidu qumluqta.
Sebiyliktin bashlinar nepes,
gulxan aylan'ghandek altun'gha otta.
Kiche, qumluqning qarangghusida,
kélidu yawayi jenglerdin sada.
Bu eqildin gheyri körünüsh,
körsetme xuda!
Sayning tishidek turghan bash söngek,
ming gez kömülsimu göher bolalmas.
Boranda échilip kökleydu toptek,
(belki shu belki emes adawet qisas!)
bir-birige soqular dehshet,
huwlashning ichide chachrar ustixan.
Bu yultuz emes aqqan,
bu emes yekmu-yek meydan.
Bu tarixning kölenggisimu?
Bu inkarning xulasisimu?
Bu törilishning jazasimu?
Bu ghalibiyetning tentenisimu?
Bu meghlubiyetning méwisimu?
Hemme kömülidiken tebietke,
hemme singidiken tebietke.
Yatliship, dawamliship,
ulishidiken ebediyetke.
Boran toxtar, jimiydu hemme,
aqar qomluq laylanmay pakiz.
Yulghunlarning chüshlirimu ong,
bulghinishni bilmeydu hergiz.
Tebiiylik masliqqa chopqet,
belgisiz yantaqqa yaqqandek shiker.
Kem-kötisi yoq ya artuqi,
julalan'ghan yaquttek bu yer.
Münggüzlerni mesh'el qilghan yurt,
riwayetliri bir altun achquch.
Saqlan'ghan chishlarning arashlirida,
yingilan'ghandek ximirturuch.
Tingsha ziminni qulaq yiqip,
bayqilidu dap ara ritim.
Halsiz emes, tulpar yorghisi,
kemtük emes, bijirim.
Yawayi tash öngkürler öchken,
köriner ming öylerning boyiqi ara.
Köcher andin kéyiklerning közige,
nohqa tutushidu bara-bara.
Ötidu u
ming patman ketmenning közidin,
sapanlarning quliqidin,
yalang ayaghlarning tiniqidin.
Uliship turidu bir uchi,
burujdiki seyyarining aylinishigha.
Qoghlishidu awazni-awaz,
biliq aqqandek suning bishigha.
Parqiraq kumuta, perwane hetta.
Shu siziqtin emes tashqiri,
tomuzghining nepisi tiriler,
shu hikmetni bilgendin béri.
Chongqur bir süküt,
uning ichide bir süzük tamche,
ösüp-öskendek sedepte.
Bibaha bolidu barghanche.
(3)
Éqin boylirida awudi kün -tün,
yépinip yürgini qoy tirisi,
yawayi tongguzni miner kalidek,
hayqiyip towlighini muqam-naxshisi.
Muqeddeslik tughulidu nimidin?
Ya qan-terdin,
ya xisletning xatimisidin,
ya hatemlerning köksidin.
Su-yorup turghan qashtishi,
desht-ussap turghan bir qapaq.
Boran örüp-chörigüchi,
waqit-paxtisi uchar bir qamqaq.
Qedim izda aqidu tupraq,
qedim xushbuyluq ketmeydu érip.
Yükseklik bar xiyabandimu,
kök qiyaq yashaydu meghrurlinip.
Aqqan, qoshulghan, yughurulghan,
tiklen'gen, yashighan, gümürülgen.
Tughulghan, sorigen, sörelgen,
tirmashqan, qir ashqan, nan yégen.
Qara qurumdin-idiqutqiche,
xan sarayliri, ibadetxane,
altun mebud we altun chiragh,
bilgen rast der, bilmigen epsane.
Orxun aqqan yiraq-yiraqta,
tarim derya aqqan bu yaqta,
tengritagh büyük umurtqa,
böshük bilen hepileshken ana,
ana tilning sherbetliridin,
tamship-tamship alghanda lezzet,
déngiz bolutidek turghan minge
échélip wiliqlap kületti perzent.
Aq arghimaq üstide mehmud,
arilap yürgini yurt-qewim.
Pey qelemde qonatti sözlük,
chüshenchiler emes héch mewhum.
"qut"ni qoshar "bilik"ke yüsüp,
kélechek yillargha kirip aldidin.
Ayighida otqash payandaz,
chachqular aylinar üsti-bishidin.
Biri munejjim-yultuz sanar,
biri kimiyager,
biri muhendis,
biri momyager.
Qedim digen sirliq bir uqum,
telep qilmas héch bir izahat.
Belki qalghan yilikler ara,
küchi bilen irghiydu hayat.
Yawayiliq qedimiylikmu?
Zaman bisip kilidu insan.
U özini biler hem bilmes,
xuddi mujimel bir tebirsiman.
Qalidiken epsus yep axir,
bu tughulush-ölüsh arisi.
Qizirip öchkendek tömür atesh,
halidin kéter közining qarisi.
Ya jawahirdimu qimmet?
Ya kibirdimu qimmet?
Ya yalghandimu qimmet?
Ya sirdimu qimmet?
Yumranliq turidu kökürüp,
xatirjemlik kötüridu bash.
Ochuqluq-yillargha beriket,
izgü niyet-yol, qayash.
Tilsim üstide uchar leylekler,
nimigidu yéqinlashqandek,
keklik idirgha singer bolghandek,
nimidindur uzaqlashqandek.
Xizir yürermish chet-yaqida,
kömermish échilip qalsa zimin.
Tülke töshiki bop ketmisun dep,
seher-tanglarda qilarmish amin.
Bu yerde menzildin-menzilge,
köchken yilanlar ilgirilep.
Güldürligen awazlar,
ghelite nersining sadasi.
Lerzide zimin-zamane,
makan-makane,
qorqqan ademler derexte,
tang qétip turushqan seherlep.
Uzap ketken shu yosun bilen,
sirliq ghelite hemme-hemmisi.
Bu bir quyunsiz quyun,
waqit-saitini bolmaydu bilip.
Tebiet bir mewhum tardek,
turidu eytawur
tengsheksizlik ichide tengshilip.
(4)
Tun boyi toxtimay yighip turdi qum,
(toshqan yili der buni riwayet)
kétik shehiri, sipil, qel'eler,
restiler, xezine, bagh-waran peqet,
qaldi weyranliq, qarangghuluqta,
meschitler, munarlar, gümbezler,
öylerde ölükler qatqan gharayip,
(shamalda échilar bezen-beziler)
qushning bishigha kelgendek ejel,
chökken bir hayat qaldi arqida.
Aman qalghanlar köchti jan ilip,
taghlar kel-kel dep turdi shamalda.
Nirisida gürüldeydu qum,
xiyal yetmes bir tilsimat.
Qachan chüshler qaldi qeyerde,
izdep qoyishar pat-pat.
Igizlikte min'giship turghan,
zedewal tagh, tash qowuq téghi.
Namsiz otlar kechküzge hösin,
tulparlarning qizar tuyiqi.
Su ilahi qudret-küchini,
körsitidu firozesiman.
Lachin köngli öser qiyada,
qanitini böleydu asman.
(5)
Teklimakan-emes yawayi uqum,
özige singgen nam su tamchisidek.
Özige yarashqan altun tajidek,
weya zer basqan doppidek.
Qum -chépip yürgen yawayi töge,
töge-yene bir salgha téshi,
bu yer üchün chüshüshi,
bu yer üchün köyüp-pishishi.
Utturush emes zuwansizliqi,
chölde yürgini emes ghapilliqi.
Izini kömümen deydu shamallar,
baturliqi-jahilliqi,
u tirilidu deshttin,
at tirilgendek shamaldin,
kala tirilgendek sudin,
qoy tirilgendek shordin.
Köz nuri toshqan yungidek,
atesh qum bilen bolghan bir gewde,
u baghrining hikayisidek,
taralghusi bügün we ete,
biz insan biz kibir ichide,
rohi bilen kelduq étiship.
Kim eyiblik sözlisun zaman,
u erishte bolmas tengliship,
u bugun'ge aylan'ghan qedim,
yiraq dingizghiche barghan, rast.
Yirim uxlaq yawrupagha
yipek yépindurghan, rast.
Gomirning küyliri emes natonush,
eplatunni ilip kelgen u.
Sorunlargha yaqa tutturup,
sunmas köwrük sélip kelgen u.
Anga artqan ümid yükini,
yene ejdad qilip iltija.
Dingiz atlap dingizgha chökken,
biliqlargha yetken idi ah,
qaldi söngek, ghérib qebriler,
bu alemning niriqi chitide.
Barsa kelmes yollar, gunahi
anini qattiq emgenlikide.
Ayighida chörgiler alem,
renjish-renjitish ichide dunya.
Zamanlar tekken chishigha belki,
"al shehiringni!..." digendek,
qismetliri shiriksiz taki,
dunya patqan ighir gunahqa,
shu wejidin towe-istighpar
bolup yene yuyulup turar,
u saqittur tekrar we tekrar.
Ey baba töge,
sanga tonush hemme-hemmisi.
Deydighu séni chöl kémisi,
sepiringning barmu pellisi?
Sen kömülgen kichik heykelchaq,
qum tégide peryadliring bar,
jüp örkishing numus küchüngmu?
Tapiningda aq niyetliring bar.
Tikilisen yiraq we ünsiz,
ghayip awazlar hemrahingmidur?
Qedimki qayas shehiri,
kim bilidu bargahingmidur.
Quliqingda derya shawquni,
arqa derya patqan uyqugha.
Yene turup siljighing kelmes,
yardangliqqa, toqaygha,
hayatbexsh shamalni chillap
hem mest bolup uningdin künde,
yashawergin aqqan yolungda
séningmu bir xudaying bar-de!
(6)
Chöl yatidu hesetsiz,
ming tawlinip tawustek.
Mestxushliqi sualsiz, jawabsiz,
körüner esir leheng quyruqidek.
Bu tarim
insan tirisini tüsletken,
bu yer quruq qelemchini ta
sanjip qoysa kökletken!
Abihayat tamghan toghraqlargha
ming yil yashaydu tik turup,
ming yil yashaydu yanche yitip,
ming ying yashaydu qighi, törilip...
Toghraq, toghraq yishil rohmikin,
leyleshliri körkem hem nazuk,
u tölidi qanchilik bedel,
yishelmeydu xiyal héch tüzük.
Qanche biri yer bighirlighan,
tesewwur qilghandek tughulishini;
ana derexning tolghiqi achchiq,
körüp alqinida janning oynishini,
her hasirashning tikenliride,
buj-buj terler bolidu éren.
Chekcheygen közining chanaqlirida
toxtap-toxtap qalidu süren...
Teqdir kimiside giyah hem insan,
tallinish ichide turidu haman.
Qismet wehimisi: zaman adimi,
eqil balaghiti bir telwesiman.
Yopurmaqlargha ne kirek kanar,
tursun igizlik, kenglikte.
Sadda bir hayat tekemmul,
jéni tirilmeydu tünglükte.
Sixiyning qolidin chiqqini,
may yighip qoyidu börekke,
uninggha ash tartsang ligen al,
biraq hich zorlima komzekke.
Bu yerde türülüp qalmisun,
guzellik ilahining qapaq-qashliri.
Qoynidin tökulup turar durdane,
emes xunüklükning dashqalliri,
afina qizini yaratqan grik,
gülyanide janan yaratti uyghur.
Qum ara yelken chiqarsa kime,
bayrun tang qétip qalatti bir qur,
qiz-tarimdiki aqqusiman,
jennet-tengri özige qaldurghan.
Perishtiler-yulghundin kökler,
qanatlinip kétishken heryan...
Babalar biliptiken bir nime ,
qumluqning ichkirisige panalinip.
Emdiki köz bilen qarisaq,
yürmeptiken xata qilip.
Rohiy rehmet qilmaydu tama,
ketti tamam tupraqqa aylinip.
Chang-zerrisi bash üstüngde taj,
kebitullah bil, sejdigah qilip.
Izdisher, izdigen özining izi,
qochqarghimu sherep münggüzi.
Munarning tüwi yoq asmanda,
uchi-uch, tüwide yiltizi.
Boyun asqumu körün'ginila,
menzilmu yetsem dep telpün'ginila.
Chöl mijezi jimjit deryadek,
bilisen shir bolup törelgendila.
Miwisi altun, yapriqi kümüsh,
jigde derixi güpüldise,
"yette qizlirim" turidu hayat,
yandurghan mesh'ilini tewretmise.
Qurmish ata, tölemish ata,
palwan ata-bir aq kime malxay.
Uruldi bir qaysi qiyagha,
mümkinmu jiyekte istek bolunmay?!
Chöchüydu teswir ibarisidin,
undaq qilsa gunah bolidu.
Oghlanlargha böre hoshuqi tumar,
dawan dawisa hemrah bolidu.
(7)
Aydingda barxan-barxan qum,
körünidu bek ghuwa, soghuq.
Gharlarda peqet muz bilen shamal,
ahanglar tiniq, ilahi, toluq:
altun qongghuraqni eslitip,
chirislighan archini eslitip,
merwayit nurini eslitip,
hawareng-boyaqni eslitip,
tarsizliqi möjizidek,
qararsizliqi möjizidek,
turidu u sugha aylinip,
turidu u yiltizgha aylinip,
u niyet
u tozimas riwayet.
shairning ''salgha teshi'' digen toplimidin elindi
