Xarab zémin①

(1921- yil)

(dastan)

apturi :Tomas il'ot

xenzuchidin idris nurulla terjimisi



Eng ulugh hünerwen② izra ponidqa béghishlaymen.

Séybilmu bar iken! Shu chaghda men komyada idim, uning idishning ichide turghanliqini öz közüm bilen kördüm. Balilar uningdin gérik tilida: "séybil, sanga néme kérek?" dep sorighanda, u gérik tilida: "manga ölüm kérek" dep jawab bergenidi.
ــــ pitronios: "satéyrikon" din③

1. Ölgüchining depne murasimi④

Tötinchi ay mudhish aydur⑤, östürmekte
sirin'gülni ölüp ketken tupraq ichide, ileshtürmekte
eslime we istekni⑥, midirlatmaqta
qashang bixlarni bahar yamghurida.
Qish bizni illitip, yapmaqta
zéminni untughaq qargha, yem bermekte
jandarlargha qurup ketken tügünek ghol ichide.
Yaz bizlerni heyrette qoyar⑦, sitarinbirgirisqa⑧ kirduq,
egeshtürüp ötkünchi yamghurni, karidurda toxtiduq,
telmürduq biz quyash nurighan, xuafgadin'gha⑨ kirip,
qehwe ichtuq, gep sétishtuq bir saet.
Rosiyilik emesmen, litwaliqmen sap gérman qanliq.⑩
baliliqimda, büyük kinezliktiki
newre tuqqinimning öyide turghan, u méni aparghan qar tiyilghili,
qorqup ketken idim tolimu. U deyitti, mari,(11)
mari ching tutuwal. Shundaq qilip tiyilattuq qar.
Taghlar ara yoqitisen ixtiyaringni.
Tün tenggiche kitab oquyittum, jenub taman barattim qishta.

Tutuwalidighini qaysi yiltiz u, qaysi derex shéxi
ünüp chiqar tash exletler ichidin? Ey ademizat,(12)
déyelmeysen, pemliyelmeysen, bilisen aran
chéqilip ketken bir döwe imagni, uni quyash meghlup eyligen,
qaxshal derex yoshuralmaydu, qara chiketke chirildar ensiz, (13)
quruq tashlar üstide yoq suning awazi(14). Peqet
sayidur bu qizil tashning astidiki,(15)
(kirgine bu qizil saye astigha),
bildürüp qoyay sanga bir nerse, oxshimaydu sayengge
etigini sanga egiship
kechte séni kütüwalidighan,
körsitey sanga bir chimdim tupraqtiki teshwishni.(16)
lerzan shamal uchmaqta,
qarap méning yurtumgha,
irlandiyilik ey qizchaq,
kütmektisen qaylarda? (17)
"bir yil burun tunji ret bergeniding manga hemelgül,(18)
atashqanti ular méni hemelgülqiz dep. "
biz kech qalduq, hemelzardin qaytishta,
quchiqing liq, chachliring höl, qilalmidim
gep, közlirimmu körmeyitti, men
ölük emes ya térik emes, héchnimidin bixewer,
tikilettim otturigha yoruqning, timtas idi tolimu.(19)
qaqas quruq idi u déngiz. (20)

Sosostiris aghicha(21), meshhur ewliya,
éghir zukam bolsimu, yenila
yawropagha eng meshhur bir eqilliq ayal,
élip yürer rezillik qarti(22). Bu yerde, u der
séning qarting, suda tunjuqup ölgen pinikiliq matros,(23)
(uning közi chaqnap turghan marjandur qara!) (24)
awu billadonna(25), quram tashning xotuni,
pursetperes xotun.
Ene awu üch hasiliq adem, awu sansara (26),
munusidur singa közlük sodiger (27), mawu qarttur
qupquruq(28) u keynige tiqiwalmaqta melum sirlarni,
körüshümge qilinmas ruxset. Tapalmaymen
dargha ésilghan ademni(29). Qorqup suda ölüp kétishtin. (30)
kördüm bir top ademni, aylanmaqta chemberni.
Rehmet sanga. Ikoton xanimni uchritip qalsang,
dep qoy uninggha apirip bérimen ersh xeritisini(31):
bu künlerde bekmu zörür ihtiyat qilish.

Girimsen sheher(32),
qish etigini qongur renglik tuman astida
ademler ötidu london köwrükdin(33), shünchiwala jiq,
oylimidim ölüm gumran qilghan bunche ademni. (34)
xursinishlar qisqa hem shalang, tüküridu éghizlar,(35)
herbir adem nezer salar özlirining putigha.
Éqip chiqar taghlargha hem chüsher williyam kochisigha,
éqip barar saynit mari wolnuz chirkawigha,(36)
ölük timsal bir awaz dang uridu eng axirqi saet toqquzgha. (37)
men uchritip bir tonushumni, toxtitip uni, towlidim: sitetsun! (38)
bolghaniduq seperdash miylidiki(39) kémide!
Ötken yili béghinggha jeset tergen idingghu, (40)
bixlandimu, bu yil chéchek achamdu?
Ya ushtumtut üshshükler chüshüp maysilarni nabut qildimu?
Ah yolatma bu itni, insanlarning dosti u, (41)
bolmisa u tatilap achar yene jesetni!
Qérindishim, türdishim hem saxtipez oqurmen!(42)

2. Shahmat oynash(43)

U olturghan orunduq, seltenetlik textke oxshash, (44)
yaltiraydu mer- mer tash üzre, unda eynek
üzüm shongi oyolghan bir ramkigha élin'ghan
unda altun renglik kichik kupidun(45) nezer salar talagha
(yene biri közini tiqishturar qanatliri keynige)
yette achiliq shamdanki(46) yalqunlar nechche hesse küchiyer
qaytar nuri üstel yüzidin,
chaqnashliri uning unche- marjanlirining singip kéter
qutisighila, kütiwarlar chaqnighanche üstige örlep; (47)
pil chishi shishe, rengdar eynek xumrida,
éghizliri échiqliq péti, yoshurun'ghan uning yochun sintizlan'ghan etiri,
melhem, talqan yaki suyuqluq, qalaymiqan ariliship ketken,
tunjuqturar idrakni, xushpuraqlar ichide; dérizidin kirgen
sap hawa örlitidu üstige, örligen ushbu
xushpuraqlar uzaq köygen sham yalqunini semritidu téximu,
sham isini étip yene taxtay ögzige, (48)
torustiki neqishlerni buzidu.
Déngiz süyi nemdigen siriq mistek ghayet zor yaghach köyer
yéshil we qongur(49) otta ochaqtiki, qashalan'ghan töt etrapi renglik tash bilen,
bu xire nur ichre üzer bir oyma dilfin.
Qedim tüslük tam ochaqta ayan bolidu
bir menzire ـــ rujek udul turghan orman'gha, (50)
piylomilning özgirip kétishi(51), yawayi shahqa
shünche qopal mejburlan'ghan u; lékin unda bulbullar
qumluqlarda yangratqan taqet qilip bolmas ünlerni,
u yenila chaqirar, ushbu dunya hélihem chüshüwalghan piyige, (52)
"jog, jog"(53) qilip anglinidu meynet qulaqqa.
Bashqa chaghlarning quruq derex yiltizi
tam üstide qaldurghan möhür; közlirini achqan obrazlar
sozulup chiqidu, ümid baghlaydu, timtasliqqa him étilgen ushbu öydiki.
Pelempeyde mangidu sörelgenche qedem tiwishi.
Ot yoruqida, chotka astida, uning sumbul chachliri(54)
uchqunsiman chikitlerde yéyilidu
goya xetler köyüwatqandek(55), aylinidu wehshiy sükütke.

"keypiyatim nachar bügün kech. Rast bek nachar, birge bolghin men bilen. (56)
gep qil manga. Gep qilmaysen némishqa. Gep qil.
Oylawatisen némini? Némini? Némini?
Men bilmeymen oyliding néme. Oylawergin oylighiningni."

Méningche biz chashqan uwisida, (57)
unda ölükler mehrum hetta jesetliridin.

"néme awaz?"
shamal ishik astida.
"hazir néme awaz? Shamal néme qilmaqta?"
héch ish yoqtur, yoqtur héch bir ish. (58)
"sen bilmemsen
héch bir némini? Körmigenmu héchnéme? Héchnime
yoqmu hetta ésingde?" (59)
ésimge keldi
merwayit bolghanti uning közliri. (60)
"sen tirikmu we yaki ölük? Méngeng quruq, héchnime yoqmu?"
biraq,
o o o o(61) u shikispirche rag (62) ــــــــ
shunche nepis
shunche eqilliq
"shu tap néme qilimen? Zadi néme qilimen?"
hazirqi bu turqumdek bösüp chiqip ishikni, kochilarda mangimen
chachlirimni yipin'ghanche moshundaq. Ete néme qilimiz?
Zadi néme qilimiz?"
saet onda birer qaynaqsu.
Yamghur yaghsa, kiriwélip mashinigha saet töt bilen.
Shahmat oynayli, (63)
ölükningkidek közimiz bilen, kütüp ishik chekken awazni.

Lilning éri herbiyliktin chékin'gen chaghda(64), dégenmen ـــ
duduqlimay, öz aghzimda dégen uninggha,
waqit toshti bolghin chapsanraq (65)
hazir albért qaytidu öyge, perdezligin özüngni azraq, (66)
bilishing kérek qandaq xejleshni u sanga bergen ashu pullarni
chish saldurghin dep. Bergenidi u sanga, menmu idim shu yerde.
Sughuriwet u chishlarni, lil, saldur yene yaxshiraqini,
dégenti u, xuda heqqi, chidiyalmidim körüp séning munu turqungni.
Menmu chidimay, dégenidim, oylap qoyghin bichare albértni.
Herbiylikte turdi u töt yil, emdi muhtaj köngül échishqa,
bérelmiseng anga xushalliq, ata qilar bashqilar, dédim.
Rasitmu, dédi. Shundaqraq, dédim.
Men bilimen kimge rehmet éytishni, u dédi közümge miqtek tikilip.
Waqit toshti bolghin chapsanraq
yaxshi körmiseng, eplep- seplep qilarsen bir ish, dédim men.
Tallisimu bashqilar emma sanga tallash bolmaydu mumkin.
Albért tapidu bashqa ayalni, heyran bolma démise sanga.
Iza tartqin, dédim, qiripsen.
(uning yéshi aran ottuz bir.)
amalim yoq, dédi u, xaltilashti yüzlirim,
yigechke men ashu dorini, hamilini chüshürüsh üchün, dédi u.
(chüshürgenti besh qétim, öltürgili qil qalghanti kichik jorjini.)
zéyini yoq dégen doriger, bolalmidim ilgiriki turqumdek.
Men dédim, sen döt.
Bosh qoymaydu albért séni, gep qilmidi, dédim men,
bala kérek bolmisa, erge tegding némishqa?
Waqit toshti bolghin chapsanraq
ah, u yekshenbe öyde idi albért, ular yégen choshqa singini qiziq, sürlen'gen
chillighanti ular méni kechlik tamaqqa, qiziqida yése uning temi bek yaxshi −
waqit toshti bolghin chapsanraq
waqit toshti bolghin chapsanraq
yaxshi chüsh kör bil. Yaxshi chüsh kör lo. Yaxshi chüsh kör mey. Yaxshi chüsh kör. Ta ta. Yaxshi chüsh kör. Yaxshi chüsh kör.
Yaxshi chüsh kör, xanim, yaxshi chüsh kör, yaxshi xanim, yaxshi chüsh kör, yaxshi chüsh kör. (67)

3. Otning wez éytishi (68)

Deryadiki chidir chak- chak bösülgen(69), eng axirqi barmaqchilik yapraqlar
siqimdalghanche, nem qirghaqqa sanchilghan. Shamal
öter ushbu qongur zémindin, héchkim xewer tapmighan. Perizatlar yoqtur bu yerde.
Tatliq taymis, aqar tuydurmay, ta men éytip tügetkiche naxshamni. (70)
derya élip kelmidi quruq botulka, sandiwich qeghizi,
yipek qolyaghliq, qeghez quta, tamaka kötiki
yaki yaz tünidiki bashqa izlarni. Perizatlar yoqtur bu yerde. (71)
ularning dosti, aqnanchi ewladidur sheherdiki mötiwerlerning
yoqtur bu yerde, qaldurmighan adrisinimu.
Olturup men yighlidim liman köli boyida...(72)
tatliq taymis, aqar tuydurmay, ta men éytip tügetkiche naxshamni.
Tatliq taymis, aqar tuydurmay, bolghach naxsham jansiz hem qisqa.
Biraq méning keynimde, sogh shamalda anglaymen (73)
söngeklerning ghirislishini, éghizini kalchaytip külüshlirini.

Bir chashqan awazsiz mangar chimliqta
derya boyida sörigenche nem qorsiqini,
bir qish gügümi, kömür gazi zawutining keynide
biliq tutup meynet qanalda (74)
oylidim shah inimning kémisining gherq bolghinini
oylidim uningdin burunqi shahni, atamning ölümini. (75)
ap'aq yalingach tenler azraq nemdelgen yerde
ap'aq söngekler tashliwétilgen kichik qurghaq rawaq ichide,
peqet chashqanla shitirlaydu, yil- yillap.
Biraq méning keynimde, pat- pat anglap qalimen
karnayning we ginraturning awazini, u etiyazda
portir xanimni swénnygha élip kélidu(76)
ah, ay nuri illiq yorutidu portir xanimni (77)
we uning qizi
putlirini yuyar ular suda süyide
ah, bu balilarning awazi, chirkawdiki munajat! (78)

Twit twit twit
jug jug jug jug jug jug (79)
mejburlinar mushundaq qopal.
Téréu.

Girimsen sheher
qishning chüshtin kéyinidiki qongur tumanda
éugénidés ependi, smyrnaliq(80) sodiger
saqili ösük, yanchuqida liq quruq üzüm
londonda kötüre kira pulliri: biletni körsila tapshuridu pul(81)
set gep qilip fransozchida méni chillidi
kannon kochisi mihmanxanisigha(82) chüshlük tamaqqa
chong sheher rayoni méhmanxanisigha(83) hepte axiri.

Zawal, közi we dümbisi birlikte
yéziq üstilidin kötürülidu, ademxur ginraturlar kütidu,
goya taksi titrigenche waqit kütkendek,
men tirésias bolsammu qarighu, titireymen ikki xil turmush arisida, (84)
bar ayalche emchekliri salpayghan erler, körer
zawalda, kishiler tirishar öyige qaytishqa (85)
gügüm chüshkende, ghewwaslarni déngizdin öylirige apirar waqit,
mashinst chay ichkende qaytidu öyge, yighishturup qalduqini nashtiliqining, ot yaqidu
méshige, retlep chiqar konsiriwa qutisidiki yémekliklerni.
Sirtqa yéyilghan xeterlik
u qurutmaq bolghan kéyimler siylishida quyash nurining.
Uzun krislo (kechte uning karwiti) gha döwilinidu
paypaq, sendel, köynek, baghirdaq.
Men tirésias, emchekliri salpayghan qiri
qarap perdidin, qépqalghandin bergen bésharet ــــ
menmu kütimen shu intizar mihmanni.
Yüzlirini hürrek basqan u yigit keldi,
u yallanma kichik dukan'gha, jür'et bilen turar tikilip,
töwen tebqidiki bir adem, ishench bar uning ténide,
turghan kebi yipek shilepe birerdforttiki milyunirning béshida. (86)
waqit keldi muwapiq, qiyas qilghan kebi u,
tamaq yepla, u yene bizar bolup hem charchap,
sinap baqmaq bolatti muhebbetke qoyup özini,
ündimidi buninggha, ittiripmu yürmidi.
Xijil bolup, iradisi küchiyip, u derhalla bashlidi hujum;
siypaydighan qolliri uchrimidi héch tosalghugha;
uning menmenchiliki muhtaj emes herne inkasqa,
pisentige almas qizghin kütüsh hésablap.
(men tirésias burunla qilghan
oxshash uzun krisloda yaki kariwatta oynalghanning hemmini;
men, olturghan tam astida tébés yénida
eng chakina ölüklerning ichidin ötüp.) (87)
berdi axir goyaki saxawetlik bir söyüsh
izder uning yolni, pelempey chirighining öchkinini bayqap....

U burulup kördi eynektin
ayrilsimu yaridin hés qilaymu démes héchnéme;
kallisidin chala qalghan bir xiyal öter:
"qip boptimen bu ishni, xushal bolghan bolay uningdin"
sahibjamal chüshkünleshkende,(88) yene
özi yalghuz mangar öyde uyaq- buyaqqa,
sézimi yoq qollirida siylar chéchini,
fatifun'gha sep qoyar texse.(89)

"bu muzika bedinmige yamiship ötidu su yüzide" (90)
boylap sitrandni, ayal padishah wiktoriye kochisigha baridu.
Ah sheher, sheher, anglaymen bezen
töwenki taymis kochisidiki qawaqxana yénida
yéqimliq mandolinéning nalisini
toxtimaydu ichide qaras- qurus, paras- purus, süren- choqanlar
unda biliqchi chüshte aram alidu; unda
magnus martyr(91) témida bar
ioniyanning(92) chüshendürüsh tes shöhretliri, aq yaki siriq.

Deryada aqidu(93)
nifit, asfalit(94)
chatma kéme chéchilghan
egishidu burulghan köl süyige
qizil yelken
keng yéyilghan
shamalgha, chayqilidu éghir machtida
chatma kéme soqulup
leylewatqan yoghan yaghachqa
girniwichqa aqidu
ötüp dogistin. (95)
wéalala léa
wéllala léalala (96)

Ilzabit bilen lésistir (97)
uridu palaq
kéme quyruqi hasil qilidu
bir altun qasraq
qizil, altunreng
chebdes dolqunlar
shalaqshiydu ikki qirghaqta
jenub shamili
éqitip baridu
qongghuraq üni
aq munar
wéalala léa
wallala léalala
tiramway we chang- tozan'gha qaplan'ghan derex.
Méni tughdi xiburi. Richmond bilen kiw
méni yoqatti.(98) richmondta tizlirimni kötürüp
ongda yattim kichik chapma qiyiqta" (99)
"méning putum morgatida(100), yürikim
putlirimning astida. Bu ishtin kéyin
u yighlidi. Wede berdi "¹yéngibashtin adem bolush"ºqa.
Gep qilmidim, nepretliney némishqa?"
"margaté sahilida (101)
baghliyalaymen
héchnémini héchnimége.
Meynet qolning sunup ketken tirniqi.
Töwen tebiqe kishilirimiz héchnersidin kütmeymiz
ümid"
la la
andin keldim kartagigha (102)

Köymekte, köymekte, köymekte, köymekte (103)
ah, perwerdigar tartip éliwal méni(104)
ah, perwerdigar, tartiwal

Köymekte.

4. Sudiki ölüm(105)

4. Sudiki ölüm(105)

Pénikiliq plébas, öldi ikki hepte,
untup qaldi chaykilarning üni, zor dolqun
hemde barche payda- ziyanni. (106)
déngiz tektidiki dolqunlar
jimjit yuyar uning jesitini. U bir leylep chökkende
ötküzidu béshidin qiriliqi we yashliqini
qedem élip qaynamgha. (107)
yehudiy ya gheyriy yehudiy(108)
ah, sen rol burap shamalgha qarighan adem,
oyla plébas, shu chaghda u sendek égiz, chirayliq idi. (109)

5. Güldurmamining éytqanliri(110)

Terligen chiraylar mesh'elde(111) yorup, qizarghandin kéyin
qoyuq qiraw timtasliqi gülzarliqni(112) basqandin kéyin
qalaymiqan tashlar ösken jaydiki azabtin kéyin(113)
warqirash hem shoar
bahar güldurmamisi(114) türme(115) we qesir,
ekis sada qayturar yiraqtiki tagh itikide
hayat idi u ilgiri ölgendur hazir(116)
ölüwatimiz hazir hayat idoq ilgiri
sewr qilip külpetke (117)

Bunda su yoq qoram tashla bar(118)
qoram tash, su yoq, bardur bir qumsangghu yol
taghlar ara tolghinip örler üstige
qoram tashlar döwilen'gen taghlarda su yoq
su bolsa biz ichettuq toxtap (119)
qoram tashlar ara kishiler toxtiyalmas ya oyliyalmas
terliri qurughan, mangidu qumda
qoram tashta su bolsa,
shölgiyini chiqarmayitti sisiq chishning ölüp ketken tagh éghizida
bunda bolmas toxtighili, yatqili, olturghili
taghda hetta yoqtur jimjitliq
yamghuri yoq qurup ketken güldurmamining
taghda hetta yoqtur ghiribliq
tutuq qizil yüzlerla(120) qaqahlap külidu hemde howlaydu
suwaqliri ajrighan öydin chiqip kéler awazi (121)
su bolsa
bolmas qoram tash
qoram tash bolsa
su bolmaydu
su bolsa
bulaq bolidu
qoram tashlardiki bir orekte
bolsa peqet suningla üni
zeher
we quruq chöplerning naxshisi emes (122)
emma qoram tashlarda yoq suning awazi
aqqash qushqach(123) qarighayliqta éytidu naxsha
timtidu, timitidu, tas tas tas
lékin su yoq

Yéningda kétiwatqan üchinchi adem kim? (124)
sanighinimda bille iduq sen we men peqet
nezer salsam aldidiki aq renglik yolgha
bar hemishe yene bir adem séning yéningda(125)
asta mangar oralghanche qongur yektekke, chümkep béshini
bilmeymen u ermu ya ayal
ــــــ yéningdiki ashu adem kim?

Asmandiki qaysi ünning eks sadasi
pichirlishi aniliq derdining
yaghliq chigkenche, qistilip
cheksiz tüzlenglikte, chöridep yaypang upuq siziqini
yérilghan zéminda deldengshigen kishiler kimler?
Taghning u yéqidiki qaysi bir sheher
zengger kökte yirilip, qaytidin hasil bop yene yirilar
qiysiq munar
irosalim, afina, iskenderiye
wiyna, london (126)
girimsen

Qara sumbul chachlirini tartip bir ayal,(127)
bu tarlarda chiqiridu yinik muzika
balilarning yüzide ösken sheperengler sösün nur ichre
chirildaydu, qanat qaqidu
sanggilitip béshini yamishidu qapqara tamgha
qiyin kün'ge qélip quruq munarda(128)
urulup estilik qongghuriqigha, chiqiridu waqit
we awaz quruqdalghan su oriki we qurup ketken quduqtin naxsha éytip üzlüksiz. (129)

Taghlardiki qiypash öngkürde
shalang aydingda, chimliq
gholighan qebridiki naxshidur, chirkaw(130)
qupquruq chirkaw, öyi peqet boranning.
Rujekliri yoq uning, pulanglaydu ishiki,
qurup ketken söngekler yetküzelmes ademge zexmet.
Peqet birla xoraz bardur ögzide(131)
qi qi qi qiq, qi qi qi qiq
chaqmaq chaqar zéminda. Andin nem hawa
ekiler yamghur (132)

Gan'gi süyi aziyidu(133), meyüs yapraqlar
küter yamghur, qara bulutlar
yighilmaydu himawat téghigha(134).
Zongziyidu ormanlar timtasliqta bélini égip.
Shunda qilar güldurmama gep(135)
Da
Datta: biz berduq néme?
Dostum, yürikimni titiritidu qan
jür'itidur lehze ichre béghishlashning bu
bu ihtiyat dewride bolmas hergiz qayturuwalghili
bil moshuni, peqet moshuni, yashimaqtimiz
tapmighandur musibetnamimizdin bashqilar uni
ya saxawetlik ömüchükler toqughan tordin(136)
ya barmiqi uzun adwokat chapliwetken pichettin(137)
boshap qalghan öyimizdiki
Da
Dyadhvam: men anglaymen ashu achquchni(138)
qulup ichre aylinidu, aylinidu peqet bir qétim
biz oylaymiz ushbu achquchni, türmidiki herbir adem
oylimaqta ushbu achquchni, herbir adem solinidu birdin türmige
tün perdisi yiyilghandila, mish- mish paranglar
yüriki sedpare kiriolanosni yéngibashtin tughidu bir pes(139)
Da
Damyata: xushal bolup u kéme(140)
qayturar inkas, yelken we palaqqa mahir shu qolgha
déngiz jimjit, yürikingmu xushal bolghanche qayturar inkas
düpüldep, qobul qilghan chaghda teklpini,
boysun'ghanche egiship shu bashlamchi qolgha

Olturimen qirghaqta
biliq tutup, keynimde bipayan qaqas tüzlenglik(141)
héch bolmisa itizimni tüzeshtüreymu? (142)

London köwrüki örüldi, örüldi, örüldi(143)
yoshuridu özini u eraftiki otlirigha ularning(144)
qarlighachqa oxsharmen qachan, ah qarlighach, qarlighach(145)
akutan shahi munarda qobul qilghan chüshüshini texttin(146)
ishlitip bu üzündilerni qollaymen özümning xarabisini
shundaq qilaychu, sarang boldi yene héronym (147)
Dattd.Dayadhvam.Damyata

Shantih Shantih Shantih (148)

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
izahatlar:
① aptordin: bu shéirning témisidin tartip layihesi we bezi jaylarda qollinilghan simwulluq wasitilirigiche wiston xanimning muqeddes qedeh réwayiti heqqidiki kitabidin ilham aldim, bu kitab "teziye murasimidin epsanigiche" dur. Emeliyette u kitab bu shéirimdiki chigish jaylarni méning izahatlirimdinmu bekrek yéship béreleydu. Kimiki bu shéirimni oqup qoyushqa erziydiken dep qarisa, men uninggha shu kitabni tewsiye qilimen (bu kitabning özimu shundaq qiziqarliq). Omumiyet nuqtisidin éytqanda, insanshunasliqqa ait yene bir eserdinmu behirlendim, bu kitab biz ewlad kishilerge chongqur tesir körsetkenidi. Men tilgha éliwatqan bu kitab del "altun shax". Bolupmu uning adonis, attis, osiris dégen ikki jilididin alahide paydilandim. Bu eserlerni pishshiq oqughan kishiler shuhamanla shéirimdiki bezi jaylarning köpiyish bayrimigha chétilidighanliqini körüwalalaydu.
Terjimandin: shéirning mawzusi "xarab zémin" wiston xanimning "teziye murasimidin epsanigiche" namliq kitabidin kelgen. Wiston xanimning bu kitabida muqeddes qedeh réwayiti we diniy bayramlar inchike mulahize qilin'ghan. Uning 9- babida biliqchi shah bilen xarab zéminning hékayisi bayan qilighan. Hékayining mezmuni mundaq:
burunqi zamanda xarablashqan bir zémin bolup, uninggha biliqchi shah hökümranliq qilidiken. Biliqchi shahning téni mejroh bolup, köpiyish iqtidari chékinip, pütün el qorghaqchiliqqa duchar boluptu. Buning birdinbir qutulush yoli sirttin kelgen birer palwanning boran- chapqunni boysundurup, yérim kéchide xeterlik muqeddes qesirdin qara tawut yapquchni élip, muqeddes qedeh (muqeddes qedeh yaki qan yuqi neyze) ning simwulluq menisini uqup, buning bilen xarab zéminni bend qilghan epsunni yoqitip, biliqchi shahning salametlikini eslige keltürüp, pütün eldiki qurghaqchiliqni tügitishi iken. Bir küni sirttin kelgen bir palwan buni sinap baqmaqchi bolup, yérim kéchide muqeddes qesirge kirip, shamni yandurup emdi tekchige qoyup turushigha, ushtumtut nedindur bir yerdin bir qara qol chiqip, shamni öchürüwétiptu- de, köz aldida alwasti peyda boluptu. Palwan uning bilen bir qepes élishqan bolsimu, teng kélelmey meghlup boptu. Kéyin, yumilaq üstel rétsari pirsiwalmu bu yerge keptu. Biliqchi shah uni katta ziyapet bérip kütüwaptu. Pirsiwal wehimilerni yéngip, dawamliq algha ilgirilep, bir qizchaqni uchritip, uninggha körgenlirini deptu hem uningdin muqeddes qedehning simwulluq menisini soriwélip, padishahni saqaytip, xarab zéminni musheqqettin qutulduruptu.
Bu muqeddes qedeh hékayisi "xarab zémin" da köp qétim uchraydu. Il'ot qedimkini bügünkige teqqaslash arqiliq, bügünki kündiki maddi medeniyetning kishilerning meniwi isteklirini özige gherq qiliwalghanliqini, kishilerning azabliq hés- tuyghulirining emeliyette biliqchi shahning xarab zéminidiki kishilerning hésliri ikenlikini körsetken.
② terjimandin: bu söz eslide dantining fransiye shairi arnut danilni medhiylep éytqan sözi bolup, eserning esliy in'glizche nusqisida latin tili bilen bérilgen. Bu sözni in'glizchigha terjime qilghanda "eng ulugh hünerwen" dégen menini bildüridiken. Bu yerde il'ot izra ponidning bu shéirni tüzetkenliki hem qimmetlik pikirlerni bergenlikige rehmet éytish yüzisidin dantining bu sözini neqil keltürgen.
③ terjimandin: bu ipigiraf miladiye 1- esirde yashliq rimliq satirik eser yazghuchisi pitroniosning satirik esiri "satyrikon" din élin'ghan. Kitabta dostlar arisidiki ziyapetler we ajayip- gharayip hékayiler bayan qilin'ghan. Ipigiraftikisi tirimalkio dosti egamimnon'gha sözlep bergen hékayining bir böliki. Hékayidiki siybil (komyaliq prixun) yunan epsane- réwayetliridiki aldin bisharet béreleydighan ayal bolup, komyadiki ayal pirixunlarning eng meshhuri idi. U apollo bilen muhebbetlishidu, apollo uning telipige binaen uninggha bisharet bérish iqtidari aya qilidu hem uning qolidiki bir chimdim topa tökülüp ketkiche yashishigha ijazet béridu. Halbuki, u apollodin menggülük yashliq telep qilishni unutup qalghachqa, téni kündin kün'ge ajizlap, jughi kichiklep, ölük bilen tirikning arilqida yashaydu, lékin ölelmeydu. Ipigiraftiki "manga ölüm kérek" dégen söz bilen 30- misradiki "körsitey sanga bir chimdim tupraqtiki teshwishni" oxshash menide.
④ terjimandin: bu bölekning mawzusi "ölgüchining depne murasimi" en'gliye dölet dinining depne murasimi ayitidiki söz bolup, azab hem matem tüsi intayin qoyuq bu ayette tirildürülüp qutulduruwélinishqa ümid ipadilen'gen.
Qedimki misir hem ottura déngiz rayonidiki xelqler her yili qish peslide mol hosul neziri ötküzüp, mol hosul ilahining butini yerge kömüp, derexlerge ésip, sugha chöktürüp, uning bahar kélishi bilen teng kishilerge bayashatliq we yéngi ümid ata qilishini ümid qilghan. Lékin, xarab zéminda bolsa, bir parche qaqasliq közge tashlinip turidu. Eslidiki külli shey'ilerge jan kiridighan tötinchi ayda xarab zémindiki nersilerning köpiyish iqtidarini eslige keltürgili bolmaydu. Qizchaq mari muhebbet we illiqliqqa tolghan muhitta yashayitti. Emdilikte u qorghaqchiliq ichide ya ölmey, ya tirilmey yashaydu. Bisharetchi peqet ölgen tupraqtiki chéqilghan imagnila köridu. Tarixtiki yüksek eqil- paraset remchilerning oyunliridila körülidu. Sheher shu qeder bimeniliship, térilghan jesetlerning bixlinish, bixlanmasliqi, zémin'gha güllinish élip kélish, kelmeslikige éniq bir nerse dégili bolmaydu. Il'ot bu shéirning bashtiki 20 misrasida insaniyetning 20- esirning bashliridiki azab- oqubetlirini otturigha qoyghan.
⑤ terjimandin: tötinchi ay xushalliqqa tolghan ay, del- derexler bix sürüp, kishilerge xushalliq ata qilidighan, zémin tolup tashqan yéngi hayati küchke muyesser bolidighan mezgil. Uning güzelliki en'gliyilik shair gioffiri charsir meshhur esiri "kantirburi hékayiliri" ning kirish sözide teswirligen'ge oxshaydu. Xarab zémindiki kishiler bolsa bundaq bextiyarliqtin behrimen bolalmaydu. Külli shey'ilerge yéngibashtin jan kiridighan tötinchi ayda qaqasliq, qaghjirash höküm süridu, kishiler azab- oqubet ichide ya ölük emes ya tirik emes péti tötinchi aydin bir mudhish puraqni sézip yashaydu. Bu misrada il'otning toy qilghandin kéyinki turmushi teswirlen'gen. Uning ayali wiwian il'ot késellik asaritide rohi binurmalliqqa pétip qalidu, buning bilen il'ot pelsepe tetqiqatini yérim yolda toxtiitp qoyushqa mejbur bolidu, ata- anisi uning nikah turmushidin narazi bolidu, uning keypiyatidiki wehime jinsiy ajizliqni peyda qilidu, bu amillarning hemmisi qoshulup uning turmushini pelech halgha chüshürüp qoyidu. U özining bu xil azabliq keypiyatini biliqchi shahningki bilen sélishturidu. "xarab zémin" ning nurghun jaylirida uning bu chaghdiki keypiyati eks etken.
⑥ terjimandin: "eslime we istek" intayin muhim isharet, 8- misradin 43- misraghiche xarab zémindiki kishiler (shair) ning eslimisi we isteklirige ait mezmunlarni körüwalghili bolidu.
⑦ terjimandin: bu marining eslimisi. Mari larsx graf xanim awstiriye ayal padishahi ilzabitning jiyeni, uning eslimisi "méning ötmüshüm" de birinchi dunya urushidin kéyin awstiriye aqsöngeklirining bayliqi we tesir küchining künsayin ajizlashqanliqi hem ularning xarablashqan romantik tarixi teswirlen'gen. Waliri il'otning éytishiche, il'ot graf xanim bilen bir qétim mulaqette bolghan. Bu misralar ene shu mulaqet bolush asasida yézilghan.
⑧ terjimandin: sitarinbirigiris myonxin yéndiki bir köl. Bu köl il'otning deslepki originalida konigis dep atalghan, kéyin sitarinbirigirisqa özgertilgen.
⑨ terjimandin: xofgadinning esliy menisi chahar bagh (xan jemeti baghchisi), miyonxin sheher etrapigha jaylashqan. Ichide haywanatlar baghchisi we qehwexana bar idi, kishiler u yerde dem alghach ichimlik ichetti.
⑩ terjimandin: bu misra esliy tékistte gérmanche bérilgen. Il'otning éytishiche, u bu arqiliq hazirqi zaman maddiy medeniyet turmushida yashawatqan kishilerning meniwi tayanichsizliqi we sayaq halitini eks ettürmekchi bolghan.
(11) terjimandin: mari ـــ mari larsx graf xanimni körsitidu. Uning "méning ötmüshüm" namliq esiride éytilshiche, uning öyi sitanbirigiris rayonida iken, newre tuqqinining ismi archdok rodolop iken, u her yili qish peslide fransiyining sherqiy jenubidiki nisqa yéqin riwiradiki mintun'gha bérip qishni ötküzidiken, u taghliq rayonlargha barghandila özini intayin erkin hés qilip, ixtiyarini yoqitip qoyidiken.
(12) aptordin: "ézékélname" 2- pare 1- ayetke qarang.
Terjimandin: "kona ehde. Yobname" 8- pare 17- ayette "yiltizi chöridep tash döwisini, tashliq yerge kirip kétidu" déyilgen. "kona ehde. Ézékélname" 2- pare 1- ayette "perwerdigar ézékélgha "¹ey, adem, ornungdin tur, sen bilen sözlishimen"º dédi déyilgen. "kona ehde. Ézékélname" 37- pare 3- ayette "perwerdigar ézékéldin "¹ey adem, bu söngekte jan barmu?"º dep soridi. "¹ey pewerdigar, buni özüng bilisen"º dep jawab berdi déyilgen.
(13) aptordin: "kona ehde. Din tarqitish risalisi" 12- pare 5- ayetke qarang.
Terjimandin: bu ayette: "insan yüksekliktin qorqidu, yollarda hoduqidu, ürükler chichekleydu, qara chéketke éghir yükke aylinip qalidu, kishilerning arzulirimu yoqqa chiqidu, chünki adem özining menggülük öyige qaytip, teziye bildürginiche kochida uyaq- buyaqqa mangidu" déyilgen.
(14) terjimandin: bu yerde xudaning kishilerning pishanisige ümidsizlik we susiz zéminda yashashni pütüwetkenlikige bolghan naraziliq ipadilen'gen. Su hayatliqning menbesi, su bolmisa hayatliq bolmaydu. Bu mezmunlar toghrisida "kona ehde. Din tarqitish risalisi" ning 12- pare 1- ayitidin 7- ayitigiche tepsiliy teswirler bar.
(15) terjimandin: il'otning dosti jon xeywot qizil muqeddes qedehtur, dep qaraydu. Lékin démekchi bolghini bu bolmisa kérek. "kona ehde. Isayyaname" 32- pare 1-, 2- ayette: "qarap baq, padishah edli- adalet bilen ish qilishi lazim. Hökümran öz hoquqini barawer halda tutup turushi kérek. Adem shamaldin, boran- chapqundin xali xilwetgahtek bolushi, deryagha oxshash qurghaqliship ketken jaylardin éqishi, quram tashning zémindiki charchap ketken sayisige oxshishi kérek" déyilgen. "isayyaneme" de itiqadchilarninng xarab zémindin ayrilghan chaghdiki échinishliq haliti süretlen'gen.
(16) terjimandin: mawzuning izahati (1- izahat) gha qaralsun.
(17) aptordin: wagnirning "tristand we aysoldi" namliq opirasining 1- perde 5 ـــ 8- misralirigha qarang.
Terjimandin: wagnirning bu opirasining birinchi perdiside tristand bilen aysoldining kémige olturup irlandiyidin ayrilghan chéghidiki haliti teswirlen'gen. Yuqiri töt misra kéme chaghda bir matros oqughan naxsha bolup, uningda bext we sap muhebbet küylen'gen. Bu naxsha arqiliq shéirda hemelgülqiz obrazi peyda bolidu.
Aysoldi irlandiye melikisi bolup, korniwal shahi mark bilen chay ichküzülidu. Opiraning birinchi perdiside markning jiyeni tirstandni aysoldini kütüwélishqa ewetkenliki teswirlen'gen. Seper jeryanida ikkiylen haraq ichip, mest bolup, muhebbetke gherq bolidu. Ikkinchi perdide bu bir jüp ashi- meshuqning mark bilen aysoldi toy qilghandin kéyinki uchrishishi yézilghan. Bir küni mark shikargha chiqqan boluwélip, xotuni bilen ikkisining munasiwitini uquwalidu, uning jiyenini öz qoli bilen öltürüwétishke rayi barmay, maliyi milotning qoli arqiliq öltürmekchi bolidu. Üchinchi perde bashlan'ghanda, tiristand ölüm aldida turup meshuqini eng axirqi qétim körüwalmaqchi bolidu. Aysoldi ushtumtut peyda bolidu, tirstand meshuqining quchiqida jan üzidu. Bu chaghda mark peyda bolup, ikkisining bu halitini körüp, ikkisining gunahidin kéchidu, lékin aysoldi shu küni kechte muhebbet naxshisi ichide tiristandning jesidige özini tashlap ölüwalidu.
(18) terjimandin: hemelgül bir gülning ismi. Yunan epsaniliride xatirilinishiche, bu gül hiyasinzosning qéni tökülgen jaydin ün'geniken. Hiyasinzos sipartagha yéqin amiklining shahzadisi bolup, teqi- turqi intayin qamlashqanidi. Apollo uninggha ashiq- biqarar bolidu. Bir küni apollo özining salghisini oynap kétiwétip, oylimighan yerdin uni yarilandurup öltürüp qoyidu. Uning yarilan'ghan yéridin qan chiqip, qan tökülgen yerdin bu gül ünüp chiqidu. Yunanliqlar amiklida uninggha qebre qaturup, her yili 5- ay mezgilide uninggha atap nezr béridu. Hemelgül köpiyish iqtidarining simwuli qilinip, térilish bayrimining timsali süpitide ulughlinidu. Kéyin bu bayram qedimki memurchiliq bayramlirining biri bolup qalghan. (frazirning "altun shax" namliq esirining "hemelgül" qismigha qaralsun)
il'otning fransozche shéiri "réstoranda" da "men uchaghda yette yash idim, kichik idi u mendin. Bedenliri höl idi, bergenidim niloper" dégen misralar bar. Il'ot hemelgül bilen niloperni bahargha simwul qilidu.
(19) terjimandin: wagnirning misrasigha mas bolghini, bu shéirdiki bayanchining xarab zéminda ölük bilen tirikning ariliqida yashighan bolsimu, yashliq dewrini qedirligenlikidin ibaret eslimisidur. Il'ot bu yerde güzel obrazlar bilen sheherdiki sayaq turmushni sélishturush arqiliq güzel eslimilerning peqet ötmüshtinla ibaret ikenliki, meghlubiyet tejribisi ikenlikini otturigha qoyghan.
(20) aptordin: "tiristand we aysoldi" ning 3- perde 24- misrasigha qarang.
Terjimandin: tiristand aysoldi bilen xupiyane körüshüwatqanda tutulup qélip yarilinip, öyige qaytip, aysoldining yarisini saqaytip qoyushini kütidu, uning chakiri uning ornida déngiz boyigha bérip, aysoldining kémisining kélishini kütidu, biraq, hichqandaq shepini bayqimay, qaytip kélip uninggha: "qaqas, quruq iken u déngiz" dep jawab béridu.

(21) terjimandin: "sosostiris" dégen bu isim aldos hiksilning "alyomin siriqi" namliq esiridiki "sosostiris" dégen isimdin kelgen. Uningda skogan isimlik bir er palchi sigan siyaqigha kiriwélip, özini sosostiris dep atap, chidirining sirtigha wiwiska ésiwalidu. Erning ayalche yasiniwélishi bilen il'otning shéridiki ikki yaqilima menini ayriwétishke bolmaydu. "men" xarab zéminda héchnersini körelmeydu. Ewliyalarning közi bilen körgili bolamdu? Del moshu yerge kelgende shéirda burulush bolidu.
(22) aptordin: men tarot qartining tüzülüshini pishshiq bilmeymen, lékin uni tilgha alghinimni muwapiq boldi dep qaraymen. Réwayet qilinishiche, qartning biri "dargha ésilghan adem" iken, u ikki jehettin méning ishlitishimge bab kélidu: méning éngimda u frazirning "altun shax" dégen esiridiki "dargha ésilghan ilah" qa baghlinishliq, beshinchi bölekte men uni yene muritlar imosigha barghuche uchratqan yektek kéyiwalghan héliqi adem (isa) gha baghlidim, pinikiliq matros bilen sodiger kéyinraq meydan'gha chiqidu; yene "toplishiwalghan ademler" we tötinchi bölektiki "sudiki ölüm" mu bar. "üch hasiliq adem" (tarot qartidiki bir adem) ni men yenila biliqchi shahqa baghlinishliq dep qaraymen.
Terjimandin: bu xil qart qedimki misirliqlarning nil deryasining süyining kötürülüsh- pesiyishini aldin mölcherlishide ishlitilip, ikki qirghaqning déhqanchiliq ishlirining tereqqiyatigha tesir körsitish rolini oynighan. Bu qart 78 tal bolup, chong ishlarning tilsimi we kichik ishlarning tilsimi dep ikkige bölün'gen. Kichik ishlarning tilsimini bildüridighan 56 qartning oynilishi hazirqi qartningkige oxshap kétidiken. Qizil, siriq, yishil, qaridin ibaret töt rengdin terkip tapqan, töt goruppigha bölün'geniken, her bir goruppa 14 qattin tüzülgeniken. Chong ishlarning tilsimi qismi 22 qarttin tüzülgen, ayrim- ayrim halda teqdirdin rem échish we simwulluq menilerge ige bolghan. Wiston xanim "teziye murasimidin epsanigiche" namliq esiride tarot qartining menbesini tilgha élip, töt goruppa kichik ishlarning tilsimi bilen muqeddes qedeh simwulining oxshash jaylirini körsitip ötken. Uning delilishiche, qedeh hem besh burjek ayalliq jinsiy iqtidarigha, neyze bilen shemsher erlik jinsiy iqtidarigha wekillik qilidiken.
(23) terjimandin: pinikilar qedimki ottura déngizda matrosluq qilghan we soda bilen shughullan'ghan bir qowm.
(24) terjimandin: bu shikispirning "boran- chapqun" namliq drammisining 1- perde 2- körünüshidiki arlning naxshisi bolup, esliy téksti mundaq:
suning tektide yatidu atang,
jesetliri bop ketti marjan.
Merwayittek chaqnar közliri,
u ténidin yoqatqanlarning
birimu özgermy déngiz süyide,
aylandi ajayip ésil göherge.
Déngiz perisi chalar matem qongghuriqini
tak! Tak! Qilip
angla! Anglimaqtimiz matem qongghuriqini!
(25) terjimandin: "billadonna" italiyan tilida "sahibjamal" dégen menide iken, u yene "zeherlik gül" dégen meninimu bildüridiken. Il'ot uni "quram tashning xotuni" déyishte dawnchining "quram tashning xotuni" dégen resimige teqlid qilghan.
(26) terjimandin: bu budda dinidiki hayatliq we ölümning aylinip turush telimatini körsitidu.
(27) terjimandin: üchinchi bölektiki smyrnaliq sodigerni körsitidu. Bu qart sugha chöküp ölgen pinikiliq matrosning qartigha oxshisimu, emeliyette tarod qartining terkibiy qismi emes. 1979- yili neshr qilin'ghan "notun amérika edebiyati tallanmiliri" diki delillerge asaslan'ghanda, moshundaq qart bolghan, uning üstige muweppeqiyet qazan'ghan bir sodigerning resimi sizilghaniken, yene bir yüzige sizilghan erlik jinsiy ezasi misirning osris ilahining tirilishige baghlinishliq iken.
(28) terjimandin: tarod qartida aq qartlarmu bolghan, ular gheyriy bisharetler süpitide ishlitilgen. Bu yerde sosostiris aghichining ilahi küchining chaghliq ikenliki, aq qart arqiliq ilahi sirlarning tektige yetkili bolmaydighanliqi ipadilen'gen.
(29) terjimandin: 22- izahatqa qaralsun.
(30) terjimandin: yunanliqlar rohning otqa mensup ikenlikige ishen'gechke, sugha chöküp ölüp kétishtin qorqqan.
(31) terjimandin: bu pal salghanda ishlitilidighan xerite bolup, uning bilen kishilerning tughulghan burjlirigha höküm qilin'ghan.
(32) aptordin: bodilérning "yette boway" namliq shéirigha qarang.
Terjimandin: bodilérning bu shéirida mundaq misra bar:
"qistang sheher ـــ gheplet bilen liq tolghan, unda
ötkenlerni kéche- kündüz towlar ewrahlar."
(33) terjimandin: "london köwrüki" london'gha baridighan köwrük, bu yerde paniy dunya meniside ishtilgen. "ademler" london köwrükidin ötüp ishqa baridighan kishilerni körsitidu.
(34) aptordin: "dozax" 3- paragraf 55- 57- misralargha qarang.
Terjimandin: danti "ilahi komidiye" ning "dozax" ning 3- paragraf 55- 57- misralirida dozaxtiki erwahlarni mundaq süretligen:
"ushbu qatar shu qeder uzun,
oylimaptimen,
ölüm gumran qiptu shunche ademni"
(35) aptordin: "dozax" ning 4- paragraf 25- 27- misralirigha qarang.
Terjimandin: "ilahiy komidiye" "dozax" ning 4- paragraf 25- 27- misralirida mundaq déyilgen:
"höküm qilsang awazni anglap, yoq uningda
özgiche azab, unda bardur xursinish peqet,
menggülük hawani titiritip turghan"
(36) terjimandin: bu londonning pul- muamile rayonidiki williyam kochisigha jaylashqan chirkaw.
Izra pond il'otning bu misrasida william bilakche puraq küchlük, dep qarighan.
(37) aptordin: bu men daim körüp turidighan bir hadise.
Terjimandin: 9- qétim dang urghan waqit isaning ölgen waqtini körsitidu. "injil" da u "toqquzinchi jisek" déyilgen. Hazirqi waqitqa sundurghanda chüshtin kéyin saet üchke toghra kélidu. "yéngi ehde. Matté xaritiligen xushxewerler" 27- pare 46- ayette: "déyishken waqit keldi (toqquzinchi jisek boldi), isa yuqiri awazda ah urup: "¹yili, yili! Lamasabagdani"º dep warqiridi- de: "¹ih perwerdigar, némishqa méni tashliwétisen?"º dédi" déyilgen. 27- pare 50- ayette: "isa yene warqiridi, tiniqi üzüldi" déyilgen.
Il'ot bu yerde buni ölümning awazigha simwul qilghan.
(38) terjimandin: sitetsonning zadi kimliki heqqide türlük qarashlar bar, bezi qarashlargha asaslan'ghanda, sitetson herqandaq bir addi sodigerni körsitidiken. Yene beziler u keng girweklik qalpaq we uni kéygenlerni körsitidu, déyishken. Bezi obzorchilarning qarishiche, sitetson il'otning dosti jon koinni körsitidiken.
(39) terjimandin: bu rim bilen katerk otturisidiki birinchi qétimliq jeng bolghan meydanni körsitidu. Rim bilen katerk otturisida miladiyedin burunqi 264- yilidin miladiyedin burunqi 146- yilighiche jem'i üch qétim urush bolghan. Eng axiri katerk halak bolghan. Bu urush iqtisadiy menpeet sewebidin qozghalghanidi. Urushning bu sewebi birinchi dunya urushining qozghilish sewebige oxshaydu. Bu misradiki uchriship qalghuchilar birinchi dunya urushigha qatnashqan kona sepdashlar bolushi mumkin. Bu misralargha il'otning birinchi dunya urushi toghrisidiki köz qarashliri singip ketken.
(40) terjimandin: bu yerde intayin küchlük kinaye bar. Il'ot buni temsil qilish arqiliq, shéirigha cheksiz waqit tuyghusi bermekchi bolghan. Bu iptidaiy diniy köpiyish murasimlirigha baghlinishliq, dep qarilidu. Bu yerde u qayta tirilishqa ima qilin'ghan.
(41) aptordin: wibistir (1580 ــــ 1625) ning "aq alwasti" namliq drammiisidiki mersiyige qarang.
Terjimandin: bu mersiyide:
"börilerni qoghlanglar yiraq,
düshmindin ular insanning,
tirniqida échiwéter bolmisa"
il'ot bu yerde "böre" dégen sözni "it" qa özgertish arqiliq, bügünki dewrdiki kishilerning dostluqini mesxire qilghan.

42) aptordin: bodilérning "rezillik gülliri" namliq toplimidiki "oqurmenlerge" namliq shéirigha qarang.
Terjimandin: il'ot neqil alghan bu misra bodilérning "oqurmenlerge" namliq shéirining eng axirqi misrasi. Buningda raysizliq insaniyetning eng qebih qilmishi, uni oqurmenler pishshiq bilidu, dep teswirlen'gen.
(43) terjimandin: bu bölekning esliy mawzusi "qepeste" bolup, waliri il'otning qarishiche, il'otning bu mawzusi pitroniosning satrik hékayisidiki kumyaliq ayal pirixun (siybil) ning hékayisidin kelgen bolushi mumkin iken. Amérika priniston uniwérsitétining proféssori litzning qarishi buninggha oxshimaydu. Litzning qarishiche, il'ot 1921- 1922- yillardiki eserliride amérikiliq yazghuchi hinri jamisning tesirige körünerlik derijide uchrighaniken. "qepeste" dégen söz jamisning bir hékayisidin kelgen bolushi mumkin iken. Hékayide bir tilgiramma xadimi ayalning ömür boyi sim tor bilen qorshalghan ishxanida olturup, u yer- buyerdin kelgen tilgrammilarni bir terep qilalaydighanliqi, qimarxanilarda yüz béridighan ishlarni aldin'ala bileleydighanliqi, lékin herqandaq xeterlik ishning yüz bérishini tosup teswirlinidu. Bu ayalning ismi tirésias bolup, hemmini aldin bileleydu, qobul qilalaydu, lékin héchqandaq xeterni tosup qalalmaydu. Il'ot kéyin bu bölekning mawzusini "shahmat oynash" dep özgertken. Bu mawzu en'gliyining 17- esirdiki drammatrogi tomas midlétonning "shehmat oynash" we "ayallar ayallardin hezer eyleydu" dégen ikki drammisidin kelgen. Aldinqisida eyniy chaghda en'gliyide moda bolghan katolik dini we ispaniyige qarshi keypiyat eks ettürülgen. Kéyinkiside, shahmatni qalqan qilip qilin'ghan numusigha tégish heqqidiki hékaye bayan qilin'ghan. Buning mezmuni mundaq: graf biansani yaxshi körüp qélip, uning bilen uchrishalmaydu, bir pilan tüzüp, biansaning qéynanisini qoshnisiningkige chiqip shahmat oynashqa chaqiridu hem yandiki öyde oghriliqche biansa bilen körüshidu. Ikkiylen shahmatqa taza bérilip ketkende, graf biansaning numusigha tégidu.
(44) aptordin: "antony we kiléopatra" ning 2- perde 2- körünüsh 190- misrasigha qarang.
Terjimandin: bu énobabosning agripagha özining kiléopatra heqqidiki tesiratlirini bayan qilghanda éytqan sözi bolup, esliy tékisti mundaq:
"u chiqqan kéme, seltenetlik textke oxshash
nur chachidu suning üstide, gewdisi yasalghan altun yapraqtin.
........"
(45) terjimandin: kupidun ـــــ muhebbet ilahining yene bir atilishi, u yene amur depmu atilidu.
(46) terjimandin: "yéngi ehde. Wehiyname" 1- pare 12- 18- ayetlerde yohan kichik asiya (eyniy chaghda rimning bir ölkisi bolghan, bügünki türkiyining anatoliye rayoni) diki yette dini jem'iyetke yazghan xétide özining xiristosning tirilgen halitini körgenlikini bayan qilip mundaq yazidu:
"men kim manga qarap gep qiliwatidikin dep burulup qaridim, körginim yette tal altun chiraghpay boldi; chiraghpaylarning arisida yektek kiyiwalghan bir adem bardek qilatti, manga yiqinlap keldi, meydisige altun linta chigiwaptu. Uning chachliri ap'aq bolup xuddi qoy yungigha, qargha oxshayitti; közliri goya yalqun idi; putliri ochaqta tawlan'ghan misqa oxshayitti; awazi suning shildirlishigha oxshayitti. U sol qolida yette yultu tutuwaptu; ézighizidin bir jüp ötkür shemsher chiqti; chirayi kündüzdek yorudi. Men bir körüpla uning aldigha xuddi ölüktek yiqildim. U sol qolida méni xatirjem qilip qorqma, men tunjisi, men eng axirqisi, hem tiriki; men ölgen, hazir yene tirildim, ölüm we axiretning achquchini tutup edebiy yashaymen, dédi"
bu yerdiki "yette achiliq shamdan" yuqiriqi yette chiraghpaydin özgirip kelgen.
(47) terjimandin: bu misra we kéyinki töt misrada namelum bir ayalning girim ishkabi teswirlen'gen, buni en'gliyilik shair aliksandir popéning "sumbul chachning balasi" bilindaning girim ishkapi heqqidiki bölek (1- bab 121ـــ 138- misralar) gha oxshiship kétidu.
(48) aptordin: "énéd" ("qehrimanlarning dölet qurush shejerisi") ning 1- jild 726- misrasigha qarang.
Terjimandin: "énéd" rim shairi wirgilning iposi. Uningda tiroya shahzadisi énéasning kartagi ayal padishahi dido bilen toy qilmaqchi bolup, kéyin uningdin waz kechkenliki teswirlen'gen. Il'ot tilgha alghan bu misralarda didoning inéasni tentenilik qarshi alghanliqi teswirlen'gen, il'ot buni misalgha élish arqiliq muhebbetning özgermeydighan nerse emeslikige isharet qilghan. Wérgilning bumisraliri mundaq idi:
yoruq chiraqlar qilin taxtayliq altun ögze astida,
ot yalquni chéchilidu qarangghu tün'ge.
(49) terjimandin: yéshil reng pahishiwazliqning simwuli, qongurreng nikahning simwuli.
(50) aptordin: miltonning "jennettin qoghlinish" dégen esirining 4- jild 140- misrasigha qarang.
Miltonning bu esirining 131 ــــ 142- misralirida sheytanning tunji qétim jennetni körgen chaghdiki tesiratliri teswirlen'gen.

51) aptordin: owidning "özgirip kétish" namliq esirining 6- jilidigha qarang.
Terjimandin: qedimki rim shairi owidning bu esiride yunan epsaniliride xatirilen'gen piylomilning basqunchiliqqa uchrishi heqqidiki hékaye shéirlashturup bayan qilin'ghan. Hékayining weqeliki mundaq: siris padishahi tériusning xotuni proknining piylomil isimlik singlisi bolup, atisi padishah pandion bilen bille afinagha baridu. Prokni öyidikiliridin ayrilghili bek uzun bolghachqa, singlisini sirista bille turushqa élip qalmaqchi bolidu. Iri buninggha xushalliq bilen maqul bolup qarshi alghili baridu, u pilyomilning güzel hösin- jamalini körüp uninggha meptun bolup qalidu, seperde u xotunum ölüp ketti dep gep toqup, piylomilgha basqunchiliq qilidu. Uzun ötmey piylomil heqiqiy ehwalni bilip qélip tirios bilen takarliship qalidu, tiriosqa buning ashkarilinip kétishidin qorqup, piylomilning tilini késiwétip, zindan'gha tashlaydu. Andin ordigha qaytip, xotunigha piylomil seperde ölüp ketti deydu. Bir yildin kéyin piylomil bu ishlarni bir qol yaghliqqa keshtilep, qiri gundipay arqiliq ordighan kirgüzüp, xanishqa tapshurup béridu. Prokni bu ehwalni uqup, tériosning oghli itisni öltürüp, qisas élip, singlisi bille qachidu. Térias bu ehwalni bilip qélip, ikkisini qoghlap emdi yétishiwalay dégende, ilahlar buningdin xewer tépip, proknini qarlighachqa, piylomilni bulbulgha aylanduruwétidu, tiriasni bolsa betbeshire, éghizi yoghan qarchughigha aylanduriwétidu. Il'ot bu hékayini neqil keltürüsh arqiliq shéirning mezmunini téximu biytmaqchi bolghan.
(52) aptordin: bu shéirning 3- bölek 204- misrasigha qarang.
(53) terjimandin: "jog" (Jug): en'gliyining ilzabit dewridiki shéirlirida daim bu söz bulbulning awazigha wekil qilinip élin'ghan. Il'ot ishletken bu söz jon lilining "aliksandir we kampaspi" (1584- yili) namliq drammidiki bir naxshidin élin'ghan.
(54) terjimandin: "uning sumbul chachliri" bu bir ayalning chach teswiri bolup, ademge yunan epsanilridiki midusani eslitidu. Midusa üch ghelite ayalning biri bolup, chirayi petbeshire, chachliri yilandek, uninggha qarighan adem tashqa aylinip qalidu.
(55) terjimandin: "goya xetler köyüwatqandek" dégen bu misra dantining "ilahi komidiye. Dozax" tin élin'ghan. Buningda ademning dozaxta bir kallek ot ikenliki, gep qilalmaydighanliqi, peqet ot ichide köyüwatqan xetlerni chiqiridighanliqi teswirlen'gen. Bu yerde shair teswirliniwatqan ayalning jiddiyleshken haliti, telpünüshini shuninggha oxshatqan. Uning qelbide gerche qizghin muhebbet qaynap tashqan bolsimu, lékin, jimghur qiyapetke kiriwalidu.
(56) terjimandin: izra pondning qarishiche, bu misrada il'ot xanim teswirlen'gen iken. Il'ot xanim rohi késel, uyqusizliq we sheqiqige giriptar bolup, daim jiddiyliship, tinichlanmaydiken. Bu jayda yézilghini er- xotun otturisidiki parangning emeliy xatirisi bolushi mumkin iken.
(57) aptordin: moshu shéirning 3- bölek 195- misrasigha qarang.
Terjimandin: "chashqan uwisi" "qebre" dégen menide ishlitilgen. "kona ehde. Ézékélname" 6- pare 1 ـــ 7- ayette ézékélning butqa choqunidighan israillargha ularning jazalindighanliqi, yehwening ularning söngeklirini nezir supisining etrapigha chéchiwétidighanliqidin bisharet bergenliki xatirilen'gen. Il'otning bu misrasi we 3- bölek 195- misraning buning bilen baghlinishi bar.
(58) aptordin: wébstérning "shamal yene ishik ichidimu?" dégen misrasigha qarang.
Terjimandin: bu misra en'gliyilik drammatrog wébstérning "alwastining chigish dilosi" namliq drammisining 3- perde 2- körünüsh 162- misrasidin élin'ghan. Esliy menisi "u téxiche hayatmu?". Drammida emchi qestlep öltürülgen bir qurbanliqning téxiche nepes éliwatqanliqini körüp bu soalni soraydu. U jawaben: "hich ish yoq, manga héchnime bolmidi" deydu.
(59) terjimandin: "kona ehde. Din tarqitish risalisi" 1- pare 9 ـــ 11- ayette mundaq déyilgen:
"burun bolghan ishlar kéyin yene bolidu. Quyash nuri astida yéngi ish bolmaydu. Nedimu birer ishni adem nu yéngi dep körsitelisun, uning bizdin ilgiriki dewrlerde barliqini bilelisun. Ilgiriki dewrler héchkimning éside yoq, kéyinki dewrlermu héchkimning éside bolmaydu"
din tarqatquchilar kulli shey'iler qupqurq dep qaraydu. Xarab zéminda yashaydighan kishiler téximu shundaq, chünki, u yerde hayatliq özining mensini yoqatqan.
(60) terjimandin: shikispirning "boran- chapqun" namliq drammisidiki elirning naxshisi.
(61) terjimandin: "o o o o" bu hesret chekken awaz bolup, shikispirning tragdiyiside ikki qétim körülidu: biri, "otéllo" da otéllo xotuni désdémonani öltürgendin kéyin hesret chékip shundaq deydu. (beshinchi perde ikkinchi körünüsh 199- misra) yene biri, "padishah lir" da lir sürgün qilin'ghandin kéyin chölde yürüp moshundaq ah uridu. (üchinchi perde 2- körünüsh 24- misra)
(62) terjimandin: shikispirche rag naxsha ismi bolup, 1912- yillarda il'ot asprantliqta oquwatqan mezgillerde moda bolghan naxsha, muzikisni dawi stempér ishligen, tékistini hérman ruby yazghan.
(63) aptordin: midlétonning "ayallar ayallardin hezer eyleydu" dégen esiridiki shahmat oymaydighan weqelikke qaralsun.
Terjimandin: bu midlétonning "ayallar ayallardin hezer eyleydu" namliq drammisining 2- perde 2- körünüsh 332 ــ 400- misralirida bayan qilin'ghan. Bu shéirning 2- bölikining mawzusi "shahmat oynash" mu moshuningdin kelgen. Neqil keltürülgen bu bölekte besh pirsinajning dialogi bar. Uningda léantioning anisi liwia bilen shahmat oynaydu, léantioning kélini biansa guandianoning chaqirishi bilen yene bir öyde uchriship, grafning basqunchliqigha uchraydu. "bu yerdiki shahmat oynayli" dégen sözning yene "jinsiy munasiwet qilayli" dégen menisimu bar.
(64) terjimandin: bu yerdiki herbiyliktin chékinish birinchi dunya urushidin kéyinki chékinishni körsitidu. Il'otning kéyin déyishiche, bu bölektiki hékayini ularning ayal xizmetchisi sözlep bergeniken.

(65) terjimandin: bu en'gliyining mihmansarayliridiki kütküchiler ishik taqashtin ilgiri deydighan söz. Il'ot bu shéirda bu sözni qayta- qayta tekrarlash arqiliq bir xil jiddiychilikke simwul qilin'ghan.
(66) terjimandin: il'otning iytishiche, bu sözni u özining ayal xizmetchisi éllin kéllonidqa dégeniken.
(67) bu shikispirning "hamlét" namliq tragdiyisining 4- perde 5- körünüshidiki söz. Ophélia atisi polonius ölüp ketkende azablinip sarang bolup qalidu hem sugha tashlinishtin ilgiri bu gepni deydu. Il'otning bu ikki misra arqiliq bu bölekni axirlashturushi shéirdiki pirsinajlarning sarangliqini chüshendürüp bérishide muhim rol oynighan. Eyni chaghda mushu asatsta "xeyirlik kech, xanim, biz kéteyli" dégen bir muzika ishlen'gen hem intayin qarshi élin'ghan.
(68) terjimandin: "otning wez iytishi" dégen bu mawzu budda dini atalghusidin élin'ghan. Bu yerdiki ot jinsiy hewes, shehwaniyliq we halaketke simwul qilin'ghan.
(69) terjimandin: "deryadiki chidir" dégen bu söz oxshitish. Deryadiki derexler intayin zich bolup, yopurmaqliri tutiship goya chidirdek deryaning üstige yépilatti. Biraq, xarab zéminda bu yupurmaqlar qurup, soliship, goya chidir chak- chékidin bösülgendek bir halet namayen bolidu.
(70) aptordin: sipinsirning "nikah küyi" ge qarang.
Terjimandin: bu misra en'gliye shairi spénsérning "nikah küyi" namliq shéirining bir misrasi. Bu eslide graf woséstérning qizliri ilzabit we katrina gilford we pétér bilen toy qilghanda oqughan qeside. Sipinsirning bu shéiridiki tatliq taymis deryasi bilen il'otning teswiride uchraydighan meynet taymis deryasi küchlük sélishturma hasil qilghan.
(71) terjimandin: bu yerde közde tutulghini hazirqi zamandiki deryalardiki perizatlar, yeni derya boyida oynaydighan qizlarni körsitidu.
(72) terjimandin: "kona ehde. Zebur" 157- pare 1- ayette padishah dawut sürgün qilin'ghan ibraylarning yurtini sighinish héssiyati mundaq ipadilen'gen:
"babil deryasi boyida olturup
yighliduq, siighn'ghanda zion téghini"
"liman köli" yene "jenwe köli" depmu atilidu, uning yéqin etrapida losanné deydighan bir sanaturiye bolghan, il'ot "xarab zémin" ning deslepki originalini shu yerde yazghan. "léman" (Leman) dégen sözning yene "ashna", "jalap" dégendek menisimu bar. Shéirda bayanchi liman köli boyida turup, özidin yiraqlap ketken medeniyet üchün, heqiqiy qimmet éngidin ayrilip qalghanliqi üchün, maddiy hewes koyida meniwiy hayatiy küchidin ayrilip qalghanliqi üchün ah uridu.
(73) aptordin: marwilning "uning tartinchaq yarigha" dégen esirige qarang.
Terjimandin: marwilning bu shéirining 2- kublit 1-, 2- misrasida mundaq:
"biraq, méning keynimde men hemishe anglaymen,
waqit chaqi uchqandek kelmektidur yéqinlap"
il'ot bu shéirgha intayin yüksek baha bergen.
(74) terjimandin: biliq tutushning "injil" da qutuldurulushni kütüsh we menggülük hayatliqqa telpünüsh dégendek menisi bar. Biliqchi shah pakize suda emes belki sanaet medeniyiti bulghighan qanalda biliq tutidu, uning yene tebiet bulghandi, dégen menisimu bar. Biliq tutushning yene héchqandaq hés- tuyghu ata qilalmaydighan jinsiy heriket dégen menisimu bar. Mesilen, shkispirning "qazanda néme bolsa chömüchke shu chiqidu" dégen komidiyiside bu söz yuqiriqidek yoshurun oxshitish tüside ishlitilgen: komidiyining 1- perde 2- körünüshide owérdoné özining maliyi pompéydin mundaq soraydu: "u qandaq gunah ötküzüptiken?" pompiy uninggha mundaq jawab béridu: "bir ghelite deryadiki biliqni siylaptiken". Bu sözning yene "jinsiy alaqe qilish" dégen meniismu bar.
(75) aptordin: "boran- chapqun" ning 1- perde 2- körünüshige qarang.
Terjimandin: bu ikki misra shikispirning "boran- chapqun" dégen dramisining birinchi perde 2- körünüshidiki naplis shahzadisi férdinandning monologi. Il'ot xanim (wiwién il'ot) ning qarishiche, bu ikki misrada il'ot özining ata- anisining wapatigha bolghan qayghusini ima qilghaniken. (il'ot xanimning 1919- yili 1- ayning 8- künidiki kündilik xatirisige qarang)
(76) aptordin: dayning "hesel heriliri yighini" dégen esirige qarang. "angla, angliyalaysen, chaqiraq qilghan we telpündürgen awazni, u etiyazda aktaéanni diana bilen körüshtüridu, u yerde kishiler uning yalingach ténini köreleydu...."
terjimandin: rim epsaniliride teswirlinishiche, aktaéan bir owchi bolup, oylimighan yerdin diananing yalingach yuyuniwatqanliqini körüp qalidu, ay ilahi hem ow ilahi diana aktaéanni bir erkek bughigha aylandurup, uni özining ow itigha talitip pare- pare qiliwétidu. Diana yene yunan epsaniliride "artémis" dep atalghan. Frazir insanshunasliqqa ait esiri "altun shax" ta uni "ésip öltürülgen ilah" tipi dep qarap, mulahize yürgüzgen. Il'ot bu yerde swénny bilen portir xanim otturisidiki alahide munasiwetni tilgha alidu. Swénny "swénny sikili" diki hewisi bar, tutami yoq, téni bar, rohi yoq bir pirsinaj. U hazirqi zamandiki chakina ademlerge wekillik qilidu. Portir xanim birinchi dunya urushi mezgilide misirda pahishixana achqan ayal, uning qizimu dangliq pahishe iken.
(77) aptordin: bu misrd melum bir xelq naxshisidin élin'ghan. Biraq, men uning menbesini éniq uqmaydikenmen. Men awstiraliyining sidniyda bu naxshini anglighan.
Terjimandin: bu birinchi dunya urushida awstiraliye eskerliri oqughan naxsha. Naxshining toluq tékisti mundaq:
"ah, ay nuri illiq yorutidu portir xanimni
we portir xanimning
qizini.
Ular suda süyide yuyar putini
ularning pakize bolushi
elwette heqliq"
(78) aptordin: wirlinning "parsifal" namliq esirige qarang.
Terjimandin: bu wirlinning "parsifal" dégen sonitining eng axirqi bir misrasi. Wirlin bu shéirini wagnirning muqeddes qedehni izdesh bayan qilin'ghan opirasigha qarita yézilghan. Parsifal ayal prixunning özige zexmet yetküzüsh muddiasini tosuwéliip, özini paklap, uninggha putini yughuzup, muqeddes qedeh qel'esige kirishke teyyarlinidu. U yerde u biliqchi shahni dawalaydu, özimu xan bolidu. Opira axirlashqanda, balilar chirkawning eng égiz jayida isagha qeside oquydu.
(79) terjimandin: bu bölekte yene bulbulning tündiki naxshisi teswirlinip, tiriasning piylomilgha qilghan yawuzluqigha ishare qilin'ghan. Uningdin sirt, 16- esirde ötken en'gliyilik drammatrog jon lilning "kompasfa" dégen drammisida mundaq ikki misra bar:
"ah, basqunchiliqqa uchrighan bulbul
jog jog jog jog, téréo, u chaqirar...."
bulbul heqqidiki hékaye swénny bilen portir xanimning munasiwitige ishare qilin'ghan.
(80) simyrna türkiyining gherbidiki bir port.
(81) aptordin: bu xil kichik quruq üzümning bahasi bolsa "londonda baj we sughurtining kechürüm qilin'ghanliq" idur; mal talunini körüp pul tapshuursh yeni awwal biletni körüp kéyin pul tapshurush tijarettiki asasi shekil.
(82) terjimandin: kannon kochisi london sheher rayonidiki bir kocha. Bu kochida bir mihmanxana bolup, eyni chaghda yawropa quruqluqigha barghan sodigerler dem aldighan we yighilidighan jay bolghan.
(83) terjimandin: bu heshemetlik bir mihmanxana bolup, en'gliyining jenubidiki déngiz sahilidiki biriton'gha jaylashqan. Bu yerge teklip qilin'ghanliq yat jinislar yaki oxshash jinislar otturisidiki betqiliq heriket menisini béridiken.
(84) aptordin: tirésias bir közetküchi, hergizmu heqiqiy "pirsinaj" emes, yeni u shéirdiki bir rolchi süpitide pütün shéirgha singgen. Xuddi singa közlük sodiger, héliqi quruq üzüm satidighan sodiger, pinikiliq matrosqa oxshash, kéyinki fidnand shahzadisi bilen pütünley oxshash emes. Barliq ayallar shuning üchün bir ayalki, ikki jinis tirésiasning wujudida yughurulup ketken. Tirésias emeliyette bu shéirning prototipi. Owidning pütün bir bölek tékésti intayin zor insanshunasliq qimmitige ige.
Terjimandin: owidning "özgirip kétish" dégen esirige munasiwetlik syujét mundaq: tirésias chétishiwatqan ikki yilanni ayriwetkenliki seweblik bir ayalgha aylandurulidu, sekkiz yildin kéyin, tirésias yene ikki yilanning chétishiwatqanliqini körüp, ularning ajritiwétip, erge aylandurulidu. U er hem ayal bolup baqqachqa, yupitér bilen uning xotuni yunu otturisida zadi erning jinsiy alaqidin lezzetlinishi yaxshi bolamdu yaki ayalningmu? Dégen'ge höküm qilish üstide talash- tartish bolidu. Tirisias buni anglap ayalning yaxshi bolidu, dep jawab béridu. Uning jawabi yununing achchiqini keltürüp qoyidu- de, uni qarighugha aylanduruwétidu. Yuptér uning azabigha teselli bérish üchün uninggha bisharet bérish iqtidari ata qilidu.
(85) aptordin: bu qarimaqqa sapponing esliy shéirigha oxshimaydu, biraq, méning oyumche, "port yaqisi" da yaki "biliqchi kémisi" de biliqchilarning gugumda öyige qaytqandiki menzire.
Terjimandin: yunan shairesi sapponing esliy shéiri mundaq:
"kechki yultuz, sen seherde chéchilghanlarni qayturisen öyge,
sen yunglarni, öchkiler we balilarni apirip bérisen anilirigha"
en'gliye shairi stwénsonning "rohni tinichlandurush muzikisi" namliq shéirida mundaq misralar bar:
"matroslar qaytar öyge, qaytar déngizdin"
(86) terjimandin: bredford en'gliyining yorkshirdiki yung toqulma sanaiti bilen dang chiqarghan sheher. Birinchi dunya urushi mezgilide nurghun kishiler yung toqulma mallar sodisi qilip biyip ketken. Bu sözning "ushtumtut béyip ketken" dégen menisi bar.
(87) terjimandin: tirésias dibis témi astida odipos we kiinning zawaliqqa yüz tutushidin bisharet bergen. Tirésias ölgendin kéyinmu yenila bir bisharetchi süpitide turidu, odisios uni chaqirip, uningdin özining qaytishi heqqidiki pikrini anglaydu.
(88) aptordin: goldsmisning "wakéféldning popi" dégen hékayisidiki naxshigha qarang.
Terjimandin: eslide bu olwia basqunchiliqqa uchrighanda éytqan naxsha bolup, toluq téksti mundaq:
"sahibjamal chüshkünleshken chagh,
kéchikip bayqar erning wapasizliqini,
qaysi bir küch azaytidu uning derdini,
qaysi tedbir yuyar uning gunahlirini?
Uning gunah yoshurushtiki amali peqet,
awam ara yoshurushtur xorluqlirini,
qehri bilen öz yarigha yüklep jinayet,
tiler uning shu qelbige ölüm, halaket."
(89) terjimandin: bu yerdiki sekkiz misrada xanim bilen yallanma xizmetchining mixanik tüs alghan jinsiy munasiwet qilghandin kéyin, héchqandaq gunah éngida bolmighanliqi, xushalliqmu hés qilmighanliqi, xuddi qilche ehmiyetsiz bir ishni qilghandek hakwiqip turghanliqi eks ettürülgen.
(90) aptordin: "boran- chapqun" ning 1- perde 2- körünüsh 390- misrasigha qarang.
Terjimandin: bu yerde shéirdiki bayanchi yaki fridnand shahzadisige ima qilin'ghan.

91) aptordin: méningche, magnus martyr ichki qismi wrénning eng ésil ijadiyetlirining biri.
Terjimandin: bu chirkaw 1676- yili béna qilin'ghan, hazir taymis deryasining töwenki éqini bilen biliqchi kochisining doqmushidiki london biliq bazirida iken. Il'ot buni xarab zémindin ayrilip chiqqan bir dunyagha ima qilghan.
(92) terjimandin: ioniyan bir xil girikche binakarliq uslobi.
(93) aptordin: taymis (üch) ayalning naxshisi mushu yerdin bashlinidu. 292- misradin 306- misraghiche ular yene bir qétim sözlishidu. "ilahning zawalliqi" 3- perde 1- körünüsh: riné deryasidiki ayalning naxshisigha qarang.
Terjimandin: wagnirning "ilahning zawalliqi" namliq opirasida riné deryasidiki üch ayal qehriman zigfni jelb qilish üchün uninggha özlirining altunlirini bérip turidu, altunlar hoquq we ölüm élip kéletti, altun yoqalghandin kéyin deryaning séhri küchi yoqilidu.
(94) bularni sanaet medeniyitige simwul qilin'ghan dep qarilidu.
(95) terjimandin: dogis londonning sherqidiki bir taqim aral. Taymis deryasining otturisda turup bir egmini shekillendürgen. Yene giriniwich egmisi depmu atilidu, giriniwich uning jenubiy qirghiqida, ayal padishah ilzabit giriniwich sariyida tughulghan, u yerde u kéyin graf lisitni kütüwalghan.
(96) terjimandin: bu wagnirning "ilahning zawalliqi" namliq opirasidiki riné deryasidiki üch ayalning altunliridin ayrilip qalghandin kéyin peryad chekkende éytqan sözliri.
(97) aptordin: frondéning "ilzabit dewri" namliq esirining 1- tom 4- babidiki dé kuadra (ispaniyining bash rohaniyisi hem en'gliyide turushluq bash elchisi) ning ispaniye padishahi lipqa yazghan xétige qarang: "chüshtin kéyin biz kéme bilen deryada seyli qilip oyniduq. (ayal padishah) özi sir robrt (yeni graf lst) bilen bille idi, men kémining quyruqida turdum. Ular qalaymiqan sözlishishke bashlidi, gepni eng axirida sir robirtis qilghan bolsa kérek, lékin men neq meydanda idim, ayal padishah maqul bolghan bolsa ularning bahanisi bolmisa néme üchün bu toyni qilmaydu."
(98) aptordin: "ilahi komidiye. Dozax" 5- paragraf 133- misra "ésimge keldi biryem, méni tughqan siana, halak qilghan méni marima" gha qarang.
Terjimandin: danti dozaxta siinaliq pi di tromining erwahi bilen uchrishidu, u dantigha bu geplerni qilip, özining marimada irining qolida ölgenlikini éytidu. Il'ot bu yerde dantigha teqlid qilghan. Xiburi london sheher etrapidiki ahaliler olturaq rayoni; richmond london shehiridiki taymis deryasining gherbiy qirghiqigha jaylashqan rayon; kiw richmod bilen tutash, xan jemeti ösümlükler baghchisi bilen dang chiqarghan.
(99) terjimandin: bu ikki misrada basqunchiliqqa uchrash menisi bar.
(100) terjimandin: morgaté londonning sherqidiki bir namratlar rayoni.
(101) terjimandin: margaté margaté taymis deryasining töwenki éqinigha jaylashqan déngiz sahilidiki dacha rayoni. Il'ot 1921- yili 10- ayda bu yerde ikki hepte dem élip, kéyin parijgha ketken.
(102) aptordin: san agostinning "towiname" sidiki "men katargigha keldim, bir napak söygü qulaq tüwimde naxsha éyitti" dégen mezmunlargha qarang.
(103) aptordin: bu misrani budda dinining otning wez iytishi heqqidiki kalamidin aldim, hinri xik warrin terjime qilghan "budda kalamidin terjimiler" ge qarang. Warrin ependi gherbtiki budda dini tetqiqatining bashlamchilridin biri.
Terjimandin: bu yerdiki "köyüsh" ning yene "ot arqiliq barliq shehwaniy nepisni yoqitish" dégen menisimu bar.
(104) aptordin: san agostinning "towiname" sige qarang. Sherq- gherbtiki zahidliqning misalgha élinishi bilen bu bölek tügidi, elwette, bu bir tasadipiyliq emes.
Terjimandin: awgostin mundaq yazghan: "tashqiy dunyadiki güzellikler qedemlirimni kalampaylashturdi, méni tartiwal, ih perwerdigar, méni tartip chiqiriwal"
(105) terjimandin: birinchi bölekte sosostiris aghicha pilibasning sudiki ölümidin bisharet béridu. Bezi ternqidchilerning qarishiche, uning ölümi köpiyish ilahigha oxshash yéngi hayatliqqa irishish üchün iken. Yene beziler uning ölümi muqererlik, héchqandaq tirilish ümidi mewjut emes dep qaraydu. Jinsiy alaqe nuqtiiyneziridin éytqanda, pilibas tirik ademlerning barliq jinsiy qozghilishlarni unutup ketkenlikige wekillik qilishi mumkin. Bu bölek il'otning deslepki mezgillerdiki fransozche shéiri "réstoranda" bilen oxshiship kétidu. Bu bölekte il'otning nikahta ongushsizliqqa yoluqqandin kéyinki bir xil nigilizimliq idiyisi ashkarilan'ghan. Il'ot özimu kéyin "xarab zémin" ni yéziwatqanda özining budda dinigha kirip kétishke tas qalghanliqini itirap qilghan.
(106) terjimandin: il'ot londondiki ll'oyd bankisida ishligen, 1921- yili 10- ayda nérwa késellikliri doxturining pikri bilen üch ay dep élip, bankidiki ademning béshini qayduridighan sanlarni waqtinche untughan. Bu misrada il'otning eyni chaghdiki keypiyati yézilghan.
(107) terjimandin: bu plibas ölgen qaynamni körsitidu. Qaynamning yene "aylinish" dégen menisi bolup, bu yerde ademge budda dinining sansara telimatini eslitidu.
(108) terjimandin: pütün insaniyetni démekchi.
(109) terjimandin: bu ikki misra pani alem kishilirige bérilgen signal. Plébas maddi hewes qoynida bir mezgil köngüldikidek yashighan bolsimu, axir ölüm qaynimigha kirishtin aman qalmaydu. Bu yerde il'ot achközlerche maddi heweske bérilish ademge menggülük halaket élip kélidu, démekchi bolghan.

(110) aptordin: beshinchi bölekning birinchi qisimi ayrim- ayrim üch bash témidin paydilandim, ular eymos sepiride, "wehimilik qesirge bérish" gha bérish we sherqiy yawropadiki herqaysi ellerning ajizlishishi.
Terjimandin: eymos sepiride isaning krisitqa mixlan'ghandin kéyin qayta tirilip, shagritliri arisida mangghanliqi bayan qilin'ghan. "yéngi ehde. Loqa xatirilgen xushxewerler" 24- bab 13 ــــ 16- ayetlerde mundaq mezmunlar bar: "u küni murtlardin ikkiylen bir kenitke qarap mangdi, bu kentning ismi eymos idi. Eymos irosalimgha 25 chaqirim kéletti. Ular körgen- bilgenlirini sözliship méngiwatqanda, isa ulargha yéqinliship, ular bilen bille mangidi. Ularning közliri ghuwa bolghachqa, uni tonumidi." "wehimilik qesirge bérish" wiston xanimning kitabidiki muqeddes qedeh izdeshke ait mezmunlarda xatirilen'gen. Bu bölekning mawzusi "güldurmamining éytqanliri" xarab zémin ahalisini qutuldurush üchün éytilghan gep bolup, bu mawzu budda nomlirining ichidiki eng yaxshiliridin biri bolghan "opanshad" din élin'ghan. Bu bölekning deslepki yette misrada isaning azab chekkenliki heqqidiki hékayen neqil keltürülgen: kisman gülzarliqidiki azab, yehudaning asiyliqi, zindan'gha tashlinish we höküm, kiristqa mixlinish. Kéyinki ikki misrada sa azab chekkendin murtlar turmushining menisizliship ketkenlik azabi teswirlen'gen.
(111) terjimandin: isa qolgha élin'ghanda rim leshkerliri kötüruwalghan mesh'elni körsitidu.
(112) terjimandin: kisman gülzarliqini körsitidu. Isa mushu yerde qolgha élin'ghan.
(113) terjimandin: bu rimliqlarning jaza meydani, isa moshu yerde kiristqa mixlan'ghan.
(114) terjimandin: isa azabqa yoluqqan küni asman xireliship, yer tewrep, taghlar silkin'genmish, bu baharning bashliri bolghachqa, bahar güldurmamisi dep atalghan.
(115) terjimandin: isa qolgha élin'ghan hem jazagha höküm qilin'ghan jay.
(116) isaning ölümini körsitidu.
(117) terjimandin: bu ikki misrada isa ölgendin kéyin murtlarning turmushining menisini yoqatqanliqi bayan qilin'ghan.
(118) terjimandin: "su" ning hayatiy küch dégen menisi bar, quram tashlar qoghaqchiliqning ipadisi bolup, bu yerdiki meniwi turmushning yoqalghanliqigha ima qilin'ghan.
(119) terjimandin: bu misrada meniwi jehette eslige qaytishqa bolghan telpünüsh ipadilen'gen.
(120) terjimandin: "tutuq qizil yüzler" isagha ishenmeydighan kishilerni körsitidu.
(121) terjimandin: bu teswirlerde isaning shagrtlirining eymosqa bérip isaning tirilshini kütüsh jeryani bayan qilin'ghan. Yolda ular qaqasliqni köridu, quram tashlar bar, biraq su yoq, güldurmama bolsimu yamghur yaghmaydu. Bu yerde hazirqi zaman kishilirining meniwi turmushini eslige keltürüsh istiki bolsimu arman'gha layiq dermani yoqluqi bayan qilin'ghan.
(122) terjimandin: bular qurghaqchiliqqa simwul qilin'ghan.
(123) aptordin: bu aqqashquchqach ailisige mensup qush, men kwébék shtatida hesel herisige oxshap kétidighan bir xil aqqashqushqachni körgenidim. Chapmanning "amérika qit'esining sherqiy shimalidiki qush türliri qollanmisi" da mundaq chüshendürülgeniken: "bu xil qush taghning ichkirisidiki ormanliqlarda yashashqa amraq.... Uning sayrishi bir xil bolup anche yéqimliq anglanmisimu, chöchük hem tebiiy, bu jehetitki güzellikige héchnerse toghra kelmeydu. Uning "¹su témitish naxshisi"º ning heqiqeten teripligüchiliki bar.
(124) aptordin: töwendiki bir qanche misrani jenub qutup ékspidétsiye etritining melum bir qétimliq sepirige asasen yazdim (qaysi qétimqisi yadimda qalmaptu, shigilton bashchiliqidikisighu deymen). Éytishlargha qarighanda, ékéspiditsiye etritidikiler bek charchap ketkechke, daim herqanche sanisimu etrettikilerning biri artuq chiqiwatqandek hés qilidiken.
(125) aptordin: hirman hisining "qalaymiqanchiliqtiki bir nezer" namliq esirige qarang: "yawropaning yérimi, eng bolmighanda sherqiy yérimi qalaymiqan yollarda méngiwatidu, melum bir xil muqeddes telwilikke esir bolghachqa, tegsiz hanglarning girweklirini boylap,mestchilikte dimitri karamazof naxsha oqughandek muqeddes naxshilarni oqumaqta. Borjuaziye heyranliqtin bu naxshilarni mesxire qilmaqta, peyghemberler we göz yashlirini éqitip turup ulargha sema bolmaqta"
terjimandin: adette tenqidchiler buni öktebir inqilabining menzirisi dep qaraydu, bezi tenqidchilerning qarishiche, bu bölektiki "aniliq derdi" ayallarning isaning ölümige bolghan qayghusi bolup, belkim köpiyish ilahining ölümige qilin'ghan isharet bolushi mumkin iken. Dimtri karamazof dostoyiwiskining "qirindash karamazoflar" namliq romanidiki bir pirsinaj.
(126) terjimandin: bular medeniyet merkezliri bolup, urush qalaymiqanchiliqida özining shewkitini yoqatqan. London hazirqi zaman medeniyitige wekillik qilidu, yeni maddi istek seweblik özining shewkitini yoqitip, girimsen bir sheherge aylinip qalghan.
(127) terjimandin: bu bölekte muqeddes qedeh izdigüchi palwan "wehimilik qesir" ge kirgende ayal prixunning uninggha eng axirqi süyiqestni pilanlawatqan haliti bayan qilin'ghan bolsa kérek. Bu bir qanche misradiki imaglar intayin qalaymiqan, il'otning fransozche tallanma maqalilirigha asaslan'ghanda, u gollandiyining 15- esirdiki ressami hironhiyim boshirning "dozax" namliq resmidin ilhamlinip bu mezmunlarni yazghaniken. Lékin bu bölektiki imaglar simwulluq tüske ige. "qongghuraq awazi" eslimidiki londondiki qongghuraq awazi hem palwanning "wehimilik qesir" ge kirgen chéghdiki qongghuraq awazini körsitidu.
(128) terjimandin: qupquruq munar londondiki xarablashqan chirkawni körsitidu. U meniwi medeniyetning zawalliqqa tüz tutqanliqining simwuli.
(129) terjimandin: kishilerning xudadin ayrilip, susiz xarabliqta yashawatqanliqigha ishare qilin'ghan. "kona ehde. Nesihetname" 5- pare 15- ayette padishah sulayman puqralirigha: "siler özünglarning orikidiki suni, özünglarning quduqidiki tirik suni ichinglar" deydu. "kona ehde. Irimname" 2- pare 13- ayette xuda irimgha: "bendilirim ikki yaman ishni qilghachqa, men bu tirik su menbesidin ayridim, özi üchün orek kolighachqa, ularning oreklirini yérip, su saqlighili bolmas qiliwettim" deydu.
(130) terjimandin: bu "wehimilik qesir"ni ـــ palwan muqeddes qedehni élishta ötüshi zörür bolghan qesirni körsitidu.
(131) terjimandin: xorazning chillishi seherning yétip kelgenliki we erwahlarning yoqalghanliqining bishariti, lékin il'otning bu yerde etey xorazning awazini tilgha élishi ademni ganggiritip qoyidu. Shundaqtimu, bu yerde xorazning chillishigha ait ikki emeliy misalni körsitip ötimiz. Biri, "yéngi ehde. Xushxewerler" uchraydu: isa qolgha élinishidin bisharet bergendin kéyin, pitir xoraz chillashtin burun üch qétim isani tonuydighanliqini inkar qilidu, kéyin derweqe testiqlinip, pitir azablinip yighlap kétidu. ("yéngi ehde. Matté xatiriligen xushxewerler" 26- pare 31 ـــ 75- ayetler; "yéngi ehde. Luqa xatiriligen xushxewerler" 54 ــ 62- ayetler; "yéngi ehde. Mark xatiriligen xushxewerler" 66 ــــ 72- ayetler; "yéngi ehde. Yohan xatiriligen xushxewerler" 26 ـــــ 72- ayetler). Isaning müshkülatqa yoluqushi insanlarning ümidke irishishige timsal bolup, xorazning chillishi qutuldurulushning bishariti dep qarashqa bolidu. Yene biri shikispirning "hamlit" namliq tragdiyisining 1- perde 1- körünüshidiki horatoning étqan sözide xorazning chillishi tilgha élinidu:
"u qachti goyaki jinayetchidek
anglap qorqunchliq chaqirishni. Men anglidim,
chillishini xorazning
u ötkür chillashliri bilen
oyghutidu küzdüz ilahini, uning ünide
déngizdiki yaki ottiki, yer astidiki yaki öydiki
u barghanla jaydiki gunahkar erwahlar
aldirash qéchiship uwilirigha, bu gepning
chinliqini bérer delillep."
bu yerdiki xorazning chillishi chin, erwahlarning yoqilishining bishariti süpitide tilgha élinidu.
(132) terjimandin: yamghur hayatliqning eslige kélishige ima qilin'ghan.
(133) terjimandin: hindistandiki gan'gé deryasini körsitidu.
(134) terjimandin: himalaya tagh tizmisidiki bir tagh bolup, bu jay bu taghni muqeddes jay dep qaraydu.
(135) aptordin: güldurmamining awazi, "Dattd dydadhuvam damyata" (béghishlash, hésdashliq, sewrchanliq). Güldurmamining sözlirining menisini "burixada. Yaga. Opanshad" 5- jilid 1- bölektin körüng. Dawsin terjime qilghan "wida kalamidiki 60 eng ésil opanshad" 489- bet.
Terjimandin: hindi réwayetliride éytilishiche, budda özining shagritlirigha üch qaidini bilidüridu: sewrchanliq ـــ pishanige pütülgen'ge sewr qilish, béghishlash ـــــ adem tughma qizilköz bolsimu, qutulushqa özini bighishlash, hésdashliq ـــ adem tughma alwastiliq xususiyitige ige bolsimu, uninggha hisdashliq qilish. "bu eqidiler herküni ershning awazi süpitide ـــ güldurmamidek Da. Da. Da. Da yangraydu, shunga adem her küni bu üchini ishqa ashurmiqi lazim: sewr qilish, bighishlash, hisdashliq")
(136) aptordin: wébstérning "aq alwasti" 5- perde 6- körünüshke qarang:
"ular qayta toy qilidu, saqlimaydu
qurt- qongghuzlar képenlerni teshkiche, hem ömüchük
qebre téshinggha toqoghuche qilin bir perde"
(137) terjimandin: wesiyetnamini démekchi.
(138) aptordin: "dozax" 33- paragraf 46- misra:
"men anglidim astimdiki qorqunchliq ishikning
taqiliwatqinini"
biradléyning "tashqiy shekil we chinliq" ning 346- bétige qarang: "méning tashqiy sezgü organlirim méning idiyemge tewe segülirimge oxshash pütünley manga mensup. Bundaq ehwalda, méning tejribem peqet méning chembirikimdila bolidu, bu chembirek tashqiy dunyadin ayrilip turidu, shundaqla chembirek ichidiki barliq terkibler oxshash, herbir sahediki nersiler etrapini chxridep turghan bashqa sahediki nersilerge ariliship ketmeydu.... Qisqisi, rohtiki melum bir xil mewjutluq süpitide, tashqa dunya herbir ademge nisbeten éytqanda, özgiche we yekke bolidu"
terjimandin: "dozax" tikisi graf ogolinoning hékayisi. 13- esirde axirlirida bu siyasetwaz ikki qétim qiltaq qurup, italiyining pisadiki rehbiri boluwalidu. Kéyin düshmenliri uni aghduruwétip, uni ikki balisi, ikki newrisi bilen bille bir munargha solap qoyidu. Ogolnio munarda turup achquchning birla qétim aylan'ghanliqini anglaydu, kéyin achquch yoqap ketkechke, ular munarning ichide achliqtin ölidu. Danti dozaxta ogolinoni uchritidu, ogolino dantigha bu hékayini sözlep béridu.
Biradlé (1846 ــ 1924) en'gliyilik 20- esrdiki eng meshhur yéngi gigilizmchi peylasop, "étika tetqiqati" (1876), "logika qaidiliri" (1883), "tashqiy shekil we chinliq" ("hadise we chinliq" depmu terjime qilinidu, 1893), "maqalilar toplimi" (1935) qatarliq eserliri bar. Uning pelsepisi il'otqa intayin zor tesir körsetken.
(139) terjimandin: kriolanios rimliq serkerde, kéyin düshmen'ge teslim bolup, qoshun bashlap rim shehirige hujum qilidu. Anisi we xotun- balilirining nesihiti bilen hushini tépip, hujumni toxtitidu. Düshmen bu ehwalni bilip, uni öltürüwétidu. Shikispir bu heqte "krilanios" dégen tragdiyisini yazghan. Il'ot krilanios obrazigha intayin yuqiri baha bérip, uni heqiqiy tragdiye puriqigha bay dep maxtighan.
(140) terjimandin: bu yerde il'otning kéme heydesh tejribisi we déngiz sepirige bolghan ishtiyaqi ekis etken. Kéme heydesh serchanliq (Damyata), keypiyatni birxil tutushni telep qilidu. Kishilik hayatmu kéme heydeshke oxshaydu, sewrqilishqa, keypiyatni bir xil tutup, dawamliq algha ilgirileshke toghra kélidu.
(141) aptordin: wiston xanimning "teziye murasimidin epsanigiche" namliq kitabining biliqchi shahqa munasiwetlik babigha qarang.
(142) terjimandin: "kona ehde. Isayyaname" 38- pare 1- ayette mundaq mezmunlar bar: "perwerdigar shundaq dédi, öyüngni yaxshiraq yighishtur, chünki, sen ölseng tirilmeysen"
(143) terjimandin: bu eyniy chaghda en'gliyide moda bolghan xelq naxshisining bir misrasi.
(144) aptordin: dantining "ilahiy komidiye. Eraf" 26- paragraf 148- misragha qarang:
"hazir men séni
bashlaymen peshtaqtin yaxshiliq taman,
men azabqa yoluqqanda diqqet qil bekmu
andin mökkin erafta otlirigha ularning"
terjimandin: "eraf" ta shair arnot danél dantigha yuqiriqi misradiki sözni deydu, tötinchi misra dantining özining gépi.
(145) aptordin: "muqeddes winasning tündiki qarawuli" gha, bu shéirning 2-, 3- bölektiki smélnagha ait mezmunlargha qarang.
(146) aptordin: narwilning "bextsiz adem" namliq sonitigha qarang.
Terjimandin: bu sonitta shair özini munarda texttin chüshüshni qobul qilghan akutan shahigha oxshatqan.
(147) aptordin: kydning "ispaniye tragdiyisi" ge qarang.
Terjimandin: bu drammining qoshumche mawzusi "hronhiyim sarang boptu". Uning weqeliki mundaq: hronhiyim söygini öltürülgechke, azablinip, saranggha oxshap qalidu, u söyginining ölümige munasiwetlik bir dramma yézip, reqiblirini rol élishqa teklip qilip, pursettin paydilinip ularni öltürüp, qisas élishni pilanlaydu hem meqsitige yetkendin kéyin özini öltüruwalidu. Buni tilgha élishtiki meqset insaniyetning meniwi meniwi medeniyiti gumran bolghan bolsimu, uni qutquzushning mumkinliki, ümidning pütünley yoqalmighanliqini ipadilesh üchün bolsa kérek.
(148) aptordin: Shantih bu sözning tekrar ishlitilishi melum opanshat tékistining resmiy axirlishishida körülidu, buni in'glizchigha terjime qilghanda "kütülmigen jimjitliq" bolidu.
Terjimandin: "yéngi ehde. Pilipname" 4- pare 7- ayette mundaq mezmunlar bar: "perwerdigar kütülmigen jimjitliq ata qilip, xiristos isada silerning yürikinglardiki sighinishni saqlaydu"

menbe:www.xjzjxh.com/bbs