Хива, город областного подчинения, центр Хивинского района Хорезмской области Узбекской ССР. Расположен в Хорезмском оазисе, на канале Палван, в 30 км к Ю.-З. от ж.-д. станции Ургенч (на линии Чарджоу — Бейнеу). 26 тыс. жителей (1974).

По археологическим данным, основан на рубеже нашей эры. Назван по древнему колодцу Хейвак (до 18 в. город назывался Хивак). С начала 4 в. н. э. Х. в составе Хорезма. В 712 была завоёвана арабами, в 1221 — монголами, в 1388 — Тимуром. С 16 в. по 1920 — столица Хивинского ханства. В 1740 была разрушена персидским Надир-шахом. В 1873 Х. взята русскими войсками и вместе со всем Хивинским ханством стала протекторатом Российской империи. С 1920 — столица Хорезмской народной советской республики. С 1924 — райцентр в составе Узбекской ССР (с 1938 в Хорезмской области). В городе — хлопкоочистительный, керамический заводы, швейная и сувенирная фабрики, ковровый комбинат. С.-х. техникум, медицинское и педагогическое училища. Народный театр. Х. — город-музей архитектуры Хорезма (главным образом 19 — начала 20 вв.). На территории Ичан-калы (шахристан, с 1968 объявлена архитектурным заповедником) и Дишан-калы (рабад) — цитадель Куня-арк с постройками 19 в., Джума-мечеть (резные деревянные колонны 11—19 вв.), мавзолей Сеид-Аллауддина (1303, майоликовое надгробие), крепостные ворота, ансамбли культовых и светских зданий, в том числе дворцы Таш-Хаули (1830—38) и Нуруллабай (1904—12), комплекс Аллакули-хана (медресе 1834, рынок и караван-сарай, 1830-е гг.), ансамбль Мухаммед Амин-хана (1851/52, медресе, минарет Кельте-Минар), многочисленные медресе (Мухаммед Рахим-хана, 1871), мавзолеи (Пахлаван Махмуда — усыпальница кунградских ханов, 19 в., у могилы Пахлаван Махмуда, 14 в.), бани, караван-сараи, рынки, традиционные жилые дома (резные деревянные колонны и двери, майоликовые облицовки). Народные художественные ремёсла (резьба по дереву, керамика, чеканка по меди), ковроделие.

Х. — один из центров туризма в Узбекской ССР. Проходит 2 туристских маршрута всесоюзного значения. Имеется турбаза.

Большая Советская энциклопедия

Khiva (Uzbek: Xiva; Russian: Хива; Alternative or historical names include Khorasam, Khoresm, Khwarezm, Khwarizm, Khwarazm, Chiwa, and Chorezm) is the former capital of Khwarezmia and the Khanate of Khiva and lies in the present-day Khorezm Province of Uzbekistan. Itchan Kala in Khiva was the first site in Uzbekistan to be inscribed in the World Heritage List (1991).

History
The city of Khiva was first recorded by Arabic travellers in the 10th century, although archaeologists assert that the city existed since the 6th century. By the early 17th century, Khiva had become the capital of the Khanate of Khiva, ruled over by a branch of the Astrakhans, a Genghisid dynasty.

In 1873, Russian General Von Kaufman launched an attack on the city, which fell on 28 May 1873. Although the Russian Empire now controlled the Khanate, it nominally allowed Khiva to remain as a quasi-independent protectorate.

After the Bolshevik seizure power after the October Revolution, a short lived Khorezm People’s Soviet Republic was created out of the territory of the old Khanate of Khiva, before in 1924 it was finally incorporated into the USSR, with the city of Khiva becoming part of the Uzbek SSR.

Sights
Old Entrance into Kukhana Ark.Khiva is split into two parts. The outer town, called Dichan Kala, was formerly protected by a wall with 11 gates. The inner town, or Itchan Kala, is encircled by brick walls, whose foundations are believed to have been laid in the 10th century. Present-day crenellated walls date back to the late 17th century and attain the height of 10 meters.

The old town retains more than 50 historic monuments and 250 old houses, mostly dating from the 18th or the 19th centuries. Djuma Mosque, for instance, was established in the 10th century and rebuilt in 1788-89, although its celebrated hypostyle hall still retains 112 columns taken from ancient structures.

Publications
Campaigning on the Oxus, and the Fall of Khiva, MacGahan, (London, 1874).
Russian Central Asia, Lansdell, (London, 1885).
A travers l'Asie Central, Moser, (Paris, 1886).
Russia against India, Colquhoun, (New York, 1900).
Khiva, in Russian, S. Goulichambaroff, (Askhabad, 1913).

Wikipedia, the free encyclopedia

Khiva, city (1989 pop. 40,001), S Uzbekistan, in the Khiva oasis and on the Amu Darya River. Industries include metalworking, cotton and silk spinning, wood carving, and carpetmaking. The city, in existence by the 6th cent., was the capital of the Khwarazm (Khorezm) kingdom in the 7th and 8th cent. From the late 16th until the early 20th cent., Khiva was the capital of the khanate of the same name (see Khiva, khanate of. The city was a significant trade and handicraft center in the late 18th and early 19th cent. It passed to Russia in 1873. It served as the capital of the Khorezm Soviet People's Republic from 1920 to 1923 and of the Khorezm SSR in 1923 and 1924. The ancient quarter of the city has been set aside to preserve such landmarks as an 18th-century fort, the khan's palace (now a museum), and a 19th-century mausoleum and minaret.

Columbia Encyclopedia

ХИВА , город в Узбекистане, Хорезмская обл. , в 30 км от ж. -д. ст. Ургенч. 41 тыс. жителей (1991). Хлопкоочистительный, керамический заводы, ковровый комбинат, швейная и сувенирная фабрики. Основан на рубеже н. э. , с кон. 16 в. - 1920 столица Хивинского ханства, в 1920-1924 - Хорезмской народной советской республики. Цитадель Куня-Арк, архитектурный заповедник Ичан-Кала (дворец Таш-Хаули и др. ), рабад Дишан-Кала (все - в основном 19 - нач. 20 вв. ).

Большой Энциклопедический Словарь

Хива - столица Хивинского ханства и резиденция хивинского хана, в южной части оазиса, на границе песков, в 20 вер. к З от левого берега Аму-дарьи, на каналах, принадлежащих к системе Полван-ата, одного из самых крупных каналов ханства. Город окружен глинобитной стеной, более 6 вер. длиною, с башнями и остатками рвов. Внутри города другая стена окружает цитадель, где находятся два ханских дворца, главные мечети и медресе. Стены полуразрушены. Внутренность города - лабиринт узких, грязных или пыльных (смотря по времени года), кривых улиц, извивающихся среди глинобитных стен и домов с плоскими крышами; местами улицы прерываются пустырями и кладбищами. По отсутствию какого бы то ни было благоустройства, непроходимой грязи, вони, массе разрушенных кладбищ, встречающихся в самом центре города, и множеству развалин, Х. является едва ли не самым неприглядным городом Средней Азии. Зелени и садов мало. 17 мечетей, 22 медресе, несколько караван-сараев, крытый базар, 250 лавок. Жителей до 20 тыс. Из зданий выдаются: 1) мечеть Полван-ата, мусульманского святого, покровителя Х., построенная в 1811 г. ханом Мухаммедом Рахимом (внутри мечеть выложена изразцами, синими, голубыми и пестрыми), с гробницей Полван-ата и 2) башня, облицованная в нижней части голубыми изразцами. Вообще особо достопримечательных памятников искусства в Х. нет. Хива ведет значительную торговлю; в ней немало живет русских. В окрестностях города много обширных садов, принадлежащих хану и сановникам и служащих летним местопребыванием.

Энциклопедический словарь - Ф.А. Брокгауз, И.А. Ефрон

ХИВА — Хоразм вилостидаги шаҳар. Хива тумани маркази. Ўзбекистоннинг шим.ғарбида, вилостнинг жан.да, Амударёнинг чап соҳилида, дарёдан 40 км жан.да, 91 м баландликда жойлашган. Шаҳар ёнидан Лолвонёп (қад. Хейканиқ) канали стган. Яқин т.й. станяисси — Урганч (30 км). Майд. 0,08 минг км2. Аҳолиси 51,2 минг киши (2004).
X. — Ўзбекистоннинг қад. шаҳарларидан бири. Археологик маълумотларга ксра, шаҳар мил. ав. 5-а.да барпо стилган. Унинг номи шаҳарнинг қад. қисмида жойлашган Хивақ (Хейвақ) қудуги билан боғлиқ. Баъзи тадқиқотчилар шаҳар номини хоразмий тилига сқин бслган қад. осетин тилидаги «Хиаув» — қалъа ссзидан, бошқалари бу атамани антик даврдан X. ҳудудидан окиб стган Хейканиқ (ҳоз. Лолвонёп) каналининг сзгартирилган (Хейканиқ—Хейваниқ—Хейвақ—Хева— Хива) номидан келиб чиққан дейдилар. Хоразмлик тарихчисолномачи Худойберди Қсшмуҳаммад сзининг 1831 й.да ёзган «Дили Ғаройиб» асарида Хоразмнинг қад. шаҳарларини номманом санар скан, «Бу мамлакатнинг сна бир қалъаси — Қалъаи А амлдир. Бу қалъага Сом ибн Ауҳ асос солган бслиб, у ҳозирги Хивақ номи ила машҳурдир» дейди.
Халқ ривостларида ҳам шаҳарнинг бунёд стилиши Ауҳ замонларига бо  риб тақалади. Бунда Ауҳнинг сғли Сом бслажак шаҳар ёнига келиб қудуқ қаздирган ва шу билан Х.га асос солган. Ҳақиқатан ҳам Х.нинг Ичан қалъасида қад. Хейвақ (Хивак) қудуғи сақланиб қолган.
X. тсғрисидаги дастлабки ишончли маълумотлар 10-а.дан бошлаб арабфорс тилидаги тарихийгеографик манбаларда учрайди.
Истахрий (930) Х.ни сша даврдаги снг йирик 30 та шаҳар рсйхатига киритган. У. Х.ни Ҳазораспдан 8 фарсах масофада Журжонис (Гурганж) йслида жойлашганлигини қайд қилади. Муқаддасийнинг маълумотларига ксра сса X. билан Ҳазорасп сртасидаги масофа 8 довон (10 фарсах)дан иборат бслган. X. Ақут Хамавий (13-а.), Аизомиддин Шомий (14-а.) асарларида ҳам карвон йслида жойлашган шаҳар сифатида сслатиб стилади.
17-а.да сшаб стган Маҳмуд ибн Валий бу шаҳар тсғрисида шундай ёзади: «Хива кенг ва баҳаво шаҳар. У шайх Аажмиддин Кубронинг ватанидир». Абулғозий Баҳодирхоннинг «Шажараи турк» ва «Шажараи тарокима» асарларидаги X. хусусидаги фикрлари ҳам ана шу даврга мансуб.
X. сзининг тарихий стмиши, меъморий тузилиши, обидаларининг схлит сақланганлиги жиҳатидан мазкур қад. шаҳарлар орасида алоҳида срин тутади. Ер куррасида машҳур бслган Афина, А им, Қоҳира ш.ларига тенгдош бслган бу шаҳарнинг Ичан қалъа қисми (1990) Жаҳон мероси рсйхатига киритилган 100шаҳар бслиб, дунёга алХоразмий, Аажмиддин Кубро, Шиҳабуддин Хивақий, Лаҳлавон Маҳмуд, Муҳаммад А аҳимхон (Феруз), Мунис ва Огаҳий каби буюк зотларни етказиб берган азим замин ҳисобланади.
Мил. ав. 5-а. охиригача X. Хоразм таркибида Ахоманийлар давлати тасарруфида, сснгра мустақил Хоразм давлати таркибида бслган. Илк срта асрлардаХ. орқали Шарқни Ғарб билан боғловчи Буюк ипак йсли стган. 4-а. бошларидан X. — Хоразм билан бирга Сосонийлар давлати таркибига кирган. Будаврда у қалъа девори билан сраб олинган. 712 й. Х.ни араблар истило қилган. Араб сайёхдари Истахрий ва Мукаддасий қслёзмаларида келтирилишича, X. 10-а.да Хоразм воҳасида снг йирик шаҳарлардан бири бслган. 1221 й.дан мсғуллар империсси, 1389 й.дан темурийлар давлати таркибида, 16-а. бошларидан 1920 й. 2 фев.гача Хива хонлиги пойтахти бслган. Хонлик 1873 й. рус қсшинлари томонидан забт қилиниб, Гандимиён шартномасита ксра, А оссис империсси протекторатига айлантирилган. 1920—24 й.ларда X. Хоразм Халқ Совет А еспубликаси пойтахти бслиб турган.
Х.ни археологик жиҳатдан срганиш қисман С.Л.Толстов, Я.Ғ.Ғуломов, А.И.Тереножкин ва б. томонидан 20-а. срталаригача олиб борилган. 1984—1993 й.ларда археологик казишма ишлари режали равишда кенг миқёсда олиб борилди. Қазишмалар Ўзбекистон ФА Қорақалпоғистон бслими археологлари ва хоразмлик археологлар ҳамкорлигида амалга оширидяи. Шаҳар худудида 6 та стратиграфик қазилма ва 7 шурф белгиланди. Х.нинг қад. қисми — Ичан қалъада 1200 м2 бслган майдон қазиб срганилди. Археологик ашёларнинг 7 м гача чуқурликдан топилганлиги, шаҳарнинг пайдо бслиш даври қад. сканлигидан далолат беради. Шаҳар тарихий тараққиётининг биринчи даврида Ичан қалъа срнида одамлар сшай бошлаган. Археологик материалларнинг шаҳодатича, бу давр мил. ав. 5-а.га тсғри келади. Кулолчилик чархида тайёрланган сопол буюмлар мажмуаси, шунингдек, пахса девор қолдиклари шу даврга мансубдир. Мил. ав. 5-а. охирида Хоразм А­роннинг сиёсий тазйиқидан халос бслгач, Х.да шаҳар системасининг асосий слементлари шакллана бошлади.
Мил. ав. 4—3-а.ларда қалъа атрофи 2 қаватли қалин девор билан сраб олинди. Девор олдин пахса, унинг устига хом ғишт терилиб, бунёд стилган. Ғиштларнинг аксаристига тамга босилган. Девор орасида (ичида) сни 2 м ли йслак бслган. Девор бсйлаб, ҳар 22— 27 м масофада миноралар тикланган. Девордаги миноралар тсғри бурчакли бслган. Қалъа деворининг бутун тизими асосий девордан 4,4—8,5 м масофадаги қсшимча тссиқ — девор билан сраб чиқилган.
Девор ичи ва йслаклардан топилган сопол буюмлар мил. ав. 4—3-а.ларга тааллукли. Бсйин қисми ингичка, нозик килиб ишланган хум ва хумчаларнинг сиртига оч пушти рангда гул нақши солинган. Яна бир нодир топилма — ксзачанинг шер калласи шаклидаги дастасидир. Қад. қалъа девори ва йслаклар X. сша даврда воҳада йирик шаҳарлардан бири сифатида Хейканиқ (Лолвонёп) канали соҳиллари ҳамда соҳилга сқин ҳудудларни назорат қилиб турганлигини тасдиқловчи далилдир.
X. дастлаб аграрҳунарманд шаҳар сифатида ривожланди. Мил. ав. 2-а.да Х.нинг катта қисми қум остида қолгач, аҳоли шаҳарни тарк стди. Ичан қалъа деворлари вайрон бслди.
Мил. бошларида шаҳарда ҳаёт сна тиклана бошлади. Қалъа деворининг ғарбий қисмида арк бунёд стилди. 1—3-а.ларда (Кушонлар даври) X. Ичан қалъа деворлари ташқарисидан қалин ғиштин девор билан мустаҳкамланди, натижада шаҳар девори қалинлиги 7,5— 9 м га етди.
Археологик тадқиқотларнинг ксрсатишича, мил. 4—5-а.ларда шаҳарни сна қум босган. 6—8-а.ларда X. қайта тиклана бошлади. X. худудида заминдорларнинг дастлабки ксшклари пайдо бсла бошлади. Ичан қалъада шундай ксшклардан 2 таси топилган.
Шаҳар Хоразмшохдар даври (12—13-а. боши) равнақ топиб, ҳудуди кенгайди. 1220—21 й.ларда X. Чингизхон қсшинлари томонидан вайрон стилди. Кейинроқ қайта тиклана бошлади. Ҳунармандчилик (кулолчилик, кошинкорлик ва б.) ривожланди.
Кейинги даврда айниқса, 16—19-а.ларда шаҳар жадал тараққий ста борди. Қуйи Волга, Ўрта ва Яқин Шарқ шаҳарлари билан савдо алоқалари срнатилди.
X. 16-а.нинг 2-срмидан Хоразмнинг пойтахтига айлангач, ҳар томонлама ривожланди. Меъморий қиёфаси ҳам сзгара борди. Шаҳардан сзаро ксндаланг кесишган 2 та катта ксча ва 4 дарвоза (Отадарвоза, Лолвондарвоза, Боғчадарвоза, Тошдарвоза) орқали Дишан қалъа (рабод) га чиқилади. Ичан қалъа деворининг уз. 2200 м, бал. 6— 8 м, таг заминининг қалинлиги 5—6 м. Қалъа тсғри тсртбурчак шаклида қурилган бслиб, уз. 650 м, сни 400 м, жами 26 га майдонга сга.
Х.нинг рабод қисми Дишан қалъа 1842 й. Оллоқулихон даврида (1825— 42) баланд девор б-н сраб олинган. Ўша даврда Ичан қалъада 33 маҳалла (мачитқавм) ва Дишан қалъада 34 маҳалла бслган. Маҳаллалар номи шу ерда сшаётган аҳолининг касбкори (Читкарлик, А­лакчилик, Кулоллар, Мисгарлик, Ғассоллар) ёки шахс лавозими (Отамурод қушбеги, Ақуб меҳтар, Юсуф ссовулбоши) билан аталган. Шаҳарда 109 каттакичик ксча, 79 масжид ва 120 қорихона бслган. Х.да 19-а. срталарида 20 минг киши сшаган. Шаҳар, асосан, 19-а.нинг 2-срмидан кенгас борди.
1874 й.да шаҳар маъмурий жиҳатдан Қумёсқа, Каптархона, Ўр, Ксҳнабозор, Калтаминор, Амин чорсу, Мевастон, Қорааълам ва Янги қалъа мавзеларига бслинган. X. хоннинг «мулки холисаси» ҳисобланиб шахсан унинг сзи томонидан бошқарилган. 19-а. охири — 20-а. бошларида Х.да 64 Мадраса, 79 масжид бслган. 1924 й. шаҳарда олинган аҳоли рсйхатида 4029 хонадонда 18145 киши қайд қилинган.
Х.нинг илк тарҳи 1740 й.да чизилган. Шаҳар тарҳи узунасига 1 минг м, снига 400 м бслиб, 40 га майдонни сгаллаган. Унинг бутун теварак атрофи сувли хандақ билан сраб олинган. Шаҳарга шарқ томондан махсус ксприк орқали кириш мумкин бслган. Ксприк кечалари кстариб қсйилган. Ксприк ёнидаги дарвозадан бошланган катта ксча тсппатсғри Арк дарвозасига бориб тақалган. Арк шаҳарнинг ғарбий қисмида жойлашган. Шаҳарнинг асосий ксчаси уни 2 қисм (шим. ва жан.) га ажратган. Аркда хон саройи, ҳарамхона, аслаҳахона бслиб, улар махсус қалъа девори билан сралган. Лекин, сша даврдаги баъзи иншоотлар чизмага кирмай қолган. Шаҳарнинг сна бир тарҳи А оссисдан махфий топшириқ билан келган топограф Г.А.Зеленин томонидан 1839 й.да чизилган. Зелениннинг маълумотларига ксра, шаҳарда сша даврда 17 та масжид, 22 та маҳалла ва 260 савдо растаси бслган. Шаҳарнинг жуда аниқ ва мукаммал бслган сснгги тарҳи 1873 й.ги рус истилосидан сснг рус топографлари томонидан тузилган ва сша йилиёқ «1873 йилги Хива юришлари» мақоласига илова тарзида босилган.
Меъморий ансамблининг схлитлиги жиҳатидан шаҳар Ўрта Осиёда сгона ҳисобланади. 1967 й.да Ўрта Осиёда илк бор Х.нинг Ичан қалъа (шаҳристон) қисми тарихиймеъморий ёдгорликлар қсриқхонаси деб сълон қилинди. Х.нинг жаҳон маданисти тараққиётида тутган срни ЮАЕСКО Бош конференяиссининг (1995 й. окт.—носб.) 28сессиссида алоҳида қайд қилинди. Ўзбекистон А еспубликаси Вазирлар Маҳкамасининг 1996 й. 3 снв.даги қарори билан Х.нинг 2500 йиллиги 1997 й.да жаҳон миқёсида кенг нишонланди.
Шаҳарда «ХиваКарпет» қсшма корхонаси, сопол буюмлар, пахта тозалаш, ғишт заводлари, тикувчилик, «Хива гидами» акяисдорлик жамисти ва б. гилам тсқиш корхоналари, нон кти, деҳқон бозори, маданий, савдо ва маиший хизмат ксрсатиш шохобчалари фаолист ксрсатади. Урганч университетининг агроменежмент фти, Ўзбекистон ФАнинг Хоразм Маъмун академисси бслими, Қорақум и.т. станяисси, пед., тиббиёт, туризм касб-ҳунар коллежлари, касб-ҳунар лияейи, гимназис, 15 умумий таълим мактаби, меҳрибонлик уйи, 2 махсус интернат, вилост қсғирчоқ театри, санъат мактаби, 2 кутубхона ва унинг тармоқдари, маданист ва истироҳат боғи мавжуд. АлХоразмий, Феруз ёдгорликлари, биринчи сзбек кинооператори Худойберган Девонов музейи, марказий стадион, спорт мажмуаси, теннис корти, спорт заллари ва б. спорт иншоотлари бор.
Туман марказий касалхонаси, поликлиника, туғруқхона, болалар касалхонаси, тиш даволаш маркази, марказий дорихона, хусусий дорихоналар ва б. тиббий муассасалар мавжуд.
Тарихий-меъморий обидалардан Сайд Аловиддин мақбараси, Лаҳлавон Махмуд мажмуаси, Жума масжид, Ксҳна Арк, Оқшайх бобо ксшки, Тошҳовли, Ауруллабой саройи, Муҳаммад Аминхон мадрасаси, Муҳаммад А аҳимхон мадрасаси, Исломхсжа мадрасаси ва минораси, Оллоқулихон мадрасаси, Қутлуғмурод иноқ мадрасаси, Оллоқулихон карвонсаройи ва тими, Анушахон хаммоми, Оқ масжид, Лолвон дарвоза, Ота дарвоза, Боғча дарвоза, Тош дарвоза, Ҳазорасп дарвоза, Куш дарвоза ва б. сақланиб қолган.
Шаҳарда «Хива—Шарқ гавҳари» журнали (2001 й.дан), «Хива тонги» туман газ. нашр стилади. Шаҳар жаҳон туризми марказларидан бирга айланган. Х.га ҳар йили 200 мингдан зиёд сайёҳ, шу жумладан, 7 мингга сқин хорижлик сайёҳ ва меҳмонлар ташриф буюради. Шаҳарда «Ўзбектуризм» миллий компаниссига қарашли ва бир неча хусусий меҳмонхоналар ишлаб турибди.
Х.дан Урганч ш.га троллейбус катнови йслга қсйилган (1997). X.—Тошкент, X.—Бухоро, X.—Аавоий—Самарканд—Тошкент йсналишида, шунингдек, Урганч, Қсшкспир, Янгиариқ, Боғот, Ҳазорасп ва вилостдаги бошқа шаҳар ва йирик аҳоли пунктларига автобуслар ва маршрутли таксилар қатнайди.
Ад.: Гулсмов Я.Г., Ламстники города Хивс‹, Т., 1941; Абдурасулов А., Хива, Т., 1997; Захидов Л.Ш., Хива, Т., 1980; Мамедов М.А., Мурадов А .Г., Средневековс‹е письменнс‹е источники о древнем Урганче, Ашхабад, 2000.
Абдулла Абдурасулов, Иброҳим Каримов.

«Ўзбекистон Миллий А­няиклопедисси»дан

«ХИВА ГИЛАМИ» АКА¦ИЯДОА ЛИК ЖАМИЯТИ — гиламчилик саноатининг йирик корхонаси. «Ўзбекенгилсаноат» давлатакяисдорлик компанисси таркибига киради. Гилам, гилам махсулотлари, калава ип ишлаб чиқаради. Корхона Хива гилам комбинатс‹ номи билан қурилган (йиллик лойиҳа қуввати 2450 минг м2 гилам, 4000 т дан ортиқ калава). 1навбати 1977 й.да, 2навбати 1978 й. охирида ишга туширилган.
1988 й.да кт ва Ҳазорасп ип йигирув фкаси қсшилиб, Хива гилам ишлаб чиқариш бирлашмасига айлантирилди. 1990 й.да корхонада 2450 минг м2 гилам ва 4022 т калава ип ишлаб чиқарилди. 1994 й.дан корхона «Хива гилами» очиқ турдаги акяисдорлик жамистига айлантирилди. 2001 й.да Ҳазорасп ип йигирув фкаси мустақил корхона сифатида ажралиб чиқди. Кейинги йилларда корхона реконструкяис қилинди. Замонавий ЛЛМ240 Ш ип йигирув машиналари, А оссиснинг АЧ214 тараш аппаратлари билан жиҳозланди, корхонада гилам и.ч. қувватларини тслиқ таъминлайдиган ҳажмда срим жун калава и.ч. йслга қсйилди. 2002 й.да корхона и.ч. майдонининг срмида (30 тсқув станоги) ташки бозорда харидоргир бслган жун гиламлар ишлаб чиқарадиган «Хива Карпет» Ўзбекистон—Германис қсшма корхонаси ташкил стилди.
2003 й.да корхонада 1430 т калава, 756 минг м2 гилам ишлаб чиқарилди. Маҳсулотлари А оссис, Украина, Германис ва б. давлатларга скспорт қилинади.
Ад.: Сафоев А., Хива гилами. Урганч, 1993.

«Ўзбекистон Миллий А­няиклопедисси»дан

ХИВА «ИЧАА ҚАЛАªА» МУЗЕЙ-ҚЎА ИҚХОААСИ, Хива «Ичан қалъа» тарихиймеъморлик музейқсриқхонаси — Хива ш.даги музейқсриқхона; Хоразмнинг қад. моддий ва маданий ёдгорликларини, авлодданавлодга стиб келаётган сзига хос анъаналарини саклаш, срганиш ва тарғиб қилиш билан шуғулланадиган маданиймаърифий муассаса. 1920 й. Ксҳна Арк (Арзхона)да ксргазмамузей тарзида очилган; 1924 й. Тошҳовлита ксчирилган. 1969 й.дан Хоразм тарихийинқилобий музейи «Ичан қалъа» музейқсриқхонаси билан бирлаштирилиб, ҳоз. номи билан аталади. 1990 й.да Ичан қалъа сзининг тарихий аҳамистга сга майдонлари (Дишан қалъа девори харобаларига қадар бслган ҳудуди) билан Жаҳон мероси рсйхатига киритилган.
Музейқсриқхона 26 га майдонни сгаллаган бслиб, унинг таркибида 54 та тарихий обидалар бор, 3253,2 кв. м майдонни Хоразмнинг қадимдан ҳоз. давригача бслган бой тарихи, моддий ва маънавий маданистини сзида акс сттирган 13 та доимий музейскспозияислар ташкил қилади: Ксхна Аркда — Қад. Хоразм; Муҳаммад А аҳимхон мадрасасида — Тарих ва адабиёт; Қози Колон мадрасасида — Мусиқа тарихи; Шерғозихон мадрасасида — Табобат; Исломхсжа мадрасасида — Халқ амалий санъати; Абдуллахон мадрасасида — Табиат; Муҳаммад Ланоҳ Мадрасасида — Авесто; Тошҳовлида — Ҳунармандчилик; Арабхон мадрасасида — Асосий фонд ва б.
Музейқсриқхона фонддаги 50 мингдан зиёд скспонатлар (2004) — археологик топилмалар (1109 та), қуроласлаҳалар (120), турли даврларда зарб қилинган нодир тангалар (14895), амалий санъат буюмлари (2309), уйрсзғор анжомлари (1815), тасвирий санъат асарлари (127), ноёб китоб ва ҳужжатлар (4954), фотофотонегатив ҳужжатлар (3071) ва б. ноёб осориатиқаларни, тарихий обидаларни авайлаб асрайди, илмий жиҳатдан срганади, уларни топилмалар билан бойитади ва б. ишларни амалга оширади.
Мустақиллик йилларида Шайх Мавлон бобо, Ксҳна Арк, Сайд Маҳрсйскон мажмуаси, Шайх Қаландарбобо, Қибла Тозабоғ мажмуалари, Биби Хожар мақбараси, Муҳаммад А аҳимхон, Муса Тсра мадрасалари, «Ичан қалъа» ксчаларида таъмирлаш ва ободонлаштириш ишлари ниҳоссига етказилди. Музейқсриқхона ҳудудида сайёҳлар учун интернет марказлари очилган.
Комилжон Худойберганов.

«Ўзбекистон Миллий А­няиклопедисси»дан

ХИВА МУДОФААСИ - А оссис империссининг Ўрта Осиёни истило қилиши даврида шаҳар аҳолисининг кураши. 1872 й. охирларида ҳарбий вазир бошчилигида Летербургда Туркистон, Оренбург генералгубернаторлари ва Кавказдаги подшо ноиблари иштирокидаги махфий кенгашда Хива хонлигинк босиб олишга қарор килинган. Хонлик қсшинида ҳаммаси бслиб 27 сски замбарак, 2 минг отлиқ аскар, 4 минг навкардан иборат қсшин бслган. А оссис қсшини ҳам сон, ҳам сифат жиҳатдан, шунингдек, ҳарбий техника имконисти, қуролсроғлари билан ҳам Хива хонлиги қсшинидан устун сди. Мазкур ҳарбий операяисга раҳбарлик қилувчи зобитлар, генераллар амалий тажрибаси ҳам хивалик лашкарбошилардан ксп даражада юқори бслган. Туркистон қсшинларига генерал Кауфман, Оренбург отрсдига генерал Верёвкин, Мангқишлоқ отрсдига полковник Ломакин қсмондон бслиб, Орол флотилисси ҳам улар ихтиерига берилган сди. Истилочилар шу йссинда 3 йсналиш бсйича Хива хонлиги устига бостириб кирган. Император Александр II Хива юришига катта сътибор беради. Кауфман юриш олдидан Хивани сиёсий тарафдан сккалаб қсйиш чораларини ксрган. У Бухоро амири ва Қсқон хонига таҳдидли мактублар йсллаб уларни Хивага ёрдам бермасликка чақирган. Хива хонининг масалани тинч йсл билан ҳал қилишга уринишлари беҳуда кетгач, ҳарбий кенгаш чақириб, мудофаа режаларини тузган ва душманга қарши сзининг лашкарбошиларини сафарбар қилган. Матмурод девонбеги, Маҳмуд ссовулбоши, Ақуббек қалмоқ, А­лтузар иноқ ва Бобо меҳтар раҳбарлигидаги сзбек ва туркман йигитлари рус қсшинлари ҳужумини қайтариш учун 2 гуруҳга бслинганлар. А услар йслда учраган ҳар бир шаҳар ва қишлоқни талаб, уйларга ст қсйиб, қирғин уюштирганлар. Уларнинг кетидан култепалар ва жасадлар қолган. Аммо, Хоразм ватанпарварлари бсш келмай, сзларига қулай жойлардан душманга ҳужум қилишган. 1873 й. 29 май куни Хива хони ортиқча қон тскилишини истамай, сз вакилларини фон Кауфман ҳузурига жснатган, аммо, генерал хоннинг таклифини оқибатсиз қолдириб ҳужумга киришган.
Афсуски, шундай қалтис бир пайтда хоннинг оиласи ва сқин қариндошлари душманга қарши скдил бслиш срнига, сулолавий низоларга берилиб кетишган. 1873 й. 29 майда Хива ишғол килинган. Хон саройидаги олий ҳукмдорларнинг тахти, бебаҳо олтинкумуш буюмлари, турлитуман қимматли матолар ва нодир қслёзма асарлар Летербургга, подшоҳ саройига слжа сифатида олиб кетилган. Ўлжа олинган беҳисоб бойликлар генераллар, зобитлар ва аскарлар сртасида тақсимлаб олинган.
Ад..Ўзбекистоннингснгитарихи, 1ж. [Туркистон чор А оссисси мустамлакачилиги даврида], Т., 2000.

«Ўзбекистон Миллий А­няиклопедисси»дан

ХИВА ХОАЛИГИ - сзбек давлатчилиги тарихи боскичларидаги учта хонликдан бири (1512—1920 й.). Лойтахти — Вазир, Ксҳна Урганч, 16-а.нинг 70-й.ларидан — Хива ш.
Темурийлар тасарруфида бслган Хоразм ҳудудини Шайбонийхон 1505 й.да босиб олган. Шайбонийхон вафоти (1510) дан кейин Хоразм А­рон сафавийлари қсл остига стди. Уларга қарши халқ қсзғолони бслиб, унга Вазир қалъаси қозиси Умар ва Бақирғон қишлоғидан мулла Сайд Ҳисомиддин бошчилик қилди. Икки йил давом стган курашлар натижасида сронийлар мамлакатдан қувиб чиқарилган ва хоразмликлар таклифи билан 1511 й. Вазир ш.ни сгаллаган шайбонийлардан А­лбарсхон Хоразм ҳукмдори деб тан олинган.
А­лбарсхон (1511 —16) билан бирга Дашти Қипчоқдан Хоразмга келган халкдар строклашганлар. Унинг даврида хоразмликлар Туркманистоннинг жан. қисми, А­рон шим.даги Сарахс, Орол ва Манғишлоқни сгаллашган. Янги ерларни А­лбарсхон сғиллари ва укаси, қариндошларига бслиб бериши натижасида майда ҳокимликлар пайдо бслган. А­лбарсхон вафотидан кейин узлуксиз сзаро низолар сабабли хонлар тезтез алмашиб турган. 16-а.да Х.х.ни Султон Ҳожихон (1516), Ҳусайнқулихон (1516), Ссфиёнхон (1516—22), Бужақахон (152226), Аванешхон (152638), Алихон (153847), Акатойхон (154756), Юнусхон (155657), Дсстхон (1557—58), Ҳожи Муҳаммадхон (1559—1602) лар бошқарганлар. Бу даврда халқ, А­лбарсхон авлодлари сртасидаги сзаро қирғинларидан ташқари Бухоро ва Х.х. сртасида урушлар азобини ҳам тортишга мажбур бслган. Бухороликлар Убайдуллахон ва Абдуллахон II ҳукмронлик даврларида (153738; 1593; 159598) Хоразмга ҳужумлар қилиб, қисқа вақт Х.х.ни Бухорога бсйсундирганлар. Бу урушлар ва 16-а.нинг 70-й.ларида Амударё сзанининг сзгариб, Каспий денгизига оқмай қсйганлиги ҳам Хоразм иқтисодиётига салбий таъсир ксрсатган.
17-а. бошларига келиб, Хоразм тахти учун бслган сулолавий курашлардан сснг, тахтга стирган Араб Муҳаммадхон даврида Х.х.да давлат парокандалиги сзининг юқори чсққисига етган. А ус казаклари, қозоқлар ва қалмиқларнинг талончилик юришлари, Араб Муҳаммадхоннинг сғиллари Ҳабаш ва А­лбарсларнинг оталарига қарши чиқишлари парокандаликни авж олдирган. Бу курашда уларнинг қсли баланд келиб, оталарини қатл сттиришга сришадилар. Ладаркуш А­лбарс ва Ҳабаш султонлар (1621—23) акалари Асфандиёр (Исфандиёр, 1623—43) томонидан тахтдан туширилиб, қатл қилинган. А­рон шоҳи Аббос I ҳомийлигида тахтга чиққан Асфандиёрхон даврида мамлакат сиёсий ҳаётидаги кескинлик сақланиб қолди. Орол бсйидаги сзбек қснғиротлари Асфандиёрга бсйсунмай қсйишган. Мамлакатда тарқоқлик ва зулм кучайган. Бундан фойдаланган йирик мулкдорлар Абулғозий Баҳодирхонпп 1643 й.да хон қилиб кстаришган. Абулғозий Баҳодирхон акаси вафотидан кейин 1644 й.да Х.х. тахтига стирган. У марказий ҳокимистни мустаҳкамлаб, Бухоро хонлигининг Чоржсй, Варданза, Қораксл, Кармана атрофларига бир неча марта ҳарбий юришлар қилди.
Абулғозий Баҳодирхон 1662 й.да Бухоро хони Абдулазизхон билан сулҳ тузиб, 1663 й.да ҳокимистни сғли Анушахонта топширган. Шунга қарамай Хива қсшинлари Бухоро, Самарқанд, Қаршига талончилик юришларини давом сттирган. 1685 й. Хива қсшинлари Ғиждувон сқинида мағлубистга учрагач, Бухоронинг Х.х.га таъсири кучайган. Бухоро хони Субҳонқулихон Анушага қарши фитна уюштириб, унинг сғли Аранг Мухаммадхонта тахтни сгаллашга ёрдам берди. Лекин унинг ҳукмронлиги жуда қисқа бслган. 17-а.нинг охири — 18-а. бошларида Х.х.да Худойдодхон (1687—88), Ўзбекхон—Арнакхон (1688—90), Жсжи Султон (169497), Валихон (169799), Шоҳниёзхон (1699—90), Шоҳбахтхон (170203), Сайид Алихон (170305), Мусахон (1705—06), Адгорхон (1706— 13) каби снлаб хонлар алмашган. Бу мамлакат ахволини снада оғирлаштирган. Худди шу даврга келиб А оссиснинг Шарққа бслган қизиқиши ортган ва Летр I 1714—17 й.ларда Александр БековичЧеркасский (қ. БековичЧеркасский ҳарбий юриши) бошчилигида Хх.га ҳарбий скспедияис жснатган. Хива хони Шерғозихон (1714—28) Қайрағоч дарасидаги очиқ тсқнашувда катта талафотга учрагач, ҳарбий ҳийла ишлатиб, рус қсшинларини 5 та шаҳарга бслиб юборган ва уларни алохддаалоҳида қирғин қилган. Бу пайтда ички низолар, зулм авж олган, Орол бсйи аҳолиси Хивага бсйсунмай қсйган сди. 1728 й. Хивадаги Шерғозихон мадрасаси қурилишида қуллар қсзғолон кстариб, хон ва унинг мулозимларини қатл қилишган. Шу воқеадан кейин Х.х.да сиёсий сйин сна авж олган. Х.х.даги сзаро урушларда А­лбарсхон (1728—39) ҳокимистни қслга киритгач, ички низоларни бостириб, қсшни ҳудудларга босқинчилик юришларини амалга оширган. 1740 й. А­рон шоҳи Аодиршоҳ Х.х.га бостириб кириб, уни сзига бсйсундирган. 1741 й. хоразмликларнинг қсзғолони сронийлар томонидан бостирилган. 18-а. срталаридаги хонлар гоҳ А­рон шоҳдарининг хоҳиши, гоҳ Бухоро ҳукмдорларининг таъсири, гоҳ маҳаллий аҳоли қснғирот уруғининг ёрдами билан тезтез алмашиниб турган. Бу даврда Тоҳирхон (1739—40), Абулхайрхон (7—8 кун), Ауралихон (1740—42), Абулғозийхон II (1742—46), Ғойибхон (174656), Қорабойхон (175657), Темурғозийхон (1757—64) ва бошқалар Х.х.да расман ҳукмронлик қилишган. 18-а.нинг 60-й.ларидан бадавлат шаҳарликлар ва руҳонийларнинг қсллабқувватлашига сришган қснғирот уруғлари Х.х.да ҳокимистни қслга ола бошлаган. Иноқ Муҳаммад Амин (1770—90) 1770 й.да туркманларнинг қаршилигини синдириб, 1782 й.да Бухоро амирлиги ҳужумини қайтариб, Х.х.да қснғиротларнинг амалдаги ҳокимистини мустаҳкамлаган. Аваз Муҳаммад Иноқ даврида Х.х.да марказий ҳокимист мустаҳкамланиб, иқтисодий аҳвол бирмунча схшиланган. Бу билан 19-а. бошларида қснғиротлар сулоласи ҳокимистни расман сгаллашига замин тайёрлаган. Муҳаммад Амин Иноқ ва Аваз Муҳаммад Иноқлар чингизий султонлар номидан ҳокимистни бошқарган бслсалар, уларнинг вориси А­лтпузар (1804—06) 1804 й.да
Абулғозийхон V Адгорхон сғли (1802— 04)ни тахтдан тушириб, сзини хон деб сълон қилган. Шунинг учун ҳам А­лтузархон Х.х. тахтига стирган қснғиротлар сулоласининг 1хони ҳисобланади. Унинг вориси, иниси Муҳаммад А аҳимхон I Х.х.ни бирлаштиришни ниҳоссига етказган. 1811 й.да бир қанча юришлардан кейин қорақалпоқларни ҳам Х.х. таркибига қсшиб олган. У стказган сиёсий, маъмурий, иқтисодий ислоҳотлар натижасида бошқарув тизими такомиллашиб, солиқлар тартибга тушган.
Оллоқулихон (1825—42), А аҳимқулихон (1842—45) ва Муҳаммад Аминхон (1846—55) даврларида Хива қсшинларининг Хуросонга юришлари кучайди, Марв ш. учун Бухоро амирлиги билан тезтез урушлар бслиб турган. Хива хонлари бу даврда Сирдарёнинг Орол денгизига қуйиладиган жойидан Туркманистон ҳудудидаги Кушкагача бслган ерларни бошқарган. 1855 й.да Сарахсни қамал қилиш пайтида Муҳаммад Аминхоннинг ҳалок бслиши мамлакатда парокандаликка сабаб бслган. Абдуллахон (1855— 56), Қутлуғмуродхонлар (1856) 6 ойдан ксп ҳукмронлик қилмасларидан сддирилган. 1856 й.да тахтни Сайд Муҳаммадхон (1856—64) сгаллаган.
Х.х.да сснгги мустақил ҳукмдор Феруз тахаллуси билан ижод қилган Муҳаммад А аҳимхон II (1864—1910) бслган. Унинг даврида хонликнинг сиёсий, иқтисодий, маданий жиҳатдан ссиши ксзга ташланади. Лекин, 1873 й. А оссис Х.х.ни босиб олган, Муҳаммад А аҳимхон II ва К.Л.Кауфман имзолаган Гандимиён шартномасига ксра, Х.х. А оссисга қарам давлатга айланиб қолган. Асфандиёрхон (1910— 18) А оссисдаги сзгаришлар сабаб Х.х.да зулмни кучайтирган. Шу билан бирга А оссис ҳукумати талаби билан 1910—13 й.ларда вазир Исломхсжа бошчилигида ислоҳотлар стказишга ҳаракат қилган. 1914—16 й.ларда солиқларнинг кспайиши, иқтисодий аҳволнинг оғирлашиши сабабли халқнинг норозилик ҳаракати кучайди.
1917 й. А оссисдаги фев. инқилоби таъсирида Аш хиваликлар ва б. сиёсий кучларнинг талаби билан Асфандиёрхон мажлис чақириш ва нозирлар кенгашини тузиш тсғрисидаги манифестга имзо чеккан. 1917 й. охирларида Х.х.даги советларга мойил кучларнинг олиб чиқиб кетилиши мажлиснинг тугатилишига асос бслган. 1918 й. снв.да сснгги рус аскарларининг Х.х.дан чиқиб кетиши Жунаидхон Хива ш.ни сгаллашига имкон берган. Асфандиёрхон Жунаидхон қслида қсғирчоқ ҳукмдорга айланиб қолган. Сиёсий сйинлар сабабли 1918 й. окт. ойида Жунаидхон томонидан Асфандиёрхон слдирилган ва сснгги хон Сайд Абдуллахон (1918 й. окт. — 1920 й. 2 фев.) тахтга чиқарилган. Бу даврда Х.х. мустақил давлат сифатида фаолист юргизган. Аш хиваликлар қизил армиснинг ёрдами билан 1920 й. 2 фев.да Сайд Абдуллахонни тахтдан туширишган ва Х.х. тугатилди деб сълон қилишган.
16—19-а.лар давомида Х.х. ҳудудлари доимо сзгариб турган. Дастлаб хонлик ҳудуди Хоразм воҳасидагина жойлашган бслса, кейинчалик унинг чегараси жан.да А­рон ва Марвгача, шим.да Урал дарёсигача бслган ерларга чсзилган, шаркда Бухоро амирлиги, ғарбда сса Каспий денгизи кирғокдаригача етган. А услар босқинидан кейин Амударёнинг чап қирғоғида 62237,2 км2 ер майдонига сга кичик вассал давлатга айланиб қолган. Аҳолисининг сони ҳам доимо сзгариб турган. Ўртача 1 млн. киши атрофида аҳоли сшаган. Унинг кспчилигини сзбеклар, туркманлар, қорақалпоқлар, кам сонли форслар, араблар, руслар ва б. ташкил қилган.
Х.х. бошқарув тизими, асосан, Бухоро ва Қсқон хонликларидек бслиб, фарқи, 19-а. бошларидан хон ҳузурида Кенгаш (Девон) бслган. А­нг юқори амалдорлардан ташкил топган кенгаш ваколати чекланган. Асосий қарорлар хон томонидан қабул қилинган бслсада, амалдорларнинг хонлик бошқарувидаги мавқеи баланд сди. Мансаб ва унвонлар ҳарбиймаъмурий, ҳарбий ва диний тоифаларга бслинган. Иноқ, оталиқ, бий, амир улумаро, меҳтар, қушбеги, бекларбеги, девонбеги ва б. унвон ва мансаблар хонлик иқтисодий, сиёсий, молисвий, ҳарбий ҳаётида муҳим срин тутган. Хонлик суд ишлари, асосан, диний уламолар қслида бслиб, уларнинг мамлакат ҳаётида таъсири кучли бслган.
Хонликда давлат тили сзбек тили бслиб, Бухоро ва Қсқондан фарқли слароқ барча фармонлар, давлат ҳужжатлари фақат сзбек тилида ёзилган. 16 — 18-а.ларда Х.х.нинг маъмурий жиҳатдан бслиниши вилост деб аталган бслса, 18-а.дан беклик деб атала бошлаган. Дастлаб хонликда 16 та вилост, 2 та ноиблик бслган бслса, кейинчалик вилостлар сони 22 тага етган. Уларни хон томонидан тайинланган ҳоким ва ноиблар бошқарган. Хива ш. сса хон ва бош вазир томонидан бошқарилган.
Ижтимоий ҳаётда хон ва унинг амалдорлари ва диний уламоларнинг мавқеи юқори бслиб, иқтисодий ҳаётнинг асосини ташкил қилувчи ер ҳам, асосан, улар қслида бслган. Кам ерли ва ерсиз деҳқонлар улардан ижарага ер олиб ишлаганлар ва уларнинг аҳволи жуда оғир бслган. Сунъий суғоришга асосланган деҳқончилик мамсакат иқтисодида муҳим срин тутгани учун Амударёдан чиқарилган каналларни қазиш давлат аҳамистига молик иш ҳисобланган. Шунингдек, чорвачилик, ҳунармандчилик, савдосотиқ ҳам иқгисодий ҳаётда муҳим срин тутган.
Хонлик ҳарбий қсшини ва қурол аслаҳасини схшилаш жуда паст даражада бслган. Қсшинни кспроқ срим ксчманчи туркманлар ташкил стган. Олдинги даврлардаги ҳарбий соҳадаги ижобий тажрибалар ривожлантирилмай ташлаб қсйилган.
Х.х. Бухоро, Қсқон, А­рон ва А оссис каби қсшни давлатлар билан савдосотиқ ишлари олиб борган. Солиқдар барча мусулмон давлатларидагидек хирож, закот, бож ва жузъсдан иборат бслган. Шу билан мажбурий меҳнатнинг баъзи турлари амалга оширилган.
Бошланғич мактабда сқиш, ёзишни срганган болалар мадрасаларда сқитилган. 19-а.да Х.х.да 1500 га сқин бошланғич мактаб ва 103 Мадраса мавжуд бслган. Хива ш.нинг сзида 22 та Мадраса бслган. 19-а.да Х.х.да адабиёт, тарихнавислик, хаттотлик, мусиқа санъати, меъморлик ва маданистнинг бошқа соҳаларида муайсн ютуқлар қслга киритилган.
Мунис, Огаҳий, Феруз, Комил Хоразмий, Камрон, Баёний, Хисравий, Муродий, А ожий, Мутриб Хонахаробий, Лаффасийлар асарлари сзбек адабиёти ривожида сзига хос сринга сга. Танбур чизиғи нотасини сратган Комил Хоразмий «Мақоми Феруз Шоҳий» асари ва «Ланжгоҳ» мақоми билан сзбек миллати санъатига катта ҳисса қсшган. Абулғозийхон «Шажарайи турк», «Шажарайи тарокима» асарлари билан Хоразм тарихнавислик мактабини бошлаб берган бслса, Мунис ва Огаҳийлар тарихнавислик ва таржимонлик мактабини сратиб, «Фирдавс улиқбол», «Зубдат уттаворих», «Ғиёс уддавлат», «Жоме улвоқеоти султоний», «Шоҳид ул иқбол» асарлари билан тарих соҳасини ривожлантирдилар. Баёнийнинг «Шажарайи Хоразмшоҳий», «Хоразм тарихи» асарлари Ўзбекистон тарихини срганишда асосий манбалар ҳисобланади.
Ҳоз. Хива ш.да сақланиб қолган қад. меъморлик иншоотлари, асосан, хонликлар даврида қурилган. Буларга Анушахон ҳаммоми, Шерғозихон мадрасаси, Муҳаммад Аминхон мадрасаси, Ксҳна Арк, Тошховли, Карвонсарой, Исломхсжа минораси, Қалъа девори, Ауриллабой саройи ва б. киради.
Ад.: Абулғозий, Шажарайи турк, Т., 1992; Огаҳий, Асарлар, 56ж., Т., 1978— 80; Баёний, Шажараи Хоразмшоҳий, Т., 1994; Хива минг гумбаз шаҳри, Т., 1997.
Аеъмат Лолвонов.

«Ўзбекистон Миллий А­няиклопедисси»дан