[521] Getto (it. Ghetto) - shaharning   irqiy va diniy nuqtai nazardan kamsitilgan kishilar uchun majburiy yashash joyi bo‘lgan mavzesi. - Tarj.
[522] Messiya [fr. messie < lot. messia < qad. yah. Mašiah masih] - iudaizm va xristianlikda: zaminga ilohiy hokimiyat o‘rnatish uchun keladigan najotkor. - Tarj.
[523] Entropiya [nem. Entropie, fr. entropie < yunon. yen ...ga, ichkariga + tropē qayrilish, evrilish] - 1. fiz. Jismning yoki jismlar sistemasining issiq holati tavsiflaridan biri: sistemaning muqarrar jarayonlarda o‘sib boruvchi va muqarrar bo‘lmagan jarayonlarda doimiy holda qoluvchi ichki tartibsizligi o‘lchovi. 2. Tib.- Tarj. Kiprikning ichkari tomon qayrilishi.
[524] Egalitarizm [fr. égalitarisme < égalité tenglik] - falsafada xususiy mulkni teng bo‘lish orqali ijtimoiy ziddiyatlarga barham berish nazariyasi. - Tarj.   
[525] Xarizma [fr. charisme < yunon. charisma ilohiy armug‘on, ilohiy iltifot] - o‘ta  qobiliyatlilik, shaxsning intellektual, ma'naviy yoki boshqa masalada boshqalardan ajralib turishi, ustunligi. - Tarj.
[526] Qaqshatqich jang 873/1469 yili ro‘y berdi. Unda Eronning mongol hukmdori (sunniy) Oq Quyunli sulolasiga mansub turkmanlardan yengiladi. O'z navbatida ularni 906/1501 yilda Shoh Ismoil yengadi. U mamlakatda safaviylar boshqaruvini joriy qiladi. Ushbu boshqaruv Eronni zo‘ravonlik bilan shia mamlakatiga aylantiradi. (The Cambridge History of Iran, VI, 174-5; 189-350.)
[527] Masalan, qarang: Imam al-Haramayn al-Juwayni, al-Burhan fi usul al-fiqh (Cairo, 1400), §§1189-1252.
[528] Mohammad Hashim Kamali, Principles of Islamic Jurisprudence (Cambridge, 1991), 356-65
[529] Ushbu masalaga oid oyatlar: «Baqara» surasi, 219-oyat, «Niso» surasi, 43-oyat va «Moida» surasi, 90-oyat. Qarang: Kamali, 16-17.
[530] Kamali, 150.

[531] Kamali, 150 Shatibi, al-Muwafaqat, III, 63 dan iqtibos oladi.
[532] Muslim, Jana'iz, 100.
[533] Kamali, 155.
[534] Sayf ad-Din Ahmed Ibn Muhammad, Al-Albani Unveiled: An Exposition of His Errors and Other Important Issues (London, 2nd ed., 1415), 49-51.
[535] M.Z. Siddiqi, Hadith Literature, its Origins, Development and Special Features (Revised ed. Cambridge, 1993), 3, 40, 126.
[536] Matnning kamchiligi, garchi isnodi to‘g‘ri bo‘lsa ham, uni zaiflashtirib qo‘yadi. (Siddiqi, 113-6).
[537] Kamali, 361.
[538] Murakkab qiyos mavzusining ba'zi bir sharhlari uchun qarang: Kamali, 197-228; Sayf al-Din al-Amidi, al-Ihkam fi Usul al-Ahkam (Cairo, 1332/1914), III, 261-437, IV, 1-161.
[539] Kamali, 363-4.
[540] Ko‘pincha, nega endi bugungi kunda faqat to‘rtta maktabga ergashish kerak, degan savol beriladi. Javob aniq: nazariy jihatdan nega ularning soni aynan to‘rtta bo‘lishi kerakligi mantiqqa to‘g‘ri kelmasa-da, tarixiy dalilga ko‘ra, o‘sha to‘rtta maktabninggina qo‘llab-quvvatlashga asos bo‘ladigan mukammal kitoblari mavjud. Ibn Xaldun o‘ta harfxo‘r bo‘lgan zohiriya mazhabi xususida bunday deb yozadi: "Bir pulga qimmat kishilar ba'zan zohiriya maktabiga ergashishni va o‘sha kitoblarni o‘qib, ulardan huquqshunoslikning zohiriya tizimini  o‘rganmoqchi bo‘ladi, biroq ular arosatda qoladi va ko‘p sonli musulmonlarning muxolifligi va noroziligiga duchor bo‘ladi. Ular bu yo‘lda bid'atchiga ham aylanib qoladi, negaki, o‘qiyotgan kitoblarining kalitini muallimlar ularga bermagan bo‘lib chiqadi". (Muqaddima, tr. F. Rosenthal [Princeton, 1958], III, 6.)

[541]  «O'z hurmatini bilish va bosiqlik, boshqa ulamolarni hurmat qilish, ummatlarning tashvishlariga hamdardlik, dunyoqarashi hamisha keng, donishmandligi mukammal va bag‘rikengligi bemisl bo‘lgan Rasululloh sallallohu alayhi vasallamga ergashish buyuk ulamolarga xos bo‘lgan xususiyatlardir». Imam Yusuf al-Dajawi (d. 1365 AH), Maqalat wa-Fatawa (Cairo: Majma' al-Bu^uth al-Islamiya, 1402), II, 583.  «Haqiqiy adolat barcha imomlarning qadrini yuksak bilishdir; Kimki ijtihod darajasiga yetmagani uchun  mujtahid mazhabiga ergashsa,  boshqa imomlar o‘z imomidan farq qilishidan xafa bo‘lmaydi». (Shatibi, I'tisam, III, 260.) Ulamolar turli mazhab vakillarining bir-birini hurmat qilishiga oid misollarni ko‘plab keltirgan. Masalan, damashqlik ilohiyotshunos olim Shayx Ibrohim as-Samadiy (1662 yili vafot etgan) xudodan 4 ta o‘g‘il berishni so‘rab iltijo qiladi. U farzandlarining har biri tan olingan mazhab vakili bo‘lishini, shu tariqa o‘z xonadoniga to‘rt hissa rahmat yog‘ilishini istaydi. (Muhammad al-Amin al-Muhibbi, Khulasat al-athar fi a'yan al-qarn al-hadi 'ashar [Cairo, 1248], I, 48.)
[542]  «Allohning rasuli - unga Allohning rahmati va salomi bo‘lsin - Mu'ad ibn Jabalni Yamanga yubormoqchi bo‘lganida undan so‘radi: "Agar biror ishga qozilik qilish kerak bo‘lib qolsa, qanday qilib hukm chiqargan bo‘lar edingiz?" U javob berdi: "Allohning kitobida nima deyilganiga qarab". Rasululloh: "Mabodo, Allohning qitobidan topmasangiz-chi", deb so‘radilar. U: "U holda Allohning rasuli sunnatlari asosida o‘z hukmimni chiqarishga  (ijtihodi ra'yi) harakat qilaman", deb javob berdi. (Abu Daud, Aqdiya, 11.)
[543] Kamali, 366-393, especially 374-7; see also Amidi, IV, 219-11.
[544] Kamali, 386-8.
[545] Mujtahid o‘z mulohazasida  ijmoga yoki asosiy printsiplarga, yoki bir ma'noli matnga, yoki ochiq  qiyos (al-qiyas al-jali) ga hech bir isbotsiz qarshi boradigan bo‘lsa, uning muqallidiga o‘z qarashini odamlarga yetkazishiga yoki o‘sha asosda fatvo berishiga yo‘l qo‘yilmaydi... biroq hech kim bu narsalarga huquqshunoslik, ochiq qiyos, bir ma'noli matnlar va boshqa nimadir aralashib qolganini yoki qolmaganini bilmaydi; buni bilish uchun kishi usul ul-fiqhni o‘rganishi va o‘zini fiqh ummoniga tashlashi kerak". (Imam Shihab al-Din al-Qarafi, al-Furuq (Cairo, 1346), II, 109.)
[546] Imom ash-Shatibiy buni quyidagi iqtibos misolida tushuntirib beradi, u boshdan-oyoq taqlidmujtahid bo‘lishi mumkin, bu holda o‘zining ijtihodi  tufayli chiqariladigan fiqhiy xulosalarga amal qilishi kerak bo‘ladi. [II] U nihoyatda bilimdon muqallid ham bo‘lishi mumkin. Bu holda unga ergashishi uchun yo‘lboshchi, amal qilishi uchun hukm chiqarib berguvchi qozi va taqlid qilishi uchun ulamo zarur bo‘ladi. Ko‘rinib turibdiki, u yetarli darajada bilimga ega bo‘lgan kishi sifatida yo‘lboshchiga ergashadi. Buning isboti shuki, mabodo u yo‘lboshchisining  o‘zi murojaat qilgan masaladan bexabarligini bilsa yoki bu haqda gumon qilsa, o‘sha yo‘lboshchiga ergashishi yoki chiqargan hukmini qabul qilishiga izn berilmaydi; darhaqiqat, ilmli yoki ilmsiz kishi o‘zi malakasi yetarli bo‘lmagan deb hisoblagan kishiga xuddi bemor kishi  taqdirini tabib bo‘lmagan kishi qo‘liga topshirishi mumkin bo‘lmaganiday,  taqlid vositasida ergashishi mumkin emas.  [III] U mujtahid darajasiga yetmagan bo‘lishi mumkin, biroq dalil va uning kontekstini tushunadi va ma'lum bir masalalarda ba'zi hukmlarni boshqasidan ustun qo‘yish zarurligini anglay biladi. Bu holda kimdir uning nimani afzal bilayotganini, qarashlarini tan olishi yoki olmasligi shart. Basharti, o‘sha qarashlar tan olinsa,  u ushbu masala yuzasidan xuddi mujtahidday bo‘ladi; tan olinmasa, u xuddi mutaxassis bo‘lmagan  boshqa oddiy musulmonlar singari boshqa mujtahidlarga ergashishga majbur bo‘ladi. (al-I'tisam [Cairo, 1913-4] III, 251-3.) bo‘yicha ortodoksal pozitsiya - turimning bundan keyingi qisqacha bayonini berish uchun xizmat qiladi: "Shariat hukmlariga amal qiladigan kishi uch toifaning biriga mansubdir. U
[547] Qur'on, "Nahl" surasi, 43-oyat.
[548] Qur'on, "Tavba" surasi, 122-oyat.
[549] Ushbu hadisning bir versiyasi Imom Termiziy («Hudud», 2) da bor, lekin u zaif bo‘lgan Yazid ibn Ziyodni o‘z ichiga oluvchi isnodga ilova qilib berilgan.
[550] Ibn Abi Shayba, Musannaf, XI, 70.

[551] Ushbu ulamolar haqida qarang: Ahmad ibn al-Naqib al-Misri, tr. Nuh Keller, Reliance of the Traveller (Abu Dhabi, 1991), 1059-60, 1057-9.  Ibn al-Qayyumning ushbu masalaga munosabati doimiy bo‘lmagan. U «I'lam al-Muvaqqi'in" asarining ba'zi joylarida har bir musulmon to‘g‘ridan-to‘g‘ri Qur'on va Sunnat asosida hukm chiqarish malakasiga ega, degan fikrni ilgari surayotganga o‘xshaydi. Biroq boshqa o‘rinlarda esa u ko‘proq ziyolilarga xos qarashni ilgari suradi. Masalan, u bunday deb yozadi: «Imomining mazhabiga sodiq muftiy, o‘zining nazarida to‘g‘riroq bo‘lgan boshqa bir mazhabga asoslanib, fatvo berishi mumkinmi? [Javob shuki] agar u ijtihod amaliyotida o‘sha imomning printsiplariga ergashsa va ilohiy kalomni tahqiq qilsa [ya'ni, mujtahid fil-mazhab bo‘lsa] gina o‘zi to‘g‘ri deb bilgan boshqa bir mujtahidning fikriga ergashishi mumkin». (I'lam al-Muwaqqi'in, IV, 237.)  Bunday  yondashuvning qamrovi keng, biroq shunga qaramasdan, u yuksak malakali mufassirga ergashishdan ko‘ra, har safar «dalil»ga ergashishday oddiygina tushunchadan juda yiroqdir.   
[552] Ibn Taymiyaning asarlari faqat bir nusxadagi qo‘lyozmalar sifatida mavjud; Suyutiy va An-Navaviy singari buyuk allomalar asarlariga qiyoslanganda, hatto boshqalarining ham juda kam ko‘chirilgani ko‘zga tashlanadi. Uning asarlarining qadimgi qo‘lyozmalari ro‘yxatiga qarang: C. Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur (2nd. ed. Leiden, 1943-9), II, 126-7, Supplement, II, 119-126.
[553] Abduhga o‘z navbatida uning ustozi va hamkori Jamoliddin Afg‘oniy (1839-97) ta'sir ko‘rsatgan edi. Afg‘oniy o‘tish davrini boshidan kechirayotgan Namiq Kamol  va (bir oz keyinchalik) Ziyo Ko‘kalp va Sati' al-Husariy  singari "Yosh usmonlilar" avlodiga mansub deb hisoblanar edi. Ushbu avlod vakillari G'arb davlatlarining muvaffaqiyati va Usmonlilar armiyasi mag‘lubiyatidan qattiq ruhiy jarohat olishgan edi. Ular "ko‘hna mohiyat"ni saqlab qolgan holda asliyatni qo‘llab-quvvatlab, tarixiy musulmon madaniyatidan voz kecharak, madaniy yangilanishga erishish mumkin, deb o‘ylar edi. Butun 19-asr davomida ular asliyatni izlashdan ongli ravishda yoki boshqacha ilhomlangan edi. Millatchi faylasuflar Herder va Le Bon Frantsiya va Germaniya uchun xuddi shunga o‘xshash o‘z milliy madaniyatlarining "original manbalari"ga asoslangan uyg‘onish-essentsial (asliyatga qaytish)  loyiha yaratgan edi. Herder hamda Le Bonning asarlari o‘sha paytlar musulmon dunyosi xalqlari tillariga tarjima qilingan va qo‘lma-qo‘l qilib o‘qilgan edi. Afg‘oniy teran mutafakkir emasdi, biroq uning pamfletlari va maqolalari o‘zi va Abduh muharrirlik qilgan "Al-Urvat" jurnalida chop etilar va katta ta'sir kuchiga ega edi. Uning o‘zi targ‘ib qilgan panislomiy mafkuraga yoki islomning ramaqijon va tarixga zid versiyasiga ishongan-ishonmagani noma'lum.  Afg‘oniy o‘zining musulmonlar peshvosi ekanini unutib qalam tebratgan paytlar ko‘pincha favqulodda shubhalanuvchi sifatida ko‘zga tashlanar edi. Masalan, u Renan bilan munozaraga kirishib, arab tamaddunining inqirozi xususida qalam tebratayotib, islom haqida bunday deb yozadi: "Shunisi ravshanki, ushbu din qaerda qaror topmasin, hamisha ilm-fanni bo‘g‘ishga intildi va hayratlanarlisi shuki,  buni amalga oshirishda  zulm unga tayyor dastyor edi".  (Renanga javob, translated by N. Keddie in An Islamic Response to Imperialism: Political  and Religious Writings of Sayyid Jamal al-Din ‘al-Afghani' (Berkeley and Los Angeles, 1968), 183, 187.  Abduhning ushbu maqolaning arab tiliga tarjimasi chop etilmasligi uchun ozmuncha ter to‘kmagani ajablanarli emas.
[554] Ulamolar, shuningdek, islom yurisprudentsiyasining mana bu yetakchi printsipidan ham iqtibos keltiradi: «Noto‘g‘ri (munkar) deb hisoblangan narsani ulamolar o‘zaro kelishib (ijmo) noto‘g‘ri demaguncha qoralash durust emas.  (Dajawi, Fatawa, II, 583.) Imom ad-Dajaviy ham (II, 575)quyidagi fikrni ilgari suradi: «Ulamolar o‘rtasida qarashlardagi tafovut ummat ustiga yog‘ilgan buyuk rahmatdir. Umar ibn Abdulaziz bunday degan edi: «Rasulullohning sahobalari - ularga Allohning rahmati va salomi bo‘lsin - rozilik bermagan narsalar meni ham rozi qilmaydi. Ular rozi bo‘lmagan ishlarni qilgan kishilarga rahmat inmaydi». Tobeinlar orasidagi buyuk muhaddislardan biri Yahyo ibn Said bunday deydi: «Ilm ahli tavsiya ahlidir. Ular bir-biridan farq qiluvchi fatvolar berishda davom etmoqda, biror ulamo boshqasiga fikri bo‘lak bo‘lgani uchun ta'na qilishi mumkin emas". Ammo oddiy kishilar, ba'zi bir fraktsiyalar istayotganiday, o‘z hukmlarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri Qur'on va Sunnatdan olsa, ularning fikrlari bundan-da ziddiyatli bo‘ladi. Endi To‘rt Maktab  minglab maktablarga aylanib ketadi. O'sha kun kelsa, musulmonlar boshiga falokat ustiga falokat yog‘iladi, hech qaysimizga bunday kunni ko‘rish nasib etmasin!"
[555] Bu narsa 18-asrning boshlarida tushunib yetildi. Shoh Valiulloh ad-Dehlaviy (Hujjat Allah al-Baligha, I, 132)ning kuzatishicha: «Ummat to shu kungacha... to‘rtta mazhabga taqlid vositasida amal qilish masalasida yakdil bo‘lib keldi. Ushbu yakdillikda yaqqol foyda va imtiyozlar bor, ayniqsa, g‘ayrat butunlay so‘nib qolgan va ruhlar o‘z ehtiroslaridan mast bo‘lishga mahkum etilgan kunlarda har kim o‘z fikri borligidan lazzat olar edi». Bu bizga islomning turli fikrlar ehtimoli va qonuniyligini rad etadigan totalitar din emasligini eslatib turadi. «Musulmon ulamolari mujtahid o‘zining shariat hukmlarini chiqarishday qonuniy ijtihodi masalasida gunohga yo‘l qo‘yishi mumkin emas. [Faqat]  Bishir al-Marisiy, Abu Bakr al-Asamm va mu'tazaliylar va o‘n ikki imomga ergashuvchi shialar ta'limoti singari  qiyos ilmini rad etuvchilargina har bir fiqhiy muammo uchun yagona to‘g‘ri hukm borligiga, kimki unga erishmasa, gunohkor ekaniga  ishonadilar". (Amidi, IV, 244.) Albatta, bu islomning ilohiy rahmati, sog‘lom va saxiy bag‘rikengligi ramzidir. «Alloh sizlarga yengillikni istaydi, og‘irlikni xohlamaydi» (Qur'on, «Baqara» surasi, 185-oyat). "Men qiyinlashtirish uchun emas, osonlashtirish uchun yuborilganman". (Buxoriy, "Ilm", 12.) "Allohning rasuliga - unga  rahmatlar va salomlar bo‘lsin -  hech qachon ikki fikrdan birini tanlash imkoni berilmagan edi. Agar gunoh bo‘lmasa, ulardan osonrog‘ini tanlar edilar". (Buxoriy, "Manoqib", 23.) Biroq Dehlaviy yashagan davrda odamlar Sunnatning ushbu printsipini mensimagani uchun shikoyatlarga sabab bo‘lgan  jarayon bugungi kunga kelib yanada zaharliroq bo‘lib qoldi. Eng zararli narsa shuki, nafs shunchalik katta kuchga aylandi, ba'zi bir davralarda ko‘hna musulmonchilikka xos xushmuomalalik va  bag‘rikenglikka asoslangan adab yo‘qolib ketdi, odamlar boshqa musulmonlarning o‘zinikidan boshqacha bo‘lgan fikrini qabul qilishi qiyin bo‘lib qoldi.
[556] Ko‘pgina yosh musulmon faollari, ehtimol, o‘zini doimiy xavf ostida sezgani uchundir, Imom Malikday allomaning fiqh xususida berilgan 40 savolning  36 tasiga, bilmayman, (la adri) deb javob berganiga qaramasdan, o‘z dini haqida nimanidir bilmasligi mumkin ekanini tan ololmaydi. (Amidi, IV, 221.)
[557] So‘nggi mushohada sifatida ushbu bob fiqhni zamonaviy sharoitlarga javoban kengaytirish va rivojlantirishga qarshi e'tiroz deb tushunilmasligi kerakligini qo‘shib qo‘ymoqchi edim. Ayni paytda o‘ta jiddiy ijtihod talab etilmoqda; ushbu kitobda aytilgan fikr shuki, bunday ijtihodni havaskorlar emas, yuksak malakali ulamolar amalga oshirishi shart.
[558] Historia monotheistica (lot.) - yakkaxudolilik   tarixi.
[559] Puer aeternus (lot.) - abadiy bola.
[560] Homo Islamicus (lot.) - islom  kishisi.
[561] Bioetika (ingl.) - biologik tadqiqot va amaliyotlarning etika, ya'ni axloqqa oid jihatlarini o‘rganuvchi fan. - Tarj.   

MUNDARIJA

Gapning ibtidosi"¦
1.    Ming yillik alomat sifatida       
2.    Modernizm tugashiga ishonch
3.    Sunnat birlamchiligi
4.    Madinaning qorishiq tarovati
5.    Oila inqirozi
6.    Islom, Irigaray va jins masalasi
7.    Bir dindan ikkinchisiga o‘tish sog‘inch hissi sifatida: najotkor Buyuk Ahd
8.    Diniy Boshqani tan olish
9.    Britaniya va Buyuk Ahd
10.    Islom ma’naviyati: unutilgan inqilob
11.    Mutaassiblik balosi
12.    Aksilmazhabchilik muammosi
"¦va intihosi
Tarjimondan
Izohlar

XXI asrda Islom (postmodern dunyoda qiblani topish)



Muallif: Timoti Uinter (Abdulhakim Murod)
Hajmi: 936 Kb
Fayl tipi: pdf, zip
Saqlab olish
Online o'qish