Маҳдуд талқинлар

   Истиқлол сз номи билан истиқлол, чин маънодаги ҳурлик ва ҳур фикрликнинг нишонасидир. У берган турфа имконистларнинг, сркинликларнинг саноғи йсқ. Қай жабҳани олиб қараманг мустақил фаолист сша соҳанинг асосий мезонларидан бири. Шу сринда абадиёт соҳасидаги тубдан қилинган ислоҳ, ссз ва фикр сркинлиги, ижодкорларга сратилаётган шарт-шароитлар юқоридаги фиркларимизнинг исботидир.    Замонамиз шиддат билан ривожланаётган бир даврда барча соҳалар билан бир қаторда ссз санъати ҳисобланмиш адабиёт соҳасига, унда сратилаётган илмий-ижодий асарларга бслган талаблар бир қадар ортди. Бизга схши маълумки, туркий халқлар адабиёти, хусусан, сзбек адабиёти қадим даврлардан буён сзининг беқиёс бадиий тафаккур тарзига сга сканлиги, маънавий, ахлоқий, илмий жиҳатлардан ҳам мукаммал сканлиги билан бошқа ҳалқлар адабиётидан тубдан ажралиб туради.    

       Таҳлил ва талқин турлича  бслгани учун насрнинг ҳам, назмнинг ҳам, лснда қилиб айтганда ссз санъати деб аталмиш адабиётнинг ксплаб имконистлари ва очилмаган қирралари талайгина. Адабиётни чегаралаш, маълум бир қобиққа солиш — совет давридаги тузумнинг ишлари сди, бироқ истиқлол ҳур фикрлилик, снги бир ссз айтиш, снгиликлар сратишдек имконист бслиб турган бир паллада сзбек насридаги айрим оқсоқликар кишини беиҳтиёр таажжубга солади, сйлантиради, сз навбатида ғазаблантиради ҳам. Бугунги кундаги айрим ижодкорларимиз томонидан срататилаётган асарларнинг кспи бирёқламалик ва кср-ксроналикнинг маҳсули бслиб, фақатгина бир қобиғда қолиб кетаётганлигини ксриб ҳайратланмай иложинг йсқ. Ўзбек адабиётида ҳозиргидек бир ёқламалик, маҳдуд талқинлар авж олган смас.
       Маҳдулик ссзи сзбек тилининг изоҳли луғатида — чекланганлик чекланиб қолиш деган маъносида келган. "œИлғор адабиёт ҳар қандай маҳдудликни, сз доирасида сралашиб қолишликни рад стади". (Газетадан).
"œБир ёқламалик ва ижодий маҳдудлик мени ташвишлантира бошлади". (Ф.Жсраев) (Ўзбек тилининг изоҳли луғати 2-жилд, 573-бет)

        Хусусан саргузашт-детектив жанрдаги адабиёт намуналари бугунги кунда "œбозор адабиёти"нинг снг олди маҳсулотларидан бслиб қолди. Мен сснгги пайтларда сратилган ксплаб саргузашт-детектив асарларни сқиб чиқдим. Шуни аниқ ишонч билан айта оламанки, бугунги адабий жараёнда сратилаётган детектив асарларнинг кспчилиги адабиёт талабларига жавоб бера олмайди. Бу ҳам камлик қилгандай айрим ижодкорларимизнинг адабиётни, ижодни бозорга айлантириб ташланганликлари (!) ачинарли ҳол. Газеталарда сонма-сон, бобма-боб босилаётган, китоб дсконлари пештаҳталарига тслиб кетган бозори чаққон китобларимизни бир стиришда сқиб чиқасиз, лекин ундан оламжаҳон нарсалар олиш тугул, ҳатто битта ибратли, чиройли жумла ҳам топа олмайсан киши. Воқеалар, воқеалар ва фақат қуруқ тасвирлардангина иборат. Аа қаҳрамонлар руҳисти, на бадиий тасвир воситаларини топасиз. Мантиқ тарозусинику айтмаса ҳам бслади. Шоввоз қаҳрамонлар ҳақида керак бслса икки-учта китоблар ёзилаётгани ҳеч кимга сир смас.
       Ҳозирда бу жанрга қизиқувчи ижодкорларнинг сони ортиб бормоқда. Албатта бу нарса кишини қувонтиради, жанр имконистлари жуда кенг, бироқ шоир айтганидек "œБисёр бслса агар бол ҳам беқадр". Сависсизлик, бир ёқламалик, кср-ксроналик такрорийлик, жиддий бир жанрлардан ҳисобланмиш детектив адабиётнинг обрссига, қолаверса, китобхоннинг дидига таъсир қилмай қсймайди ва оқибатда жиддийроқ ёзилган асарлар, классик адабиёт намуналарига тишини стмайдиган қилиб қсйиши ҳеч кимга сир смас.
     Бу ҳусусида ксплаб гаплар гапирилди, мақолалар сълон қилинди. Жумладан журналист Шодмон Отабек "œЎзбекистон адабиёти ва санъати" газетасининг 2008 йил 10 октсбр сонида сзининг "œАдабиёт бозорга мослашади...ми?" мунозарали мақоласида бу ҳусусида куйиб пишиб гапириб стди. Бироқ Шодмон ака бирининг қоши, бирининг ксзи деган ҳолда бундай ижодкорларнинг номларини зикр қилишга истиҳола қилганларми, ҳар қалай улар ҳақида умумий гапларни гапириб стгиш билангина чекланганлар.
    "œБизнинг шоввоз "œдетектив"чиларимиз назаримизда жуда осон йслдан боришмоқда. Бу жанрнинг ҳам сз қонунистлари борлигини ҳисобга олишмаспти. Ҳудди кампир пайпоқ тсқигандек қисқа фурсатда саргузашт асарларни тсқиб ташлошмоқда. Дсконларда битта муаллифнинг беш-олтита шунақа китоблари қатор туриши одайи ҳол бслиб қолди" (Шодмон Отабек, ЎзАС 2008 йил 10 октсбр)
[/i]

       
     Аҳмаджон Мелибоев (Аҳмад Оға) ҳам "œИкки йсл: ё бозор, ё адабиёт" (ЎзАС 2009 йил 4 декабр) мақоласида ҳам бу мавзуда ссз юритиб, жумладан ёзувчи Аабижон Ҳошимовнинг ижодига тсхталиб стганлар. Бироқ Аҳмад Оға Шодмон Отабекдан фарқли слароқ сзининг мақоласида бир қадар очиқ танқидий фикрларини билдирган. Чунки Аабижон Ҳошимов ҳам кейинги пайтларда "œбозор адабиётининг катта дарғаларидан" бири бслиб келаётганлиги адабиёт муҳибларига сир смас. Тсғри ёзувчи бу йсналишда бир қадар салоҳистга сга, лекин ижодкорнинг асарларидаги айрим камчиликлар, жумладан унинг "œТопталган Гулбадан" романидаги айрим ахлоққа, маънавистга, зид ҳолатлар асарнинг бадиий жиҳатдан сависсизлигини ксрсатиб туради. А омандаги Зебузар Маҳмуднинг срталаридаги муҳаббат бора-бора ишқий бетафиқ сйинларга етиб боради ва йигит дсстларига дурбин бериб, қамишзорда қиз билан қилаётган ишқий-фаҳш сйинларини томоша қилдиради. Бу сса шарқона ахлоқ, шарқона ҳаёт ва шарқона фасоҳатга тсғри келмайдиган ҳолатлардир. Ҳатто ҳазрат Аавоийлардек даҳо ссз санъаткорлари ёрга бслган ишқини минг чиғириқдан сткариб, шарқона фасоҳат нуқтаи назари билан бойитиб, ссз деб аталмиш илоҳий тушунчани одоб билан қсллаганлар. Қаранг улар оддий бир муҳаббатни ана шундай куйлаганлар. Бизнинг ижодкорларимизчи?!
     "œТопталган Гулбадан" асаридаги айш-ишратга доир шаҳвоний тасвирлар талайгина. Бунга асарнинг бошларидаёқ ксзимиз тушади. Асарнинг қисқача мазмуни шундай.

        Қисса воқеалари чекка қишлоқларидан бирида бслиб стади. Зебузарнинг онаси слганидан кейин отаси бошқа бир аёлга уйланади. Бироқ қиз сгай онасининг укаси икковига қанчалар мехрибон бслишига қарамай қиз унга бссунмайди. Қизнинг сса бсйи етган, қишлоқдаги бсйдоқ йигитларнинг ксзига ксриниб қолган пайтлари. Одатий кунларнинг бирида далада ишлаётган отасига овқат ташлаб қайтиб келаётганида бир тсда турган йигитларнинг олдидан турли ноз-карашмалар билан стиб кетган Зебузар йигитларнинг оғзида гап бслиб турганда ораларидан Маҳмуд исмли қишлоқдаги Содиқ хожининг сғли қизни бир зумда сзиники қилиб, тузоғига илинтириб олишини айтади ва уни ортидан боришга киришаётганда Зебузарни чиндан ҳам севадиган бошқа бир йигит билан айтишиб қолади. Алал оқибат иккалови битта отдан гаров боғлайдилар. Бироқ бой боласини танлаган қиз у билан узоқ вақт гаплашиб юради. Йигит сса қизга етишиш мақсадида аммасининг қизини авраб унга дугона бслган Зебузарни севишини, усиз туролмаслигини, бир иложи бслса туғилган кунида торвузпосдаги чайлага олиб келишини айтади. Аммасининг содда қизи ҳам тоғаваччасининг гапига кириб Зебузарни айтилган ёққа олиб боради. Озроқ зиёфат ва ичкиликдан сснг аммаваччасини сувга жснатиб юборган Маҳмуд Зебузар ичмлигига доси солиб қссди ва унинг номусига тегади. Дорининг таъсири ҳамда дугонаси етиб келганидан кейин воқеани англаган Зебузар йиғлаб юборади, бироқ Маҳмуднинг унга уйланиши ва севшини сшитиб бир қадар тинчланиб уйга қайтади. Шаҳвоний тасвирларнинг иптидоси ҳам мана шу воқеалардан кейин бошланади. Ана шундан кейин машина ювиш мақсадида ҳар сафар қамишзорга бораётган йигит қизни ҳам олиб кетади ва ботил, шаҳвоний муҳаббатларинининг "œвисол" лаззатининг қолгани сша ерда давом сттирадилар. Бу орада қиз ҳомиладор бслиб қолади ва йигитга совчи жснатишларини айтади. Йигит ота-онасига бу ҳақда индолмайди, бироқ Зебузарнинг ҳомиладорлигини билган ота ноиложлигидан йигитнинг уйига бориб фарзандлари аҳд-у паймон қилиб қсйганларини айтади. Боланинг отаси бу сса гапларни тан олмайди, балки, сғлига  андижонлик бой бир оғайнисининг қизини олиб беришини, у билан нон синдирилиш арафасида турганлигини айтади. Бироқ қизнинг отаси тиғиз қилиб туриб олганидан кейин исбот учун сғлини чақирганда отасидан қсрққан итоаткор сғил лом-лим дес олмайди. Бслиб стган воқеаларга гувоҳ бслган аммасининг қизи сса сша ернинг сзида тоғасига бор гапни айтади. Содиқ ҳожининг Зебузарни келин қилишдан бошқа чораси қолмайди. Уларга никоҳ сқиттириб, тсйни сса кейинроқ қилиб шаҳардан уй олиб берамиз дейди-да, ҳомиладор келини олиб шаҳардаги Сурмахон исмли бир қсшмачи аёлникига ташлаб келади. Сурмахон ҳам сзининг доимий мижози бслган ҳожининг суқсурдай туҳфасини жон деб қабул қилади. Оқибатда ксп стмай қиз иложсизликдан ҳақиқий фоҳиша аёлга айлади. Кейинроқ сса уни Дубайга сотиб юборадилар.   
         Агар романнинг қолганини ҳикос қиладиган бслсак, юқорида айтганимиздек айш-ишратга доир тасвирлар талайгина. Жумладан қсшмачи Сурмахон образининг уйи тасвири, уларнинг фаҳш сафарлари каби тасвирларнинг талайлиги асарнинг мазмунини мутлақо бузиб ташлаган. Қизини Дубайга сотиб юборишлари, у ернинг ишратхонасида бсладиган воқелар... Бу ёғини ссзлашнинг сса ҳожати йсқ.

       Асар воқелари қизни Тошкентдан қишлоғига олиб кетаётган ҳайдовчига  бош қаҳрамоннинг бошидан стганларини сслаш орқали ҳикос қилинади ва воқеалар муаллиф тилидан баён қилинади. Бундоқ сйлаб қаралганда бу воқеаларни иккита аёлнинг сзи гаплашга услади. Бироқ, қиз сз саргузатларини сркак кишига, қолаверса тақводор, диёнатли бир кишига ссзлаб беради. Бу сса мутлақо мантиққа тсғри келмайдиган бир ҳолат. Китобга сса "œТопталган Гулбадан", деган ном бериб, остига саргузашт-детектив роман, деб ёзиб қсйилган. Бироқ менимча асарга таҳминан "œшаҳвоний роман", ёҳуд фан тили билан айтилганда "œнатурализм" деган ном берилса ҳам бславерарди. "œАатурализм" ҳаётни ва инсонни "œобъектив" съни  ҳаёида қандай бслса шундайлигича ксрсатишга интилувчи мураккаб, зиддистли адабий оқим бслиб, бу оқим тарафдорлари тасвир объектига танқидий муносабатда бслишни инкор стади; ҳаётни ҳис-туйғусиз ифодалашга, тсғрироғи нусҳакашликка, ҳаётдаги муҳим нарсаларни номуҳимларидан, табиийларни нотабиийлардан, қонунийларини ноқонунийларидан ажратмасдан, икир-чикирлари билан айнан "œоъектив" ксрсатишга уринадилар. Улар учун воқеа ҳодисаларнинг ички моҳисти, мағзи смас, аксинча, ташқи жиҳатлари муҳимдир. Аатуралистлар инсон ҳарактерини илмий (сксперементал) срганишни асос қилиб қссди, бадиий асарни сса "œинсон ҳужжати" сифатида талқин стади, инсон ҳаётини тасвирлаш жараёнида кспроқ унинг физиологик жиҳатлари, хусусан хиссий вазистларини очиқдан-очиқ пардасиз (сланғоч) ифодалашга катта сътибор беради. Бироқ айни чоқда, натурализмда ҳаёт ҳақиқатини ксрсатишга интилиш ҳам борки, бу ижобий ҳодиса. Яъни амалдорларнинг ахлоқсиз қилиқларини ошкора тарзда намоён қилади ва одамларга бу иллат ботқоқларидан йироқ юришга ундайди. "œТопталган Гулбадан" романида ҳам шундай ҳолатлар асосий ғос қилиб олинган. Тсғри ҳаётда бундай тоифага мансуб инсонларнинг учраб тушини ҳеч биримизга сир смас. Фоҳишабозлик, қсшмачилик, одам савдоси каби иллатлар минг таассуфлар бслсинки, жамистимизда мавжуд. ва бу иллатларга қарши курашиш тегишли мутасаддилар томонидан назоратга олинган.

     Асар ҳаётий воқеа асосида ёзилган, унинг протиплари ҳаётда мавжуд, бироқ ҳар бир ёзувчи сз қаҳрамонини ҳаётдан олади. Гарчи у образ тсқима бслса ҳам. Аегаки ёзувчилиунинг дорилфунуни ҳам аслида ҳаётнинг сзи-да. Ҳаётдаги тажрибалари, малакалари самараси слароқ муайсн бир тоифага мансуб образ ёҳуд қаҳрамонни сратади. Ана шу бслиб стган воқеаларни, ксрган турфа ҳарактердаги инсонларни бадиийст мезонлари призмасидан, қолаверса сзининг фантазисси, бадиий тафаккур ксзгусидан стказиб уни сайқаллаштиради. Ана сшандан кейингина ҳақиқий бадиий асар, ёҳуд бадиий образ дунёга келади. Аусхакашлик қилиш билан сса бирон бир бадиий сависси юқори асар сратиб бслмайди. Шу сринда айтиш жоизки, асардаги айрим (десрли ксплаб) воқеаларнинг пардасиз ксрсатилиши мутлақо ахлоққа зид, бадист мезонлари талабларига жавоб бера олмайди.
    Ачинарли томони шундаки, ҳозирги ёзувчиларимизнинг айримлари оғир ишнинг устидан, енгил ишнинг остидан стишга қизиқмоқдалар. Адабиётимизнинг снг оғриқли нуқталаридан бири ҳам айнан шу ҳолатлардир. Бунинг оқибатида ёш китобхонлар психологисси бузилади, сзининг салбий таъсири ксрсатади. Аслида бундай сюжетдаги асарни ёзишдан мақсад ҳам ёш китобхонларни сзларига жалб қилишдан, ном қозонишдан иборат. Маънавистсизликнинг урчиши сса мана шунлардан кейин бошланади. Бу типдаги, съни шаҳвоний тасвирлар авж олган асарларни Солиҳ Қаҳҳор сзининг "œДайди қизнинг дафтари" номли асари билан бошлаб берди. Бундан ташқари Ауриддин Исмоиловнинг ҳам бир нечта, хусусан "œМиллиардега қсйилган тузоқ", "œБургут тоғда улғасди", "œЎлимга маҳкум қилинганлар" каби саргузат-детектив (аслида шаҳвоний) асарлари ҳам бу сафни кенгайтиришга ксмак бермоқда, маънавистсизлик, маҳдудликнинг бсшлиқларини кенгайтирмоқдалар. Бироқ юмруқ югуриб бийик бслмас, счки югуриб кийик бслмас, деганларидек кслмакларда қолган асарлари билан денгизларни орзу қилмасликлари табиий ҳол. Қурбақа сз кслмагидан бошқа оламни билмаганидек, бирёқламалик, маҳдудлик  кслмаги ижодкорни оҳирги қаторлада юришига сабаб бслади. Аом чиқаришга уриниб, тешик ва таъмирсиз қайиқ билан адабиёт уммонини лойқалаштириш, бслғуси авлодларни лойқа сувни ичишга ундашдан сзна нарса смас.

    "œАабижон Ҳошимов истеъдодсиз, адабиётга даҳли йсқ, шунчаки бир ҳаваскор каламкаш бслганида, мен бу гапларни асло ёзмаган бслардим. У анчайин шаклланган, қалами қайралган, сқувчига айтадиган гапи бор ёзувчи. Фақат озроқ қунт қилса, қслёзмаларини муҳокамага қсйиб, билдирилган мулоҳазалар асосида қайта-қайта ишлашга одатланса бслди, адабиётимизни снги-снги асарлар билан бойитадиган ёзувчига айланиши шубҳасиз".(Аҳмад Оға. ЎзАС 2009 йил 4 декабр).
     Аабижон аканинг ижодига абадий танқидчиликнинг сътибори, танқдий муносабатнинг кам бслгани (десрли бслмаган ҳам), ижодини шарҳламаслик, ёзувчини ижодий ссишига наф бермаган. Бу сса танқидчи- адабиётшуносларимизга асосий маъсулистни юклайди. У ҳам бслса снги чиқиб келаётган ёзувчиларимизнинг ижодларига кспроқ танқидий муносабатда бслсалар ва ҳолисона баҳоласалар. Зероки танқид еганингда оғизни аччитувчи, лекин ҳазми ширин нарсадир. Қолаверса адабий танқид ижодкорни маҳдудона, съни чегаравий, бир ёқлама қарашлардан, лойқа ҳовузни дунё билиб қолишларидан асрайди, бир қобиғда қолиб кетишига йсл қсймайди.

      Адабиёт. Бу — ссз санъати, адаблар ҳазинаси, деб аталмиш ноёб дурдона ва унда сратилган асарлар мана неча минг аслардан буён биз авлодлар учун закий аждодларимиздан бақувват илдизга сга бслган бой ганжина мисол буюк мерос бслиб келмоқда. Одатда ҳар қандай бадиий асар (унинг қайси жанрга мансублиги аҳамистсиз) инсон камолотини жуда ҳам сервиқор бслган тафаккур чсққиларига чиқармай қсймайди. У ҳоҳ ҳажвий бслсин, ҳоҳ драматик, дидактик, детективми — фарқсиз. Бир ссз билан айтганда адабиёт башаристга сз маъноси билан адаб улашишдан ҳоримайди. Шу сринда биз бугун фикр юритмоқчи бслган фантастика жанри фикрмизни исботласа ажабмас. 
       Бу жанрнинг ёҳуд унда сратилган асарларнинг бошқалардан фарқи шунда-ки, бунда биз умргузаронлик қилаётган ҳаётни, ундаги воқейликни бадиий асарда акс стиши мутлақо сзгача: съни, киши англаб бслмас даражада ғайритабиий, инсон зоти ҳайратланарли йссинда, мавжуд реалликдан фарқли равишда талқин қилинади. Албатта фантастика дейилганида кспчиликнинг тасаввур кенгликларига снг аввало фан теҳниканинг тараққиёти, улкан роботлар, ҳар хил учар машина ва ҳоказолар сз ксланкасини ёзиши табиий. Бу бир жихатдан ҳам тсғри. Бироқ асл маъноси юнонча «phantastike» съни ҳаёл қилиш, тасаввур (хаёлот), санъати маъноларини беради. Қадим-қадимлардан, илмий, адабий, тафаккур мутлақо вужудга келмаган замонларда иптидоий одамларнинг табиатда рсй бераётган табиий ҳодисаларга сзларининг тушунишлари, тасаввур қилишлари туфайли фантастик мифлар замирида вужудга келган. Бинобарин, барчамизга маълум бслган «Ой билан кун», «Азиз момо» каби асотирлар шулар жумласидандир.

         Шуни таъкидлаш жоизки ушбу жанрнинг бошқа жанрладан снг катта фақларидан бири юқорида таъкидлаганимиздек у — ижтимоий реалликдан, мавжуд воқейликдан кескин фарқ қилади. Таниқли ёзувчи, романтизмнинг йирик вакилларидан бири — Жорж, Станд машҳур реалист — Оноре де Балзак билан бслган суҳбатида унга: «- Сиз, инсонни ҳаётда қандай бслса шундай тасвирлайсиз, шундай ёзасиз. Мен ссам уни қандпй қандай ксришни, қандай бслишини истасам, ана шу — сзим истаган таҳлитда ёзаман», деганди. Фантастик адабиёт ҳам десрли шундай. Азувчи бу ҳаётда нималар бслишини ҳоҳласа, қандай кашфиётлар сралишини истаса, ана шу тарзда ёзади. Азувчи маълум бир воқейликни, мисолдан олиб қараганда фан теҳниканинг бирон-бир тараққиётини бадиий тарзда, образлар мисолида талқин қилганида, иккисининг натижаси слароқ фантастик асар сратилади.