Karim Mahmudov. Qiziqarli pazandalik

Ziyolee 06 Oktyabr 2011, 13:46:43

— Қаерга кетдинг сшанда? — ссради бува тскилган уруғларни биттадан тераркан.
— Қаерга бсларди, буважон, сз ватанимга-да. Бу ерда ҳурматим жойида, уруғ-авлодларим ҳам ксп: шакарпалак, қирқма, кскча, ҳандалак, қсзи калла, тоғора қовун, амири, тошбости, жсро қанд, бешак, босволди, оқ уруғ, сски чопон, қора қовун, умир боқий — хуллас 200 дан ҳам кспроқмизда, сй.
— Қовунжон! Минг йил муқаддам табобат илмининг бобокалони Абу Али ибн Сино сени дори деб мақтаганини биласанми?
— Бундан хабарим йсқ скан, буважон.
— Юр кетдик, буни сенга китобдан ксрсатаман,— дес қовунни авайлаб қслтиқлаб олди ва тсғри колхоз кутубхонасига борди. Жовондан ибн Синонинг болишдек келадиган «Тиб қонунлари» китобининг II томини олди, хатчсп қистирилган бетини очиб сқиб берди:
«Қовуннинг сти етилтирувчи ва тозаловчидир. Терини ҳам тозалайди, айниқса уруғи ва ичидаги сти юздаги сепкил доғ ва бошнинг кепаклашишида суркалса фойда қилади. Лсчоғини манглайга ёпиштирилса, ксзга тушадиган назлаларга жуда схши тссқинлик қилади. Қовуннинг озуқалиги схши ҳазмланганда ҳосил бсладиган ҳилти аъзоларга мувофиқдир. Буни бошқа таомдан кейин ейиш керак». Агар сени скканлар селитра солишмаса борми, сша ибн Сино айтгандай даволигингча қолаверасан. Ксп сша, навларииг йсқолмасин!
Қовуннинг юзига табассум югурди.
— Сизнинг ҳам, буважон, умрингиз боқий бслсин! Шу тобда радиодан Ғафур Ғуломнинг ушбу шеъри снграб кетди:

Тилими тилимни минг тилим қилган,
Қирқмалар боғлади юкни қовғага,
Асалжон Шакаров паспорти билан,
Бебилет жснайди, дсстга совғага.

Qayd etilgan

Ziyolee 06 Oktyabr 2011, 13:47:00

Масаллиқлар... имтиҳон топширади

Ҳурматли деҳқонлар етиштирган хилма-хил масаллиқлар — ошпаз ва уй бекаси учун тайёрланадиган масаллиқ. Бироқ текширувчи олим учун сса булар илмий материалдир. Чунончи: гсшт, сут, тухум, сабзи, пиёз, дон-дун, узум, олча, шафтоли ва бошқа барча егулик нарсалар... Бу масаллиқлар дастурхонга қсйилса, ҳамма ҳузур қилиб ейди, аммо олим уларга савол ташлайди: «Ай, нозу неъмат, насли насабинг нима?», «Қайси моддалардан таркиб топгансан?», «Бағрингда одамларга инъом қилинадиган қандай озуқа ва қанча қувват-бор?» «Инсонга нечук фойда келтирасан?» ва ҳоказо.
Масаллиқлар шу қсйилган саволларга жавоб бериш учун сзига хос имтиҳондан стадилар — печда қиздирилади, ҳовончада туйилади, тарозиларда тортилади, микроскоплар орқали бағри-бағрига мсраланади. Ана шундан сснг ноз-неъматларнинг тузилиши, аҳамисти, инсонни тсйдириши ва сиҳат-саломат олиб юришидаги хислатлари рсёбга чиқади.
Ярим аср мобайнида олимлар дастурхонимиздаги анчагина «зим-зиё ғаниматлар» билан танишиб олишга муваффақ бслдилар. Буни қарангки, ана шу ғаниматлар туфайли биз оғир дардлардан халос бслиб юрарканмиз, болаларимизнинг тез ссишларига восита бсларкан, меҳнат қобилистимиз йсқолмас скан, бош мисмиздан тортиб асаб толаларигача соғлом бслишимиз ҳам ана шу узоқ асрлардан бери «киши билмас» деб келинган озиқ-овқатлар таркибидаги алланечук нарсаларга боғлиқ бсларкан.

Qayd etilgan

Ziyolee 06 Oktyabr 2011, 13:47:06

Тарихга мурожаат қилайлик. Сайёҳлар, айниқса шимолий мамлакатларга борган йсловчилар еган овқатларида аллақандай бир модданинг етишмаслигидан ҳалок бсладилар. Чунончи: Шимолдаги Янги Ер оролига борган капитан Бареня ана шундай ҳалок бслганди. Капитан Седовни айтмайсизми, Арктика музларида совуқдан смас, балки ейдиган таомларидаги махфий моддаларнинг етишмаслигидан ҳалок бслган. Бутун бошлиқ нароходдаги одамларнинг барчаси қирилиб кетганлигига ҳам мисоллар ксп.
Узоқ сафарга чнққан матрослар ҳеч оч қолмай, тузланган гсшт, консервалар, ёғ, дон-дун, нон еб турган бслсалар ҳам яинга касалига мубтало бсладилар. Кимки кск пиёз, саримсоқ, лимоп топиб еган бслса, тузалиб кетган-у, насиб қилмаганлари ҳалок бславерган. А¦ингани апа шу масаллиқлар тузатишини олимлар сезган бслсалар ҳам, лекин уларнинг таркибидаги қайси модда дори-дармонлик вазифасини стаспти, ҳеч ким билмасдп. Фақат 1912 йилда польшалик биокимёгар олим Казимир Функ ана шу номаълум модда нима сканлигини кашф қилишга муваффақ бслади. Бунинг, учун у кск пиёз, лимон, саримсоқ, қорағот каби масаллиқлардан имтиҳон олади. Синов «беш» баҳо билан скунланади. Ўша масаллиқларнинг насл-насаби турлича бслишига қарамай, таркибида бир хил модда бор скан. Инсон аъзоларига дармон берадиган, касалларга дорилик вазифасини стайдиган бу моддани олим лотинча ҳаёт амини витамин деб атади ва С ҳарфи билан белгилади.

Qayd etilgan

Ziyolee 06 Oktyabr 2011, 13:47:14

Қадимги сзбек олимлари ва халқ табиблари бундай моддани очмаган бслсалар ҳам дармон бслувчи неъмат масаллиқларда бслади, деб тахмин қилганлар. Кишини тсқ тутишдан ташқари масаллиқлар таркибида силлани қуритмайдиган, бардам тутадиган нарса ана шу дармон бслувчи модда дер сди улар. Буни витамин тсғрисидаги дастлабки фикр десак ҳам бславеради. Узоқ вақтгача олимлар Хитой, Японис, Индонезис, Вьетнам ва бошқа гуруч ксп истеъмол стиладиган мамлакатларда «бери-бери», деб аталувчи касалнинг келиб чиқиш сабабини билмай келардилар, «Бери-бери» касалига чалинган кишиларни безгак сингари қалтироқ босади, танаси абгор бслиб кетади, оёқлари чалмашиб юра олмай қоладилар. Кспчиликнинг ёстиғини қуритган бу қасалликнинг сабаби оқланган гуруч сканлиги аниқланганда, ҳамма ҳайратда қолади. Ҳа гуруч нечоғли пардозлаб оқланса, шунча ёмон бслар скан. Гуруч кепаги билан бирга снг зарур ва ажойиб-ғанимат «В» витамин елпиб юборилар скан-у, организм ушбу витаминни муттасил олмай турса — «бери-бери»га чалинар скан. Буни ҳам Қазимир Функ аниқлаган.
Ўтган асрнинг 80-йилларида сшаб ижод қилган олим Аиколай Дунин фаолисти ҳақида гапирмай иложимиз йсқ. У сичқонлар устида тажриба олиб борганда ажаб бир фактга аҳамист беради. Сут ичириб боқилган сичқонлар схши ссиб соғлом юришган. Аммо, сут таркибига схшаш: оқсил, мой, шакар, турли минерал тузлар аралашмасидан иборат емиш едирилган сичқонлар сса бирин-кетин сла бошлаган. Олим бундан шундай хулоса чиқаради: демак, сутда оқсил, мой, шакар, сув ва тузлардан ташқари сна қандайдир модда бслиши керак, ана шу модданинг озгинаси ҳам ҳаёт учун катта нафи тегади. Бу ҳам витамин мавжудлигига ишора сди.
Ҳозирги даврда ҳар турли масаллиқлар таркибида 30 дан ортиқ витамин борлиги аниқланган, шулардан снг аҳамистлилари лотин ҳарфлари билан белгиланган: А, В, В1, В2 В6, В12 А А , С, Д, Е, А, К кабилардир.

Qayd etilgan

Ziyolee 06 Oktyabr 2011, 13:47:27

Синчков олимлар сзларинннг олижаноб ишларини шу кунларда ҳам давом сттирмоқдалар, улар сабзавот ва мева сирларини изчиллик билан срганмоқдалар. Биз буни «имтиҳон» деб атадик. Мана, ана шундай сзига хос имтиҳондан бир намуна: катта лабораторис. Сабзавот ва мевалар жамул-жам. Олимлар сз креслоларида савлат тсхиб стиришибди. Ассистент сьлон қилади: алфавит бсйича бугун номи «С» ҳарфи билан бошланадиган масаллиқлар синовдан стказилали.
Мақсад: «С» витамин мавжудлигини текшириш. Марҳамат, учтадан кираверинглар!»
Лрофессор ссрайди:
— Исм ва фамилиснгис?
— Сабзивой Мирзоий.
— Смородина Краснас.
— Саримсоқбой Лиёзов.
А аислик қилувчи ссрайди: «Ким тайёр?»
Оқ халатли олимлар олдига ранги заъфарон бслиб кетган бслса ҳам сзини дадил тутиб минбарга Сабзивой чиқди. Келишган қоматини ростлаб гапира кетди: «Сосбонгулдошлар оиласидан бсламан. Ибтидоий ота-боболаримнинг ватани Волга бсйларидан то Ўрта денгиз ҳавзаларигача майдон бслган дейишади. Мени инсонист 4000 йилдан буён маза қилиб еб келспти. Валерис, Карател, Мирзоий, Мушак, Аант, Геранда каби анчагина опа-сингил ва оға-иниларим бор. Биз икки йиллик сабзавот қаторига кирамиз. 1930 йилда франяислик олим В. Вильморен бизни ёввойи сабзидан тарқалганимизни исбот қилиб берган. Албатта, биз дарҳол егулик ҳолатига келган емасмиз, А аҳмат, деҳқонларгаки, улар бизни минг-минг йиллар тарбислаб маданийлик даражасига кстаришди. Анди шаклимиз ҳам, лаззатимиз ҳам ҳар хил. Чунончи: синчалоқдек келадигаи Карател укамдан тортиб бсйи бир метр, сни косадай келадиган Япон сабзи деган акам ҳам бор. А ангимиз сариққина смас, қизил, оқ, сшил, ҳатто зангори ҳам бслиши мумкин.
Лрофессор: «Таркибингиз тсғрисида маълумот беринг!»

Qayd etilgan

Ziyolee 06 Oktyabr 2011, 13:47:48

Сабзи доска ёпига бориб бсрни қслига олди-да, жадвал туза бошлади: қурук модда — 11 прояент, шакар — 6,5 прояент, ҳужайра моддаси -1 прояент, азотли моддалар, жумладан оқсил — 1,5 прояент, А витамин (бу модда менда жуда ксп) —7 прояент. В1—0,007 прояент, В2— 0,006 прояент, С—5 прояент, А А —0,2 прояент. Яна бирмунча минерал тузлар ҳам мавжуд. Шунинг учун мен ҳам сзбек паловннинг жониман, шарбатимни сиқиб ичганларнинг қони кспасди, қириб еса жиғилдон қайнашини босаман. Шабксрликка ҳам шифо бсламан. Қсйинг-чи, менинг таркибимдаги моддалар она сути таркибига тенг. Шу сабабдан бслса керак, паловга бутунлигимча солиб дамлаб докага сраб сутдан қолган болаларга смдиришади. Сувимни сиқиб сммайдигап болаларга смдиришади. Бу ишимга франяислик олимлар «тасанно сенга» дедилар (мақтанчоқлик бслмасин-ку) ва менга «сабзанотлар қироли» деб ном қсйишди. Ўзбек тилидаги «Сабзавот» ссзи ҳам «сабзи» дан келиб чиққан дейишади. Шу билан гапим тамом.
Лрофессор: «А аҳмат, биз Сизга бир оғиздан «аъло» баҳо қсйдик!»
Ҳар битта мева, ҳар бир сабзавотни ана шундай имтиҳон топширтирсак, болишдек бир китоб бслар сди. Сизларни зериктирмайликда, бошқа масаллиқлардан қайсилари имтиҳондан муваффақистли стганлигини қисқа хабар қилиб қсс қолайлик.
Таркибидаги фойдали моддаларнинг ксплиги ҳамда витаминларга сероблиги жиҳатидан рсйхатдаги: 1. Анорхон Қуваева. 2. Анжирали Кадота. 3. Беҳиниса Чиллаки қизи. 4. Бодрингжон Яшангов. 5. Гилосхон Қсқонова, 6. Дсланаой Аордонова. 7. Анғоқбек Дсрмоний. 8. Жийданиса Чилонова. 9. Карамхон Ўзакова. 10. Rартошечка Лорх. 11. Лавлагихон Қандова. 12. Лимонашвили Грузинов. 13. Мандаринсн Армснов. 14. Ааъматакхон Атиргулова. 15. Олмаой Ааманганова. 16. Олхсрихон Аслингейм. 17. Ломидорпошша Юсупова. 18. А едискахон Майскас. 19. Саримсоқвой Лиёзов. 20. Смородина Краснас. 21. Смородина Чернас. 22. Тарвузвой Қсзибоев, 23. Турпхсжа Марғилоний. 24. Узумжон Ҳусаиний. 25. Шафталихон Олёрова. 26. Ўрикпошша Қандакова. 27. Қовунбой Кскчаев. 28. Қовоқбой Кадибоев каби азаматларнинг барчаси аъло баҳоларга имтиҳон топширдилар ва лабораториснинг «Имтиёзли дипломини» олишга мушарраф бслдилар.

Qayd etilgan

Ziyolee 06 Oktyabr 2011, 13:48:06

IV. ААТИҚА ТАОМЛАА , ЛЕКИА ДИД БОА АСИДА БАҲС АТИЛМАЙДИ

Севимли таом деб...

Бразилисда қирол ҳукмронлик қилган даврдан буён шундай бир латифа айтилиб келинар скан.
Саройга узоқдан чопар келиб, дарвозабонларга:
— Мени дарҳол жаноби олийларининг ҳузурига киритинглар, муҳим хабар бор, — дейди. Ичкарига кириб, зиналардан, заллардан югуриб кетаётганида уни соқчилар ушлаб қоладилар.
— Жаноби олийларининг ҳузурига ҳозир кириш мумкин смас, у киши ҳузур қилиб севимли таом танаввул стмоқдалар!
— Қириб айтинг, муҳим хабар бор, бу — олампаноҳнинг ҳаёт-мамотига тааллуқлидир!
Қиролнинг маҳрами ичкарига кириб қайтиб чиқади ва дейди:
— Илтимосингизни бажо келтиролмаганим учун ғост афсусланаман, капитан, жаноби олийлари итапоа таомини танаввул стаётганларида у кишига ҳеч ким ва ҳеч нарса халақит бермаслиги зарурлигини сна бор уқтирдилар.
— Афсус.
Овқатдан сснг капитан қирол қабулхонасига киради ва хабарни етказади:
— Жаноби олийлари! Шум хабар келтирганим учун бир қошиқ қонимдан кечасиз, деган умиддаман, сғлингиз Фердинандо салтанатга қарши исён кстарди.
Қирол васвасага тушади, у зодагонларни чақиртириб, шошилинч тадбир ксра бошласа ҳам фурсат қслдан кетган сди. Қирол дастурхонидан идиш-товоқларни йиғиштириб олгунга қадар стган вақт ичида Фердинандо тарафдорлари саройни ишғол қилган сдилар. Қиролни қамоққа олиб кетаётганларида у қичқирди:
— Ошпазга айтиб қсйинглар, сртага нонуштада менга итапоа юборсин!
Ушбу таомни деб салтанатдан айрилган қирол сғлидан итапоа тайёрловчи ошпазни хизматкор қилиб беришни ссрайди. Қиролнинг тақдирини ҳал қилган сша итапоа денгиз қисқичбақасидан тайёрланадиган пудунг бслиб, А ио-де-Жанейро аҳолиси ҳам бир вақтлар стган сша қиролни калака қилиб: «Биз итапоа есётганимизда, ҳеч ким халақит бермаслиги керак»,— деб қсйишади.

Qayd etilgan

Ziyolee 06 Oktyabr 2011, 13:48:53

* * *

Қадимги А им лашкарбошилардан бири Лукулла узоқ вақт давом стган урушларда чарчаб уйига қайтиб келади. Анди у ҳеч бир урушда қатнашмасликка ва қолган умрини меҳмондорчилик маишатларида стказишга қарор қилади. Лукулла ҳар куни уйига меҳмон чақирар ва ҳар гал ҳар хил алачи, каламири, пиза алс неаполитана каби ноёб таомлар тайёрлатар ва мириқиб танаввул старди.
Бора-бора унинг ҳарбий қаҳрамонликлари унутилиб, Лукулла меҳмонинавозликда ва маишатпарастликда «шуҳрат қозона боради». Қунлардан бирида у сардина балиғидан зайтун ёғига қовуриб тайёрланганалачи таомини ҳузур қилиб еб стирганида душман ҳужум қилганлиги тсғрисида хабар келади. Лукулла пинагини ҳам бузмайди ва меҳмонларга мурожаат қилиб: — Жаноблар, алачини емасдан уруш қилиб бсладими?—дейди. ? Қочиб қолиш ёки бирор бошқа тадбир ксрилса бслар сди, лекин Лукулла севимли таомини деб, барча меҳмонлар билан бирга аср олинади.
Ўшандан буён неча минг йиллар стиб кетди, бироқ Аеаполитан аҳолиси сртасида ушбу ҳазил-мутоиба ҳамон ҳукм суради. Меҳмондорчилик дастурхонига алачи таоми қсйилди дейилгунча барча: «Аввал алачини ҳузур қилиб еб олайлик, ундан кейин Лукулладеқ ҳалок бслсак ҳам армонимиз йсқ»,— дейишади.

Qayd etilgan

Ziyolee 06 Oktyabr 2011, 13:49:01

* * *

Севимли таом танаввули снг муҳим ишдан ҳам зарур сканлиги ҳақида тарихда сна бир мисол бор. Ўша қадимги А имда Дентет исмли лашкарбоши бслган. У ксп жангларда жонбозлик ксрсатиб машҳур бслган. Мамлакат идораси, раҳбарлик ишлари патрияийлар қслида, Дентет сса плибейлардан, бироқ унинг қаҳрамонлиги саркарда қилиб тайинланишига сабаб бслади. Ллибей қуллардан келиб чиққани учун саркарда бслса ҳам ғост содда ҳаёт кечиради. Бир куни шолғомни қсрга ксмиб еб стирган скан (бу унинг снг севимли таоми бслган). А им билан жанг қилаётган самнитлардан сулҳ тузиш учун Дентет ҳузурига слчилар келади. Шу сулҳ тузилмаса уруш давом стиб турибди, қанчадан-қанча бошлар кесилмоқда. Йсқ, Дентет пинак бузмайди, у гулхан олдида бемалол қсрни титкилаб стириб, бир неча шолғомни пишириб, арчиб тузга теккизиб еб бслгандан сснггина ҳайрон бслиб кутиб турган слчилар билан музокара бошлайди. Лекин Дентёт тсрт дона шолғомни деб 400 та бошнинг кесилишига сабабчи бслади.

Qayd etilgan

Ziyolee 06 Oktyabr 2011, 13:49:10

* * *

Севимли таомини деб бутун бошлиқ армиснинг мағлубистга учраганига тарихда сна битта мисол бор.
Воқеа XIV асрда содир бслади. Люксембург графлиги Герман графлиги билан уруш олиб борар сди. Ғалаба қозонишларига оз қолган, сна бир ҳужумга стилса, вассалом, Люксембург графлигининг қсмондони юк тсла араваларда, ҳар бир солдатнинг елкасидаги қаппайган ҳалталарда сқ-дори ксп деб ишонган ҳолда сз режасини тузган сди.
Аскарларнинг аксаристи Бруссель шаҳридан тспланган бслиб, бу ерликларнинг снг севган таоми товуқ гсшти ҳисобланарди.
Долзарб пайт, команда сшитилади:
— Запасдаги сқ-дорилар ишга солинсин! Ҳужумга стилсин!
Халталар, аравалардаги сшиклар очилганда сқ-дори қаёқда дейсиз... Бутунлигича қайнатиб, қизартириб қовурилган товуқ гсштлари билан тсла сди. Маълум бслишича ғалабага ишонган брусселлик уй бекалари ва пазандалар солдатларни фронтга жснатаётганларида ана шу лаззатли таомни сийлов қилган сканлар.
- Ҳужумгааа!! — деб иккинчи команда берилганда, солдатлардан бири:
— Ўқ бслмаса нимани отаман?— деб қичқиради. У товуқнинг бир оёғини ажратиб олиб ес бошлайди.
Яна бир солдат:
— Оғайнилар, сзи ҳам овқат вақти бслиб қолди, шекилли — дейди-да дарахтга сусниб олиб танаввулга киришади.
Зираворларнинг ҳиди анқиб турган, лаҳими юмшоққина, сирти қоврак қилиб қовурилган бу таом барчанинг оғзидан сув очади. Хаккам-дуккам, тсртта-бешталашиб стириб олишган солдатлар балойи нафсларини ором олдира бошлайдилар.
Кузатиб турган душман томон дарҳол ҳужумга стади. Зеро германлар озчиликни ташкил қилсалар-да, брусселликларни асирга олишга муваффақ бсладилар. Кимдир буларни «Ай товуқхсрларей!» — деб калака қилади. Шу-шу, мана 600 йил стиб кетибди-ю, севимли таомини деб таслим бслган бруселликлар «товуқхсрлар» деган камситув лақабидан ҳанузгача халос бслолмай юрадилар.

Qayd etilgan