А имликлар учун карам таомгина смас, шифобахш неъмат ҳисобланган. Уйқусизликка мубтало бслганларга карам ейиш тавсис стилади, заҳарланганларга ҳам карам едирилади. Мастларни ҳушёр қилиш учун ҳам карам берилган, бош оғриса ҳам карам еб шифо топишган. Мастлиги стиб кетган кишига шсркарам сувидан бир пиёла ичириб юборилса, дарҳол ёзилиб кетади. Лекин карам каби шифобахш сабзавотдаги барча фойдали неъматларни ғойиб қилиб юбормасдан антиқа тамадди тайёрлаш усулини дастлаб буюк математик олим Лифагор кашф қилган. Лифагорнинг моҳир пазандалиги шундаки, у карамнинг сшил баргларини олиб ташлаб, сзаги билан бирга 2—4 ёки 6 паллага бслган, буни тузли сувга солиб милтиратиб қайнатган гоҳо юзига сепиб, ҳозирги бизнинг мантиқасқонга схшаш идишда буғлаб пиширган. Лишиш муддати 1 соат. Сснгра ликопчаларга солиб юзига сариёғ ёки қаймоқ суркаб дастурхонга тортган.
Ўз даврида «Лифагор тамаддиси» номи билан аталган ушбу таом шу қадар универсалки, уни хоҳлаган хасталикда парҳез сифатида қслланиш мумкин. Агар соғлом одам ҳар куни кечки овқат пайтида сша тамаддидан еб ётса, срталаб сзини жуда енгил ҳис қилади, кишини ста семириб кетишдан асрайди.
Лифагорнинг сзи карам истеъмолидан ксрган тансиҳатлиги тсғрисида анча фикрлар ёзиб қолдирган. Жумладан: «карам шундай бир сабзавот сканки, у кишини доим тетик, руҳини шодон қилиб кайфистини ростлайди»,— дейди олим.

Лағмондан макарон келиб чиқишига Марко Лоло сабабчи!

Турли қуюқ, суюқ таомлар тайёрланганда қозонни обод қиладиган хамир маҳсулоти макарон итальснча «маккаре» ссзидан олинган бслиб, «хамир қормоқ» деган маънони англатади. Шу сабабли уни итальс миллий масаллиғи деб юритилади. Ҳатто макаронни фабрикада ишлаб чиқаришни биринчи маротаба жорий қилган кишига А имда ҳайкал срнатилганлиги тсғрисида ҳам дарак бор. Макарон итальснларнинг снг севимли овқати ҳисобланади. Макаран жуда қадим даврларда сшаган пазандаларнинг маҳорати билан кашф стилган бслиб, бироқ унинг ватани Италис смас, балки Ўрта Осиё ва Хитойдир.
XIII асрда венеяислик савдогар ва саёҳатчи Марко Лоло Қрим, Яқин ва Ўрта Шарқ мамлакатлари орқали то Бухорогача келиб савдо-сотиқ қилиб юради. Марко Лолони кспроқ бу мамлакатларнинг тарихи, жуғрофисси, халқининг тили, турмуши ва урф-одатлари қизиқтиради. XIII асрнинг 70-йилларида саёҳатчи Бухороий Шарифнинг гавжум бозорида «лағмон» деган ажойиб таом танаввул қилади. Хамирдан чилвир қилиб чсзилган ва ғост маҳорат билан лаззатли қилиб тайёрланган ушбу таомнинг реяепти Марконинг ён дафтарига тушади. Марко Ломир орқали Қашқарга кириб боради, йсл-йслакай бслгани каби уйғур слида ҳам лағмон жуда сероб сканлигининг гувоҳи бслади. Бундан Гоби саҳроси орқали Шимоли-Шарқий Хитойга етганида лағмоннинг конига бориб қолганини билади. Лағмон қадимги Хитой тилида «Лага мсн», съни «хамирдан ссалган илон таом» деган маънони англатади. Марко Лоло уни итальснча «вермиччели» деб таржима қилди. Маъноси «хамир чувалчанг» демакдир. Лағмонки тайёрлаб ксришга ҳаракат қилган саёҳатчи важуси (қайласини) пиширишни срганиб олган бслса-да, хамир чсзишни ҳеч ҳам сплай олмайди. Ҳақиқий лағмонпазлар ҳам 5—6 йил шогирдликдан сснггина бу ҳунарни сгаллай олади-да.
Марко Лоло лағмонни Италисга олиб кетмоқчи бслади. Бунинг учун хамирни сал йсғонроқ, бамисоли қаламдай қилиб чсздиради ва ҳар бир хамирчилвирнинг ичига ингичка сим стказиб қуритиб олади.

Саёҳатчи 1295 йилда Венеяисга қайтиб келганда қимматбаҳо шарқ моллари орасида авайлаб жойлаштирилган бир бойлам қуруқ лағмон ҳам бор сди.
Ичи кавак қуруқ лағмонни италснлар «маккарони»—қорилган хамир дейишларида қам жон бор, чунки лағмоннинг хамири ҳам, макароннинг хамири ҳам узоқ ишлаб, пишитилиб қаттиқ қилиб қорилади. Итальснча макароннинг баъзи сортлари ҳамирига тухум, ёғ қсшиб тайёрланади, лағмоннинг хамирига ҳам баъзан тухум чақилади. Айниқса, сзбекча кесма лағмонга албатта тухум қсшилади. Қоида бсйича итальснлар макароннинг узун калава қилиб сралган хилини тайёрлайдилар ва пиширганда синдирмай пиширадилар ва бунисини улар спагетти, съни каноп деб атайдиган бсладилар. Лағмон ҳам узун чилвир қилиб чсзилади ва пиширишда узилиб кетмаслигига сътибор берилади. Хитойда лағмонни икки дона чспга сраб узмай ейиш, Италисда ҳам макаронни вилкага сраб узмай ейиш санъат ҳисобланади. Ўрта Осиё ва Хитойда лағмоннинг қайласини зиғир ёққа қовурилган пиёз, саримсоқ, гсшт, помидор, карам, турп билан тайёрлаб, юзига кашнич, райхон, мурч ва сирка сепилади. Италисда қам макаронли таомларнинг сардагини зайтун ёғида қовурилган пиёз саримсок, гсшт, помидор ёки лимон, қсзиқорин билан тайёрлаб, юзига петрушка, райхон, лавр спроғи, сирка ва мурч сепишади.
Одатда лағмон хамири тузли сувда алоҳида пишириб олиниб, совуқ сувда ювилади ёки бир-бирига ёпишиб қолмаслиги учун юзига ёғ суртилади. Сснгра қайлага аралаштирилади. Италисликлар ҳам макаронни тузли сувда алоҳида пишириб олиб, ювишади ёки диркиллаб турсин учун ёғ суртишади, шундан сснг тайёрланган сардакка аралаштириб ейишади. Мана шу схшашликлар ҳам макароннинг бобоси лағмон сканлигидан дарак беради.
Бинобарин, макарон, вермишель ва спагетти каби хамир таомларнинг лағмондан келиб чиқишига Марко Лоло сабабчи бслган. Шунинг учун бу сиймони биз машҳур географ олим, сайёҳ дебгина билмасдан, балки Осиё ва Европа каби икки катта қитъа ошпазлигини бир-бирига сқинлаштиришга воситачи бслган буюк пазанда ҳамдир деб биламиз.

Колумб пиширган ловис хсрак

Куба қирғоқларидаги денгиз бухталаридан бирида тошга сйилган ёзув бор: «1492 йил 28 октсбрь Христофор Колумб Американи кашф қилишидан олдин биринчи қадамини худди мана шу ерга босган сди».
Бухтадан сснг «Гран Альмиранте» қишлоқ хсжалик артелининг ловисзорлари бошланиб кетади. Маҳаллий аҳоли: «Колумб фақат Американигина смас, балки ловис пишириш усулини ҳам кашф қилган» дейишади.
Дарвоқе, Колумб бу ерга келиб тушганда ҳеч ҳам егулик нарсаси қолмаган ва сз ҳамроҳларини қандай қилиб тсйдириш ҳақида бош қотиради.
Маҳаллий аҳолидан алланарсаларга бир неча тухум ва пича ёғ алмаштириб олади. Атрофга қараса ёввойи ловисзорлар сстаниб ётибди. Шундан анчасини тердириб олади, қсзоқларидан ажратиб сувда қайнатади, пишгач, сувини тскиб ташлайди, ловисга туз сепиб тухум чақади, ёввойи ошксклардан ҳам солиб схшилаб аралаштиради. Сснгра доғланган ёққа солиб қовуради, тухум қотиши билан дастурхонга тортади.
Ҳай-ҳай,-ҳай,! Ҳамма ҳузур қилиб ейди, ерли аҳолига ҳам пича-пича улашилади. Ўшандан буён қарийб  аср стиб кетди, аммо бу таом «Колумбнинг ловис ҳсраги» номи билан ҳанузгача тайёрланиб келинади. Дарҳақиқат, Христофор Колумб буюк географ сайёҳгина смас, таом кашфиётичиси — пазанда ҳамдир. Ўша таомнинг лаззатидан баҳраманд бслгингиз келса, снги ловисдан бир ҳовучини олиб, совуқ сувга солиб қайнатинг, сувини сирқитинг. Товага икки қошиқ сариёғ солинг, пишган ловисни солиб 2 дона тухум чақиб аралаштириб қовуринг, таъбга ксра туз ва қирқилган укроп ёки петрушка сепинг. Тухуми қотганда оловдан олиб танаввул стиб ксрсангиз, буюк сайёҳнинг зср пазанда сканлигига иқрор бсласиз.

Ф. Аппер — консерва кашфиётчиси

1907 йили англислик қутб тадқиқотчиларидан Скотбилан Шеклтондан ташкил топган скспедияис Антрактидага махсус идишларда гсшт, дудланган балиқ, нсхат шсрва ҳамда манго мевасининг шарбатидан олиб бориб қолдиришган ва 1957 йили сша масаллиқлар Англисга олиб келиниб, истеъмол қилиб ксрилганда мутлақо айнимаганлиги аниқланади. Бу озиқ-овқат маҳсулотларини узоқ муддат сақлашда бир тажриба сдн. Узоқ муддат сақлаш консервалаш дейилади. Маълумки «консерва» «консерваторис» ҳамда «консерватор» ссзлари лотинчадан олинган бслиб маъноси битта. «Консерва»— масаллиқни сз ҳолича сақлаш. «Қонсерваторис —талантни сақлаб қоладиган олий музика мактаби «Қонсерватор—сиёсий ҳолатни реакяионлигича сақлаб қолувчи ташкилот ёки шахс.
Аслида масаллиқни консерва қилиб сақлаш тарихи 1800 йилдан бошланади ва у парижлик пазанда Франяуа Аппер номи билан боғлиқ. Лазанда хом ва пиширилган масаллиқларнинг мазасини ҳамда таркибини сзгартирмай узоқ вақт сақлаш мумкин смасмикан деган фикр устида 4 йил бош қотиради ва анчагина тажрибалар стказади. У шишаларга ва банкаларга пиширилгаи гсшт, шсрва, мева солиб қайнатади, жипслаб бекитади. Франяуа Аппер шиша оғзига тиқиладиган пскакни ҳаво кирмайдиган қилиб бекитиш учун махсус елим тайёрлашни ҳам кашф қилган. Сақланган масаллиқлар 8 ойдан кейин очиб ксрилса, сира айнимаганлигини аниқлайди. Аппер сз тажрибаларини давом сттираверади ва масаллиқларни қалайлаб кавшарланган тунука идишларда ҳаво кирмайдиган қилиб бекитиб сақлаш қулай сканлигини аниқлайди. Аиҳост 1804 йилда Ларижда шундай масаллиқларни тайёрлайдиган фабрика ҳамда шиша ва тунука идишларга солиб сақланган консерва дскони очади.

1810 йили сса Франяуа Аппернинг «Ўсимлик ва ҳайвонот масаллиқларини узоқ вақтга консервалаш санъати» номли китоби нашр стилади. Франяис армиссининг таъминот бслими Франяуа Аппернинг фаолисти билан қизиқади. Ахир армисни узоқ походларда ҳамда йилнинг хоҳлаган фаслида озиқ-овқат билан муттасил таъминлаш учун консервалар жуда қсл келади-да. Шунингдек у стратегик аҳамистга ҳам сга. Қолаверса, тскин-сочин йиллари ксплаб консерва тайёрлаб олиб, очарчилик йиллари истеъмол қилинса қандай схши. Йсқ деганда, ёз неъматларини қиш ғаниматларига айлантиришнинг сзи катта бир кашфиёт сди. Ўша 1810 йили Франяис ҳукумати бу кашфиётнинг катта аҳамисти ва истиқболи бор сканлигини англайди. Лазанда Франяуа Апперга бир йсла 12 минг франк олтин пус билан бирга «Инсонистнинг валий неъматчиси» деган юксак унвон ҳам беради.
Дарҳақиқат консерва тайёрлаш усули ажойиб кашфиётлардан бири бслдики, сндиликда у кундалик турмушимизга жуда сингиб кетган. Ўша вақтларда Франяисда ксплаб консерва заводлари қурила бошлайди, сснгра бошқа мамлакатларда ҳам бундай заводлар пайдо бслади. А­ндиликда Ер юзидаги ҳар қандай бошқа саноати ривожланмаган иқтисодий қолоқ ва кичик мамлакатда ҳам консерва заводи борлигини ҳисобга олсак, бу кашфиётнинг ғост аҳамистли сканлиги ксзга сққол ташланади. Консервани ҳатто хонадонларда ҳам тайёрлаш сндиликда жуда авж олиб кетди. Сабзавотлар, мевалар ва уларнинг шарбатларини ёзда консервалаб олиб, қишда ҳузур қилиб истеъмол стиш қанчадан-қанча одамларнинг саломатлигини сақлашга восита бслмоқда, ахир. Ҳатто бизнинг давримизда келиб чиққан ушбу «Аз неъмати — қиш ғанимати» деган мақол ҳам консерва шарофатига айтилгандир. Консерва мева ҳамда сабзавотлар ссмайдиган жойларда, балиқ ва гсшт етиштириш имкони бслмаган слкаларда, узоқ сафарларда, скспедияисларда, ҳатто космосни сзлаштиришда инсон учун снг зарур таом бслганлиги учун ҳам қадрлидир. А­ндиликда барча мамлакатларнинг таомшунос олимлари, пазандалари ва уй бекалари ҳам турли масаллиқлардан турлича усулларда консервалар тайёрлашни кашф қилмоқдалар.

Шу билан инсонистнинг валий неъматчиси Франяуа Аппер кашфиёти сз йслига катта аҳамистлилигини тан олишимиз билан бирга, сна шуни баён қилишимиз зарурдирки, масаллиқларни узоқ вақт сақлаш борасида инсонист пазандалик санъати келиб чиққан ибтидоий жамоа тузумидан буён бош қотириб келади ва анчагина натижаларга сришган. Чунончи сутдан қатиқ ивитиш, сузма қилиш ва қуртоб тайёрлаш, гсштни тузлаб сақлаш, шабадада қоқлаш, қовурдоқ пишириб сақлаш, қази қилиш — буларнинг бари консервалашдир. Шунингдек мевалардан қоқи тайёрлаш (туршак, олма қоқи, майиз, олча ёки олхсри шарбатидан қоракат тайёрлашлар), сабзавотларни тузлаш (шср карам, шср помидор, шср бодринг ва ҳоказо мевалардан мураббо пишириш ҳам ва бошқалар) консервалаш турларидир. Бинобарин, жаҳондаги барча пазандалар масаллиқларни узоқроқ муддатга сақлашнинг бир неча муҳитлари мавжудлигини аниқлаганлар. Булар а) иссиқлик муҳити: олов ёки қуёш ёрдамида қуритиб сақлаш, б) совуқлик муҳити: музлатиб сақлаш, в) шср муҳит: тузлаб сақлаш, г) нордон муҳит: сиркалаб сақлаш, д) аччиқ муҳит: масаллиқларга қалампир, мурч ва майдаланган саримсоқ сепиб сақлаш, с) ширин муҳит: меваларга шакар қсшиб қайнатиб (мурабболар) сақлаш, ж) ҳавосиз муҳит: масаллиқлар сақланадиган идиш (жой) вакуумдан иборат бслса ҳам микроорганизмлар ривожланмайди, и) соф ҳаволи муҳит: ҳавоси тоза, беғубор, чангсиз кислород ва азонга бой жойларда (масалан тоғли жойларда) ҳам масаллиқларни анча узоқ сақлаш мумкин.
Қизиғи шундаки, Ф. А­нгельс масаллиқни узоқ сақлаш усулини ихтиролар қаторига қсшади. У сзининг «Табиат диалектикаси» асарида срамизга қадар 200 йилдан то срамизнинг XVI асргача стган давр ичида қилинган кашфиётларнинг рсйхатини келтиради. Шулар орасида XIII асрнинг иккинчи срмида кашф стилган «балиқ тузлаш»ни ҳам келтириб, бу худди соат, дурбин ва компас каби ихтиролар сингари аҳамистли сканлигига ишора қилади. Зотан бу жуда тсғри, чунки узоқ сафарларга борган денгизчилар ва сайёҳлар учун соат, дурбин, компас қанчалик зарур бслса, озиқ-овқатни бузмай узоқ сақлаш ҳам шу қадар зарурдир.

«Қуёш гули» мойини ижод қилган шахс

Қуёш гули — бу кунгабоқардир. Ўрта Осиёга буни стган асрда рус деҳқонлари тарқатишган. XVI асрда бу ссимликни Мексикадан Европага олиб келиб скишганлиги тсғрисида манбалар бор. Лекин у вақтда кунгабоқар пистасидан мой олишни ҳеч ким билмасди. Уни гул сифатида скишар ва номини ажойиб аташар сди: «Мексиканинг қуёш гули» ёки «ердан кскариб чиққан қуёш». Ҳақиқатан ҳам бу гул улкан диска ҳосил килиб атрофига жойлашган сапсариқ тож барглари шамолда ҳилпираса бамисоли ёниб турган оловни ёки қуёшни сслатади. Ўзи ҳам доим қуёшга қараб ссади, срталаб кун чиқишига қараса, кечга томон кун ботарга қайрилади. Ўзбекча номи ҳам сзига жуда мос — кунгабоқар. Маккажсхори «дала маликаси» бслса, кунгабоқар «ссимликлар шоҳидир». 1794 йилда академик А. Севергин «Ааботот шоҳи» номли китобини кунгабоқарга бағишлаган. Ўша китобда ёзилишича: ушбу ссимлик сра-чақага дори бслади, пистасиии тстиқушлар хуш ксради. Ундан ёғ олиш ҳам мумкин. Қовурилган пистани чақсангиз кофенинг таъмини беради дейилади.
Лекин кунгабоқардан ёғ олиш 1835 йилда кашф стилган. У Воронеж губернссининг Алексеевка қишлоғида сшовчи крепостной деҳқон К. Бочкарев номи билан боғлиқ. Кашфиёт тасодифий содир бслади: бола-чақаларини боқа олмай қолган бу бечора деҳқонда озгина лавлаги-ю, гулхонага скиб қсйилган кунгабоқардан бошқа ҳеч нарса йсқ сди. Листани битталаб чақса сира тсйдирмайди, қоринни баттар очиради. Шундан егулик бир нарса тайёрласа бслмасмикан, деган хаёлда ҳовончага солиб снчаверади, снчаверади. снчаверади. Қарасаки, ғарчча мой ҳосил бслспти. А­нди Бочкарев лавлагини қиради, шарбатига ҳалиги мойдан аралаштиради, тотиб ксрса холва таъмини бериб турибди, лаззати ҳам соз.

Ана шундан сътиборан «қуёш гули»нинг пистасидан ёғ олиш урф бслиб кетади. 1860 йилга келиб сша Алексеевка қишлоғининг сзида 120 та ёғ жувоз ишлаб тургани тарихий манбалардан бизга маълум.
А­ндиликда писта минглаб гектар ерларга, скилиб, миллионлаб тонна ёғ олинади. Листа ёғи таомларда жуда кенг қслланилади, уни доғ қилмасдан ишлатиш тавсис қилинади, сал қизиса бас, акс ҳолда куйиб ғози кетиб қолади. Листа ёғига гсшт, балиқ ва картошка қовурилса жуда лаззатли чиқади.
Тунука қутиларда келадиган холвасини егандирсиз, албатта. Мана шу неъмат ҳам «қуёш гули»нинг мойидан тайёрланади. Бу мойдан сна аъло сифат маргарин олинади. Станок, машина ва ҳар турли аппаратларнинг нозик деталларини ҳам шу ёғда мойланади.
Ўчмайдиган бсёқлар, рангдор локлар ҳам писта мойидан тайёрланади. Хушбсй ироқи совун таркибида ҳам шу мой бор. Кунгабоқар гултожи баргларидан хинин деган дори тайёрланади. Ушбу дори туфайли бизнинг мамлакатимизда безгак касали тамомила тугатилган.
Саводсиз бир деҳқоннинг чорасизликдан қилган хатти-ҳаракати катта бир кашфиётга сабаб бслган. Ҳаммасидан ҳам муҳими К. Бочкаревни биз пазандаликнинг ривожланишига улкан ҳисса қсшган бир сиймо сифатила ҳурмат қиламиз.

Жан-жак А уесо салат ва нозик қслларнинг қадрига етган

Болгарис атиргуллар мамлакати, бу слкада атир ва гул мойи олиш учун териладиган гулларни фақат нозик қслли қизларга ишониб топширишар скан. Сабаби дсйсизми?
Сабаби шундаки, дағал бармоқлар атиргулларнинг нозик тожибаргларига теккан ҳамон сзиб, таркибидаги ифор мойини буғлантириб юборар скан. Тажриба ксрсатади: сркаклар терган гулдан 2 прояент мой олинса, қизлар терган гулдан 3 прояент олинар скан. Бу ҳам бир гап. Лекин, Жан-жак А уссо нозик қслларнинг аҳамистини XVIII асрдаёқ тушунган ва қадрига етган скан.
Машҳур франяуз мутафаккири демократ ва маърифатпарвар олим Жан-жак А уссонинг пазандаликнинг миридан сиригача тушунган одам сканлигини кспчилик билмаса керак. Умуман Франяисда стган алломаларнинг барчаси халқ пазандалигига бефарқ қарашмаган, иложи борича сз ҳиссаларини қсшишга ҳаракат қилишган. Файласуф Вольтер, ёзувчи А. Дюма ва бошқалар... Аммо ҳозир гап А уссо тсғрисида.
А уссо — салат ижодкорларидан биридир. «Салат» Франяузча ссз бслиб, «тсғраб юзига туз сепилган сабзавот» маъносини англатади. А уссо помидордан салат тайёрлаган, бу таомни еганлар унга қойил қолишган. Шундай салатни бир қиз ҳозирлаганда, А уссо татиб ксриб сзи тайёрлаган салат билан бунинг сртасида фарқ борлигини сезган. Аега десангиз, нозик қсллар помидорни ишлаганда ҳужайраларига сира зарар етказмай, сткир пичоқ билан тсғраган-да.
А­ркак киши қсли ёки қиз бола қсли билан тсғралган сабзавотнинг фарқини «манман» деган пазанда ҳам ажрата олмайди, бироқ А уссо бу нозик ишнинг фарқини билган. Аозик қсллар тайёрлаган салат чинакам лаззатли бслишини ҳаммага уқтирган.
Ҳа, нозик қсллар тайёрлаган салатга нима етсин! Сиз салат тайёрлаётганингизда помидорни сзиб юборманг, пиёз билан қсшиб мижғиламанг. Шунда салат тотли бслади, айниқса нозик аёл қслларидан тайёрланган салат айниқса тотли чиқади.