Қаттиқ нон «пул». Алсскани кашф қилиш даврида у ерга борган саёҳатчиларнинг маълумотларига қараганда бозордаги олди-сотди муомаласида пул вазифасини қаттиқ нон стаётганлигини ксриб ҳайрон қолишади. Аомаълум катталикда қилиб кесилиб, печкада қуритилиб сухари қилинар сканда, бунга хоҳлаган нарсани алмаштириб ола берар сканлар.
Лишлоқ «пул». Масаллиқ «пуллар» фақат стмишдагина смас, бизнинг асримизда ҳам мавжуддир. Масалан, Бутан мамлакатида. Бу Ҳимолай тоғларининг шарқида жойлашган кичкина қироллик бслиб, бозорларида пишлоқ пул вазифасини стайди. А­ндиликда маҳаллий тик-чунг деб аталувчи металл тангалар ва Ҳинд руписси жорий стилган бслишига қарамай, олди-сотди ишларида маълум катталикда кесилган пишлоққа ҳам нарса харид қилиш мумкин ёки қоғоз пулнинг қайтимига сотувчи бир бслак пишлоқ берса, харидор рози бслиб кетаверади.

Гуруч, буғдой, майиз, қуртоб, нон «пуллар». Яна срта асрларга қайтамиз, бу снди Ўрта Осиё, хусусан қадимги Ўзбекистонга тааллуқли. Маълумки илгари бу слкада босқинчиликлар ва сзаро урушлар ксп бслиб турган, хон ва султонлар тез-тез снгиланиб турган. Мана шу воқеалар пул курсининг пастлаб ёки юқорилаб кетишига сабаб бслган. Шу сабабли баъзи чекка қишлоқ бозорларида пул сталони вазифасини гуруч, буғдой, майиз каби масаллиқлар стаган. Мисол учун биров бировдан зарб қилинган пулдан қарз олди дейлик, - бунда томонлар шу пайтда бозорда гуруч ёки майизнинг баҳоси неча пул сканлигини аниқ билиб келишиб олганлар. Яъни қарз берилган пайтда 1 қадоқ гуруч 2 танга, 1 қадоқ майиз сса 1 танга дейлик. Берилган қарз 100 танга бслса, бунга 50 қадоқ гуруч ёки 100 қадоқ майиз харид қилиш мумкин. А­нди «маълум вақт стиб пулнинг курси сзгариб қолади ва I қадоқ гуруч 10 тангага чиқиб қегади. Бинобарин, қарздор судхсрга гуруч ёки майизнинг шу пайтдаги баҳоси қанча бслса сшанча пул қайтаришга мажбур бслган, съни 500 танга. Гуруч ва майиз тортиб бериб бошқа нарсалар олиш ҳам урф бслган, чунончи 2 қадоқ гуруч ёки 4 қадоқ майизга 1 қадоқ гсшт каби. АКИ тарозининг бир палласига майиз, бир палласига сса буғдой солиб алмаштирилган. Аинки биров бировдан буғдой қарз олган бслса, танга пул ёки майиз бериб қарзидан халос бслган. Тилимизда ҳануз ҳам «Майиздек қилиб санаб бердим-ку!», деган ибора юради. Буни қарз берган айтса: «сен мендан қарздорсан» дегани бслади, снди агар қарздор айтса: «сен билан ора очиқ, қарзни тслаганман» деган маънони англатади.
Яна «Қуртобдек санадик» деган ибора ҳам бор. Бунинг маъноси бир вақтлар сузмадан ёнғоқ катталигида қилиб юмалатиб офтобда қуритилган қуртоблар ҳам майда чақа вазифасини стаганлигидан бир далолатдир. Чунончи баққолдан бирон нарса харид қилинса, зарб қилинган пулга сотилган, аммо кспинча қайтимига баққоллар танга-чақа срнига бир неча дона қуртоб бериб харидорни рози қилишган. Қизиқ, бу ҳолни Бутандаги қайтимига пишлоқ бериш одати билан солиштириб ксринг.

А еволюяисга қадар Ўзбекистон қишлоқларида натурал хсжалик ҳукм сурган. Шунда одамлар сзига керакли масаллиқни бошқа бирон масаллиққа айирбошлашган. Масалан, 10 дона анжирни 50 дона бодрингга, 1 бош узумни 1 дона нонга ва ҳ. к. Дарвоқе қадимги Ўзбекистоннинг баъзи жойларида мардикорнинг иш ҳақига нон билан тслов берилганлиги ҳам маълум. Ишнинг оғир-енгиллигига қараб 1 донадан 10 донагача нон берилишига келишиб олинган. Бу одат йсқолиб кетган бслса ҳам тилимизда «нон топиш» ибораси ҳануз ҳам сақланиб келади: «Бу бола нонини топадиган бслиб қолди» (восга етиб қслидан бирон иш келадиган бслганлигини англатади). «Аони доим бутун» (кишининг ҳунарга сга сканлигини англатади).
«Уйга битта ҳам нон олиб келмайди» (дангаса, ишламасдан санқиб юради, деган маънода). Ушбу иборалар ноннинг меҳнатга тслов вазифасини стаганлигидан келиб чиққанлигидан ва нон асосий овқат, азиз неъмат сканлигидан далолат беради. Фақат нонгина смас, буғдой ҳам тслов вазифасини стаганлигини стнографисга оид асарлардан билиб оламиз. Масалан, кулоллар бозорга коса, лаган, ксза, хум каби идишларни олиб бориб пулга ҳам сотар ва буғдойга ҳам алмаштирганлар. А­талони идишнинг сиғими ҳисобланган. Қимга қандай идиш керак бслса (косами, хумми) сшани буғдойга тслдириб тсккан дон кулолники, идиш сса харидорники бслиб қолган.
Одамлар сз меҳнат маҳсулотларини, шу жумладан масаллиқларни қиймат сифатида бир-бири билан айирбошлаш ёки таққослаб иш ксришларининг сабаби нимада скан? Ушбу саволимизга ҳам марксизм илмида жавоб бор. Буюк К. Маркс сзининг «Капитал» асарида бундай дейди: «Кишилар айирбошлаш чоғида сзларининг турли маҳсулотларини қиймат сифатида бир-бирига тенглаштиришлари билан сзларининг турли хилдаги меҳнатларини киши меҳнати сифатида бир-бирига кенглаштирган бсладилар. Улар буни англамасалар ҳам, лекин шундай қиладилар».
Демак, нарсанинг баҳоси меҳнат билан слчаниб, қиймати сса икки шахс сртасидаги ҳар бирининг сзига зарур бслган маҳсулотлар пардасига сралган муносабатдан иборат бслар скан. Бинобарин, турли даврларда ва турли халқларда масаллиқлардан пул сифатида фойдаланиш ана шу К. Маркс кашф стган қонунист таъсирида содир бслганлиги ана снди биз учун равшандир.

Одамлар номи билан аталган таомлар

Лазандаликда жойларнинг номига қсйилган таомлар жуда ксп, мисол учун москвача пирог, киевча котлет, сибирча чучвара, кавказча кабоб, фарғонача палов, тошкентча норин ва ҳ. к. Агар чет мамлакатларни оладиган бслсак, мамлакат, шаҳар номлари билан аталадиган овқатлар мингларча. Бизни қизиқтиргани одамлар номи билан аталадиган таомлардир. Сиз «бифштекс», «бифс-трогонов», «Сандвичи», «Катерина печеньеси», «А оссини салати», «Мика Чорба», «Шодибеги палови» каби таомлар номини сшитган ва танаввул қилган бслишингиз мумкин, лекин нега бундай аталган деб сйлаб ксрмагансиз албатта. Буни ҳам билиб қсйган схши. Одамлар номи билан аталишининг асосан икки приняипи бор, биринчидан айни таомни тайёрлаган пазанда бошқалариникидан кескин фарқ қиладиган снги ёки оригинал таом ижод қилади. Иккинчидан сса бир тасодиф туфайли таом бирор кимсанинг номи билан аталадиган бслиб қолади.

Бифштекс, «биф» дегани инглиз тилида мол гсштини англатади. «Штекс», бу немис пазандасининг исми. Штексга қадар ҳеч ким бундай таом тайёрламаган. У мол гсштининг талиқ қисмидан қалинлигини 2—2,5 см келадиган шапалоқдай бслак кесиб олиб тсқмоқлаб юмалоқ ёки тухумсимон шаклга келтиради, юзига туз ва зираворлар сепиб сариёғда қовуради. Хсранданинг буюртма беришига қараб уч хил усулда қовуради. 1) чала қовурилган бифштекс—7 минут. 2) Ўртача қовурилган бифштекс—10 минут. 3) Тсла қовурилган бифштекс—12 минут.

Бифстрогонов. Ўтган асрда москвалик машҳур пазандалардан бири Строгонов ижод қилган таом. У мол гсштининг сон қисмидан қалинлиги 2 см келадиган парчалар кесиб олади-да тсқмоқлаб нафислигини 5—7 мм га келтиради. Сснгра гсшт бслакларини ксндалангига қараб сомонча усулда, бамисоли норинга тсғрагандек қилиб тсғрайди. Бунинг юзига туз ва Зираворлар сепиб сариёғда қовуради ва қаймоқли сардак билан димлайди. Ан бошига каврак қилиб қовурилган картошкадан гарнир қилиб беради.

Катерина печеньеси. Магазинларга кирганда печенье харид қилганда ксрган бслишингиз керак. Юрак нусха қилиб ссалганлари ҳам бслади. Бу стган асрда сшаган польшалик нонвой Жозеф ижодига мансубдир. Унинг Қатерина исмли маъшуқаси бслиб фалакнинг гардишидан булар қовуша олмайдилар, шунда йигит юрак нусха печенье ижод стиб, унга Катеринанинг номини беради.

А оссини салати. Шу китобнинг «Лазандалик равнақига ажиб қисса қсшган кишилар» номли бобида айтиб стилганидек, ушбу салат италислик композитор А оссини ижодига мансуб бслиб, «Турне де А оссини» деб аталади.

Мика чорба ёки аласа чорба. Бу тсғрида ҳам сша бобда муттасил ёзилган, съни бу югославислик математика профессори Мика Алас ижод стган балиқ шсрвадир.

Шодибеги палови. А еволюяисга қадар Андижон шаҳрининг Тупроқхона маҳалласида истиқомат қилувчи Шодибек пазанда ижод стган паловдир. Тупроқхона маҳалласи азалдан сзига хос ошпазлар сшайдиган жой бслган. Улар доим бир-бирлари билан таом тайёрлашда мусобақалашиб туришган, натижада таомларнинг оригинал хиллари ижод стилган.
Маълумки, паловга сабзи ҳамма вақт сомонча усулда тсғралади. Шодибек пазанда сабзини кубик, съни «нсхотча» қилиб тсғраб палов дамлайди ва бу ошга нсхат ва беҳи ҳам солади. Лазандаликнинг қоидасига ксра одатда пишириладиган масаллиқларнинг барчаси бир-бирига монанд қилиб тсғралиши керак. Шунга амал қилган Шодибек паловида сабзи ҳам, нсхат ҳам, беҳи ҳам бир хил қатталикда ва ранги ҳам сариқ бир-бирига монанд бслиб, бу ош жуда чиройли ксринишга ва ажиб лаззатта сга бслади.

Сандвичи. Сандвич ҳам одамнинг исми, лекин у ижодкор ошпаз смас, қиморбоз бслган. Лариж қаҳвахоналарининг бирида срталабдан то срим кечагача қиморбозликка муккасидан кетган бу кимса стакетган зиқна, бировга бир тийинни ҳам стказмайдиган, ҳатто овқатланганда ҳам бошқаларга ҳеч илтифот қилмайдиган қизғанчиқ бслган скан.
Бир куни карта сйнаб стириб, гсшт есётса бошқа қиморбозлар унинг таомидан тотиб ксришибди. Сандвич катта ғавғо кстарибди. А­ртасига у гсшт смас, қуруқ ноннинг сзини ебди, индинига ҳам, ҳар куни уч маҳал ошпаз унга икки бслак нон келтириб берар скан. Қуруқ ноннинг сзи билан қандай тирикчилик қилаётганини сирини ҳеч ким англай олмабди. Кунлардан бирида сша ошпаз «Сандвичи, Сандвичи!» —деб қичқириб, бир хил таом сотаётганини ҳамма сшитибди. Бориб қарашса, икки бслак нафис кесилган нон орасига олинган зираворлар сепиб пиширилган гсштдан иборат таом скан. Шунда ошпаз айтган: «Буни менга Сандвич сргатди. У иккита картанинг орасига нулни қистириб менга ишора берганда, мен унга икка бслак нон орасига гсштни қистириб олиб келиб берар сдим».
Бундай таом ҳозир ҳам бор. Буфетларга кирганда пишган тухум, ёки сосиска, ё гсшт, ёхуд котлетни хамирга сраб пиширилган овқатни ксргандирсиз, сшанинг номи сандвичдир. Лирожки, сомсалар шундан сснг ижод стилган.

Кайзер қуймоғи. Германис императори Фрия Иосиф Кайзер бир куни срмонда ов қилиб юриб адашиб қолади. Юриб елиб срмон четига чиққанда срмончининг кулбасига дуч келади. Очликдан силласи қуриган Кайзер кулбага кира солиб:
— Егулик ниманг бор? — деб ссрайди. Ўрмончининг хотини қуймоқ пишириб, тсғрамчилаб снди болаларининг олдига қсйиб турган скан.
— Мана бундан бошқа ҳеч нарса йсқ — дейди-да Кайзерга узатади.
    Оч қолган ҳукмдор ҳузур қилиб ейди ва сртасига саройдагиларга срмончиникида антиқа таом еганини айтиб мақтанади. Ўрмончи аёлини саройга чақиртириб келадилар ва сша овқатдан тайёрлашни буюрадилар. Аёл кспгина қуймоқ пиширади ва қирол менга нишхсрд берган сканда, деб сйламасин учун барча бутун қуймоқларни бурдалаб-бурдалаб дастурхонга тортади. Шу-шу бслади, ҳануз ҳам немисларда дастурхонга бутун смас, тсғралган қуймоқ тортадилар ва буни улар «Қайзер қуймоғи» деб атайдилар.
Мана уни тайёрлаш усули: Сут, тухум, шакар ва ун қсшиб суюқ хамир қилинади. Товада ёғни доғлаб устидан хамирни қуйиб остки томони қизаргунча қовурилади, сснг ағдариб иккинчи томони ҳам қизартирилади. Кейин иккита вилка ёрдамида қуймоқ бурда-бурда қилиниб қусур-қусур бслгунча қовурилади.

Келин танлашга восита бслган таомлар

Лалов ош. Маълумки, ҳар бир халқда ота-онани, қариндош-уруғни, ёру биродарни, ҳамкасбларни, уйига меҳмон бслиб келган азиз одамларни сийлайдиган шарафли ва анъанавий таомлари бслади. Бизда ана шундай таом палов ош ҳисобланади. Лалов тайёрлаш технологисси ва реяепти бсйича снг мураккаб таомдир. Агар бслажак келин ушбу таомни тайёрлашни билар скан, демак 20—25 хил таомни бемалол тайёрлай олади, деган хулоса чиқади. Илгари совчи бслиб келганларга атаб дамланадиган паловни бслажак келинчак пиширган, токи совчилар бу қизнинг расомадли, чаққон, пазанда сканлигини ҳисобга олсинлар.

Блин. А ус халқида қадимда келин танлашга восита бслган таом блин ҳисобланган. Тухум чақиб ийланган суюқ хамирдан товада нафис ва тсгарак шаклда пишириладиган ушбу чалпак қуёшнинг рамзи ҳисобланган. Христианликдан анча илгари кишилар қуёшга сажда қиладиган байрамларида, айниқса ёшлар тспланишиб блинхсрлик меҳмондорчиликлари уюштирилган. Мана шу издиҳом қаллиқ танлашга ҳам восита бслган.

Боршч. Украинларда снг шарафли таом бу боршч ҳисобланади. А­нди бслажак келин нечоғли гсзал бслмасин, унинг боршчни қандай тайёрлай билиши ҳам ҳисобга олинган.
Келган совчиларга боршчни бслажак келинчак пиширган. Бу таомни кспни ксрган одамларга мазур қилиш учун қиз уқувли, расамадли, пазанда бслиши зарурдир.

Чой. Маълумки, Ҳиндистонда жуда қадим замонлардан буён чой сстириб келинади. Ҳинд чойлари ҳануз ҳам жаҳонга машҳурлигининг гувоҳимиз. Ҳиндлар чойни муқаддас неъмат деб биладилар, унга атаб ривостлар, ҳикостлар, шеърлар тсқилган. Ҳинд мутафаккири, шоири ва давлат арбоби А абиндранат Тагор чарчаб, асабийлашиб турганда рафиқаси дамлаб берган чойни ичиб туриб илҳоми жсшиб кетади-да, чойни улуғлаб шеър ёзади. Бу шеър ушбу китобдаги «Чой—қувватга бой» номли мақолада келтирилган.
Чой ҳиндлар учун ичимликкина смас, овқат ҳамдир. Бир пиёла чойдаги қувват бир бурда нонга тенг сканлиги ҳисоблаб чиқилган. Яна чойга улар сут, қаймоқ, ёғ, асал ва бошқа масаллиқлар қсшиб дамлайдиларки, бундай чой дарҳақиқат ичимлик смас, таомга айланади.
Чой дамлашнинг Ҳиндистонда снларча усули бслиб, Деҳлида сзгача, Калькуттада бошқача, Мадрасда бслакча, қсйингки ҳар бир вилостнинг сзига хос чой дамлаш қоидалари бор. Ана снди бслажак келинчакка чой дамлаш қоидаларини билиш шарт қилиб қсйилади.