moghul sultanliri bu ulugh memilketlerge ikki yüz yilgha qeder musteqil padishaliq qilip, musteqil hökümranliq qildi. uningdin kéyin chingiziye ewladining hökümetliri bu memilketlerdin ayaqlashti. lékin bu jeryanda, chingizxan we hilakuxanning qirghinchilighi we weyranchilighi tüpeylidin ölgen ademlerning sanigha ghayipni we hazirni bilgüchi ( alladin) bashqa, hichqandaq aqillarning eqli tessewuri we hökümalarning pikiri we tepekküri yetmeydu. ger birer kishi bu ehwallarni bilishni xalisa «tarixi rewze tussafa» gha murajet qilsun. lékin chingiziye ewaldining mughulistangha bolghan hökümranlighi taki tughluq témurxanning [72] neslidin isma il [73] we muhemmet imin minchi yilghiche (miladi 1708- yilghiche) dawamlashti. [75] shuningdin kéyin bu hökümranlighimu ayaqlashti. lékin, beziler deshti qipchaq türkistan we orusiye tewesidiki keng bolosilar we qalmaqlar, feghufurchingha tewe ayal xanlar wangliq qilip ötken ulugh mertiwilik emiralarmu chingiz ewlaigha mensup dep hikaye qilidu.
qisse we hikayilerge asaslanghanda, tarix hijrining yette yüz ottuz altinchi yili (miladi 1335 - 1336- yili — t) sultan se id bahadurxan [76] wapat boldi. shu yli emir témur koragan wujutqa keldi. tarix hijri yette yüz yetmish birinchi yili (miladi 1369- 1370- yili - t) belxde text seltenette olturdi. mawara unnehri, iran, toran, paris, baghdat, tom, misir, sham, demeshiq, hetta hemis be elbék, anatoli, ispahanghiche, jenubir chégirsi hindisan, shimali chégirisi türkistan, qazan shehirigie bolghan rob i meskunning köp qisimini yolgha kirgüzüp, u jaylardiki öz aldigha musteqil boluwalghan hökümranlarni yoq qilip, hemmini bir merkezge yaki bir diwangha boy sundurdi.
emir témur koraganning esli nesli chingiz qa anning ejdatliri ta ki qalmaqlar ewladi bilen bir idi. yene emir témurning dadisi emir taghatay, uning dadisi emir tokel, uning dadisi emir ilingiz noyan bahadur, uning dadisi emir échil bahadur, uning dadisi emir qaraar noyan bahadur, uning dadisi emir irumchin balas bahadur, uning dadisi qachuli bahadur, uning dadisi domnayxan idi. emir témur koraganning sekkizinchi dadisi bilen chingiz qa anning tötinchi dadisi bir tuqqan idi. qaramin hökümi boyiche xanliq qubul xangha , wezirlik tachuligha teyin bolghanlighi üchün, emir témur koragani gerche herqanche ulugh padishaliq mertiwisige ige bolsimu, lékin u yenila xangha wezirlik yaki xizmetkarliq we yaki nöwkerlik " jereke"œ (derije - t) side olturatti. faraminining hökümlirige bashqiche özgertish kirgüzülmeytti. hetta bir qanche ewlatqiche shu teriqide ötti. özlirige xan yaki padisha dep leqem qoyalmidi. emir témur koraganning peytexti semerqent shehiri idi.
bu chaghda emir témur koragani toqsan ming le shker bashlap deshti qipchaq xanliridin toqtamish xanning[77] üstige yürüsh qilip, jeng we qirghiniliq bashlidi. u, toqtamish xanni qoghdap bir jaygha bardi. bu jayda tomuz ayliri kün olturup shepeq yuqalghiche qalmayla digüdek sübhi tang yurup qalatti. bu jayda hezriti imameyinning [78] mezhepliri boyiche namaz xuptenni oqumisimu bolatti. emir témur koragani bu jaynimu bésiwélip, uningdin kéyin, demeshiq, sham, ispahan qatarliq jaylarnimu igelep, qirghinchiliq we éytip tügetküsiz talan- tarajlarni qildi. uningdin kéyin hindistan sheherlirinimu özige qaratti. u özige tewe bolghan bu jaylarni ottuz alte yil hökümranliq qilip, özini ghalip we mughrur dep hisaplaydighan barliq padishalar we emira ilerning üstidin ghelbe qildi. tarixi kitaplarda emir témur koragani " a lim"œ ( ebjetche yil hisaplash usuli boyiche 71 yashqa toghra kélidu — t) yéshigha yétip, tarix hijiri sekkiz yüz yettinchi yili (miladi 1404- 1405- yili) wapat boldi we semerqent shehride depne qilinidi dep yazidu. melumatlargha asaslanghanda, yene muhemet eleyhissalam peyghembiri axir zaman ( axirqi peyghember — t) zamandin bashlap ta bu dewrige yetkiche, moghul xanliri ichide emir témur korangandek musolman dindar, ulugh we katta padisha ötmigen. u nahayti shija etlik (batur — t) , küreshchan, qehiri qattiq, téz ghezeplik bir padisha idi. shundaqla u yene jesurluq bilen keshpiyatchiliqni birleshtürgen padisha idi. u wapat bolghan chaghda, ulugh we eziz hezriti bahawidin neqshe bendining [79] nepesliridin " témur örlep ketti, özining imaninimu bille élip ketti"œdigen awaz chiqqan idi. ewliyalarning sözi- xudaning sözidur. emir témur koraganining mubarek zamanlirida, emir seyid eli binni muhemmet elhemedani, [80] bahawiddin neqshe bendi, xoja hafiz shirazi, [81] ellameteftazani ]82] we mir seyit sheriq elamejorjani [83] qatarliq ehli pezili, ölma i izam we mashayixi kiramlar nurghun idi digen melumatlar bar.
lékin demeshiq, sham, rom, barliq erebistan, baghdat, helep ehlining ulugh ölimaliri, erep tarixchiliri ( alla ularning sirlirini pak qilsun — t) , yeni " tarixi imam gerdiri"œ[84], " tarixi ellame ibini xeldun"œ[85], " tarixi ibni erebshah"œ[86] " tarixi buxari"œ[87] qatarliq erepche tarix kitaplirining mu ellipliri, özlirining bu erepche tarix kitaplirida, emir témur koragani ehli islamning mezhep we milletliridin sirtta dep hisaplap, uni shi e mezhipide yaki kapir dep höküm qilidu. chünki emir témurning hemme jeng- jidelliri islam diyari bilen bolup, u asasen bu rayunlardiki ölima i akabirlarni qirghin qilghan idi. bu hal uning zalimlar ichidiki eng yaman zalim we pasiqlar ichidiki eng yaman pasiq teb itini ipadileydighan delil we höjjet bolup hisaplinidu. emir témur shamni boysundurup, demeshiqni muhasire qilip, qirghinchiliq bashlighan chaghda," eskerlirining her biri ikki neper musulmanning béshini késip kélip, méning köz aldimdin ötkezsun"œ dep yarliq qildi. bu jaydiki musulmanlarning béshidin bir yüz yigirme töt " kalla munare"œyasatti. her bir kalla " kalla munare"œtoqquz ming ademning béshidin teyyar boldi. uningdin kéyin rom tewesidiki anatolni bésiwélip, padisha ilidirim bayzidni [88] yéqitip, öz namigha pul soqturup, xutbini öz namigha oqutti. uningdin kéyin ispahanning barliq er we ayallirini, hetta yash we qérilirini tamamen yoq qilishqa yarliq qildi. heddi- hisapsiz pak we narside qiz- oghullar, yash- qérilar uning tix siyasitidin ötti.
bu chaghda zaman pazillirining biri emir témurning shir yéqin emirining aldigha kélip, " padisha ali janapliridin shuni ümid qilimizki, bu narsidilerning hichqandaq ishtin xewiri yoq. bu mehrem bigunalargha shahane iltipat qilip, rehim- shepqet qilishni sorap, erz qilduq. buni yetküzüp qoyushlirini soraymiz"œ dep iltimas qildi. arida wastichiliq qilghan bu emir mulayim we shirin sözler bilen bu narsidilerning qanliri bkar zaye bolup ketmise dep erzni yetküzdi. lékin emir témur buninggha iltipat qilmidi. özining top- top bolup turghan eskerlirige yarliq qilip, padishadin teqqazaliq bilen merhemmet kütüp turghan nechche minglighan pak qiz- oghullarni basuruq qildi. bu biguna narsidilerning hemmis at ayighida yoq boldi. emir témurning rehimsiz we tash yürek bir nsan ikenligini ene shuningdin uchuq bilgili bolidu.
muhemmet eleyhissalamning sehi hedislirini bayan qilghan alte kitawida "türk tayiplirining közliri kichik, burunliri yapilaq, yüzliri keng tawaqtek we kki mengzige bir nerse yépishturup qoyghandek igiz bolidu"œ dep yézilghan idi. bundaq oxshitish moghul padishaliri we qebile- qewmlirining sheklige mas kélidu. bu söz resulilla kérem sellellahu wesselemning möjiziliridindur. allata alaning "qur an"œ kérimdiki " ol peyghember yalghanni sözlimeydu, alladin wehi qilinghan wehini sözleydu"œ digen ayitide resoli ekremning rast sözleydighanlighi heqqide xewer bergen. hichqandaq padisha islam rayunlirini chingizxan, hilaku we emir témurdek urush- jidel qilip weyran qilmighan idi. emir témur sham we demeshiqni muhasire qilip, ademlirige qirghinchiliq qilishni qest qildi. «hesnu hüseyin» digen kitapning aptori imam jeziri [89] bir yushurun jaygha qéichip bérip, «hesnu hüseyin» digen kitapni yazdi we janabi seydulmurselin (muhemmet peyghember — t) din medet we ümit kütüp «hediste»te keltürülgen du alarni oqush bilen shughullandi. demeshiqning hemme musulmanliri bolsa derwazilarni tash bilen mehkem békitip yigha- zare bilen qaxshayti. «hesnu hüseyin» ning melumatigha qarighanda, shu halett imam jeziri allaning ulugh elchisi, musulmanlarning shu bashpanasi muhemmet sellellahu eleyhi wesellemni chüshide körüp, «yaresulilla, bu düshmenler bizning üstimizdin ghelbe qildi. biz ümetliri üchün du a qilmamla» dep iltimas qilghanda, peyghembirim ikki qolini ikki qoltughidiki aq bedini körüngiche nahayti igiz kötürüp du a qildi. düshmenler üch kün ötmestinla shamning muhasirsini tashlap qéchip ketti.musulmanlarda shadi- xoramliq peyda boldi.
yene ellame siyoti[90] digen alim emir témurning bu ishlirini, uning dini islamgha düshmenlik qilghanlighining delili we ishariti, eger undaq bolmisa, peyghember qollirini kötürüp, bu tayipiler heqqide du a qilmighan bolsa, peyghember qollirini kötürüp bu tayipiler heqqide du a qilmighan bular idi. chünki, sheri ette musulmaning ziyini üchün du a qilish toghra emes idi dep mulahize qilp kélip, "tarix hijri sekkz yüz sekkizinchi yili (miladi 1405 — 1046- yili - t) islam dinigha asiyliq qilghuchi témur leng öldi, jehennemge ketti we axiretligi yaman boldi, dep bayan qilidu.mawara unneheridiki ulugh ölimalardin töt yüz kishmu bu mulahizilerge qoshulidu"œdigen geplermu bar. buning rast yaki yalghanlighi peqet heqiqiy ilim igisi bolghan allaning özige melum bolup, alla unng öz ilmi qédimi (qur an) bilenla bileleydu.
«muntexebbuttawarix» digen kitapning melumatigha qarighanda emir témur tarix hijri yette yüz yetmish birinchi yili (miladi 1369 — 1370- yili -t) texti seltenetke chiqqan. uning ewlatliridin on sekkiz kishi jem iy bir yüz atmish yilche emir témur igelligen memilketlerge hökümranliq qilip ötken. uningdin kéyin bu sulale munqerz bolghan.témurilerdin kéyin özbék qebilisige we juji neslige mesnup bolghan muhemmetxan sheybani [91] bu jaylagha hökümranliq qilishqa bashlidi.
emdi özbék sheybanining bayanigha kelgek, chingiz qa anning tunji oghli juji xanning on oghli bar idi. altinchi oghlining ismi sheybani idi, sheybanining tötinchi newrisige " özbék"œdep at qoydi. bu bala balaghetke yétip, chong bolup, dölet we hökümetke ige bolup, ferghane wilayiti we mawar unnehrini istila qilip, hökümranliq qildi. uning musulmanchiliq, möminchilik, insanperwerlik, adaletperwerlik, puqraperwerlikte bashqa tengdishi yoq idi. shu halette, u ellik töt yil hökümranliq qildi. puqralar ammiisda nahayti parawanliq, tinch turmush peyda qildi. shuning üchün, xelq ichide " özbék"œ digen nam bilen baqi qaldi. lékin muhemetxan sheybani binni juji xan neslidin bolghanlighi üchün, özige sheybani dep texellus qoydi. pütün özbékler yuqiridiki özbék xangha te elluq qebililerdin bolghachqa " özbék"œ tayipisi digen nam bilen atilidighan boldi.
emir témur koragani seltenet üstide turghan chaghda, uning töt oghli bar idi. tunji oghlining ismi jahangir mirza idi, bu emir témur textke chiqqan yili wapat boldi. ikkinchi oghli ömer sheyx bahadur bolup, buninggha paris memilkitini teqsim qilip bergen idi. bumu emir témurning hayat waqtidila urushta oq tigip ölgen idi. üchünchi oghli miranshah mirza idi. buninggha iraqi ejem [92] iraqi erep [93] we shamghiche bolghan rayunlarni teqsim qilip bergen idi. tötinchi oghli dadisi bésiwalghan memilketlerge dadisigha wakaliten alte yil we özi qiriq ikki yil musteqil padishaliq qilip, adaletlik siyaset yürgüzüp, ölima we qazilargha hörmet we htiram qilip ötti. uningdin kéyin oghli mirza ulugh bék shahrohqa warisliq qilip, semerqentni paytext qildi. bu dadisining hayat waqtida semerqentke hakim idi. padishalar ichide mirza ulugh biktek molla, fazil we ölima adem ötmigen idi. mirza ulugh bék «jami ol remuz» digen kitapning aptori mewlane shemsidin muhemmet [94] bilen hemders- sawaqdash idi digen gepler bar u herqandaq penge ehmiyet béridighan, we hemme pen bilen shughullinidighan toluq bilimlik bir alim idi. u sansiz muhendes (gé ométiriye — t), extershunas ( astiroligiye ilimining alimi — t) we kitap yazghuchilarni yighip, ularni asmanda kézip yürgen seyyarilerning shekli, qiyapiti, igiz- pes heriketliri, chong we kichikligi, yaxshiliq alametliri, yaman sa etliri qatarliq mesililerni obdan mulahize qilip we inchikilep tekshürüp tetqiq qilip, hel qilishqa dewet qilip, reset ( obisérwatoriye _ t) baghlatquzdi. bu resetke "zijju koragani"œ (koragani kalindarxanisi — t) dep at qoydi. bu jayda ishleydighan alimlargha heddi- hisapsiz in am we mukapat teqdim qildi.
bu chaghda mirza ulugh bék öz ornida oghli abdulletip mirzini quyuq dölet we hökümet ishi bilen iraq terepke atlandi. bu urush ikki yilda axirlashti. bu mezgil ichide abdulletip mirza döletning baylighi we hökümranliq abroyigha ige bolushni niyet qilip, dölet we hökümranliq ghoruri uning dimighini buzup, dadisisin textni tartiwélip, öz aldigha musteqil padishaliq qilishqa jür et qildi. leshker teyyarlap, dadisining üstidin ghelbe qilip, uni hepisige (türmige — t) tashlidi. uning leshker, uchuq- ashkare gheznilirige ige bolup,"sheri etning toghra hökümliridin yushurun ish qilmaymen, sheri et qa idilirige dadam bilen balam xilapliq qilidighan bolsa, ularghimu yuz- xatire qilmaymen"œ dep élan qilip, öz hökümini jari qildi.
bu chaghda, abbas digen bir adem méning dadamni ulugh bék sewepsiz we biguna öltürgen idi dep erz qildi. abdulletip mirza bu ishni sheri etke buyrup, dadisini qisasqa layiq petiwa élip, petiwaning mezmunini dadisigha melum qilip, dadangning qisasini al dep abbasqa buyruq qildi we uni bir kéchide mexpi jaygha élip bérip öltürdi. tarixchilar ehli özining tarix waraqlirida uni " abbas öltürgen"œ dep yazidu. alte ay ötkendin kéyin, abdulletip mirzimu öz ademliri teripidin öltürüldi.
mirza ulugh bék zamanida, uweys xanining [95] oghli yünüsxan digen kishi urushta oljigha chüshüp, shirazgha ewetilip, musapirchiliq turmushqa tashlanghan idi. u shirazda ilmiy kespler bilen shughullinip, kamaletke yétip, " usta yunus"œdigen nam bilen shöhret qazandi. arida ottuz yil ötkendin kéyin, sultan ebu se id mirza [96] binni sultan muhemmet mirza binni miranshah binni emir kebir témur korgani dewrige kelgende, sultan ebu se id shirazgha kishi ewetip, yunusxanni aldurup, semerqenttiki "baghi zaghan"œ (qarghilar baghi — t) digen jaydiki bir textte olturghuzup, jiq geplerni arida qoydi. u söz arilap "méni xizmetker we newkerler qatarida körmey, dost dep bilsile, özlirini puqraliq kochisidin élip chiqip, öz yultririgha xan qilip ewettim. shunglashqa bizning üstimizge leshker tartmisila"œ dep moghul qewmliridin yaraq we at- ulaqlar bilen mukemmel qorallanghan on ikki ming leshkerni hemra qilip, moghulistangha yolgha saldi. u yunusxanni uzitiwétip, yene "menmu öz aldimgha bir padisha, bayam emir témur koragani dewridimu birer janni nezerbent teriqiside saqlap, uning yimek- ichmek we kiyim- kécheklerni teyyarlap béridiken, yarliq- nishanlarghimu bu palan xanning yarlighi, emir kibir témur koraganning sözi, dep yézilidiken. eger undaq qilmisa memilket eyyanliri uninga boy sunmaydiken"œ dep eskertti. emiliyette, bundaq ehwal del bu sultan ebu sultan ebu seyid mirza zamanighiche destur- tüzüm bolup kelmekte. netijide sultan ebu se id mirza yunusxan bilen dostluq munasiwitini ornatti. yunusxanmu adimigerchilik qilip, özining bir qizini sultan ebu se id mirzining oghli ömer sheyx mirzigha teqdim (yatliq — t) qildi. bulardin zahiridin, muhemmet babur shah wujutqa keldi. babur shahning weqelirini kéyinche bayan qilishim mumkin.
sultan ebu se id mirza bolsa gheyret- shija et, himmet we saxawetlik bexshende qilinghan bir padisha idi. uning himmetlri shu derijige yetkenki, beziler xuddi bu alemge bir ked xuda (birla hökümran — t) kupaye qilinghindek, yer yüzidiki barliq zimingha ikki padisha hajet emes, belki sultan ebu se id mirzidek birla padisha kupaye qilidu deyti u témuriye texti we memilkitige on alte yil hökümranliq qildi. uningdin kéyin, oghli ömer sheyix mirza ferghane wilayiti we mawara unnehir memiketlirige igidarchiliq qildi. uningdin kéyin, inisi muhemmet mirza textke warisliq qildi. ikki yildin kéyin özbék tayipliri istila qilip, ferghane wilayiti we mawara unnehrige ige boldi.
sultan ebu se id mirza zamanida, sultan hüseyin mirza binni mirza bayqara binni ömer sheyx bahadur binni emir kebir témur koragani xorasan memilkitige hakim idi. bu chaghda témuriye texti sultan hüseyin miriza qarar tapti we hiratni peytext qildi. iraq, ejem, ispahan, paris, ezerbeyjan qatarliq jaylardiki töt yüz qiriq töt chong sheherni musteqil ottuz sekkiz yil padishaliq qilip höküm sürdi. buning dewride birmunche fazil yazghuchilar, ölimalar, sha irlar jem bolup ötken idi. mewlane hüseyin wa iz kashfi [97] mewlane mo inddin [98] mewliwe jami [99] qatarliq muheqqiq ölimalar hisaptin tashqiri köp idi. bularni terpleshke we teswirleshke til yetmeydu. hüseyin mirza yetmish ikki yil yashidi. tarix hijri toqquz yüz on ikkinchi yili (miladi 1507 — 1508 — yili — t) bu alemdin u alemge uchup ketti. tarixchilar ehli "xorasan "œ( ebjet hisawi boyiche hijri 912 — yili — t) digen sözni alahide uning wapat yiligha texlit qilip yazidiken.