Bolalarda o'tkir appenditsit va uning alomatlari

[AbdulAziz]

Bolalarda o'tkir appenditsit va uning alomatlari



Muallif: Jumanazar Beknazarov
Hajmi: 171 Kb
Fayl tipi: pdf, zip
Saqlab olish
Online o'qish

[Humayro]

ЎзССР СОҒЛИҚНИ САҚЛАШ МИНИСТРЛИГИ

РЕСПУБЛИКА САНИТАРИЯ МАОРИФИ УЙИ


ЎЗБЕКИСТОН ҚИЗИЛ ЯРИМ ОЙ ЖАМИЯТИ
МАРКАЗИЙ КОМИТЕТИ

Жуманазар БЕКНАЗАРОВ

БОЛАЛАРДА ЎТКИР АППЕНДИЦИТ
ВА УНИНГ АЛОМАТЛАРИ

ТОШКЕНТ
ЎзССР «ÐœÐ•Ð”ИЦИНА»
1984

[Humayro]

Ибн Синони бир камбағалнинг уйига, дардга чалинган фарзандини кўришга таклиф этадилар. Тўшакда ётган бемор боланинг аҳволи оғир, у қорни оғриётганлигидан ҳамда ташналикдан шикоят қиларди. Оғриқ икки кун аввал тўсатдан бошланган. Бир неча марта қайт қилган. Кейинчалик иштаҳаси йўқолиб, иситмаси кўтарилибди. Бугун эрталабдан тинмай қайт қила бошлабди. Беморни ҳар томонлама текшириб кўрган буюк ҳаким дарднинг бирорта ҳам ташқи белгисини топа олмабди, аммо боланинг қорнига қўл теккизиши билан бола оғриқ зўридан инграб юборибди. Ибн Сино илгари ҳам бу касалликни учратган, бироқ ёрдам беришдан ожиз экан. Юзида пайдо бўлган умидсизлик нишоналарини бечора отага сездирмай, қорин оғриғини қолдирадиган хаб дорилардаи бериб, эртага ҳам келиб кўришини айтиб, хайрлашибди. Эртасига боланинг қорни шишиб, қайт қилиши зўрайибди. Энди оғриқ ортиқча безовта қилмай қўйган бўлса ҳам, боланинг аҳволи оғирлашибди. Ҳаким ички бир дард билан қийналиб, ёш болани ўлим чангалидан қутқара олмаслигини билса ҳам бутун билими ва тажрибасини ишга солибди. Аммо на илож...
Ибн Сино боланинг жасадини яширинча ёриб, йўғон ичакнинг бошланиш қисмида жойлашган чувалчангсимон ўсимтанинг йиринглаб, ёрилиб кетганини кўрибди ва заҳматкаш жигарбандининг ўлимига сабабчи бўлган ҳолни тушунибди. «Ð£ÑˆÐ±Ñƒ ўсимтани ёрилиб кетмасдан олдин жарроҳлик йўли билан олиб ташлаш мумкин бўларди-ку, ахир», —ўйлабди у.
Аммо буюк ҳакимнинг бу фикри амалга ошгунга қадар тиббиёт олимлари ўртасида қизғин баҳслар билан яна бир неча асрлар ўтди.
Фақат 1828 йилда француз олими, врач Мелье олиб борган текширишлари ва кузатишлари асосида чувалчангсимон ўсимтадаги ўзгаришлар қорин бўшлиғида йиринг пайдо қилади, деган қарорга келди.
Яллиғланган чувалчангсимон ўсимта 1884 йилда Англияда жарроҳ Мак-Гомед томонидан биринчи марта олиб ташланди. Бу жарроҳлик тарихида қилинган илк жасорат эди. 1886 йилда Режинальд Фитц чувалчангсимон ўсимтанинг яллиғланиши ва унинг касаллик белгиларини баён қилди. У бу хасталикни аппендицит деб аташни ва жарроҳлик йўли билан олиб ташлашни тавсия қилди.

[Humayro]

Кейинчалик олимлар чувалчангсимон ўсимта яллиғланганда уни қанчалик тез олиб ташланса, шунчалик яхши натижалар беришини, бу касалликдан ўлишнинг кескин камайиб кетишини аниқладилар.
Ҳозирги пайтда ҳар бир шаҳар ва район марказида тез ёрдам станциялари бор. Улар аҳолига беминнат медицина ёрдами кўрсатмоқда. Натижада қорин бўшлиғидаги ўткир касалликлардан, жумладан чувалчаигсимоп ўсимта яллиғланишидан ўлиш жуда камайди.
Баъзи пайтларда афсусланадиган ҳодисалар ҳам учраб туради. Айтайлик, бирор одам касал бўлиб қолса, ўтиб кетар деб врачга бормайди. Бундай совуққонлик натижасида дард зўрайиб, турли хилдаги асоратлар юзага келади, бинобарин, даволаш қийин бўлади ва узоқ вақтга, ҳатто бир неча ойларга чўзилади, энг ёмони, ҳатто одам ажалидан беш кун бурун ўлиб кетади. Хусусан болаларнинг оғир дардга чалиниши ва ўлими ота-онага жуда оғир кулфат келтиради.
Ўз фарзандини «Ð°Ñ€Ð·Ð¸Ð¼Ð°Ñ» бир касаллик туфайли бериб қўйган ота-онанинг қанчалик ғам-қайғу остида қолишини сўз билан таърифлаб бўлмас.
Кўчада тасодифан учрашиб қолган икки мўйсафиднинг салом-аликдан кейин «Ð¤Ð°Ñ€Ð·Ð°Ð½Ð´Ð´Ð°Ð½ нечта». деб сўрашиши, болалар кўп бўлса, «Ҳа, бой экансиз, ишқилиб, умрлари узоқ бўлсин» дейиши, бировдан яхшилик кўрса, «Ð¤Ð°Ñ€Ð·Ð°Ð½Ð´Ð»Ð°Ñ€Ð¸Ð½Ð³Ð¸Ð·Ð½Ð¸Ð½Ð³ роҳатини кўринг», — деб дуо қилиши бежиз эмас. Инсоннинг номи фарзанд билан тирик, фарзандлар бизнинг обрўйимиз, шон-шуҳратимиз, қадр-қимматнмиз, келажагимиз! Ватанимизга соғлом, зуваласи пишиқ, ақлий ва маънавий жиҳатдан етук авлодлар керак. Бироқ, тиббиёт фани инсон организмида учрайдиган баъзи бпр касалликларнинг олдини олишдек мураккаб вазифаин батамом ҳал қила олганича йўқ ҳали. Демак, болаларнинг тасодифан касалликка чалиниши эҳтимоли ҳали бутунлай йўқолмаган. Ана шундай касалликлар орасида, бирнеча йиллар давомида олимларимиз фикрини банд қилиб келаётган муаммо – чувалчангсимон ўсимтанинг яллиғланиш касаллиги алоҳида ўрин тутади. Чунки ҳар йили бу касаллик билан фақат Совет Иттифоқининг ўзидагина 1 миллионга яқин одам операция қилинади.

[Humayro]

Шунча беморни яна меҳнат, ойла бағрига қайтариш учун озмунча жарроҳлар, тиббиёт ходимлари керакми? Шунча беморга дори-дармонлар етказиб бериш, беминнат медицина хизмати кўрсатиш – бу ҳазилакам иш эмас.
Халқ соғлиғини сақлаш ҳақида кўпгина муҳим қарорлар қабул қилинган. Янгидан-янги шифохоналар қурилмоқда. Улар фан ва техниканинг энг охирги талабларига жавоб берадиган асбоб-ускуналар билан жиҳозланмоқда, янгидан-янги дорилар ишлаб чиқилмоқда. Зеро, «Ð¥Ð°Ð»қ соғлиги — Ватан бойлиги».
Хўш, шундай экан, нега кўп учрайдиган касаллик – чувалчангсимон ўсимтанинг яллиғланиши олдида тиббиёт ходимлари баъзан ожизлик қиладилар. Медицина ходимлари кўпинча «ÐšÐ°ÑÐ°Ð»Ð»Ð¸ÐºÐ½Ð¸ даволашдан кўра, унинг олдини олиш осонроқ», деб бежиз айтишмайди. Чунки бу гап хусусан одамларга тегишлидир.
Кишилар саломатлигини муҳофаза қилиш, касалликларнинг олдини олиш, беморларга ғамхўрлик қилиш, уларнинг иложи борича эртароқ даволаниб кетишлари учун бутун имкониятлардан фойдаланиш ҳаммамизнинг, айниқса, биз медикларнинг бурчимиздир. Агар оилада ёки коллективда бирон киши сал оғриб қолса ёки касалликнинг дастлабки аломатларини сезсангиз, дарҳол врач чақиринг. Бундай ҳолат уй шароитида содир бўлса, айниқса, болалар касалликдан шикоят қилишса, тезда врачга олиб боринг. Болаларда учрайдиган чувалчангсимон ўсимтанинг яллиғланиш касаллиги ўта хавфли бўлиб, ота-оналардан диққат-эътиборли бўлишни талаб қилади. Акс ҳолда қуйидаги кўнгилсиз ҳодисага ўхшаш воқеа содир бўлиши мумкин.
Тез ёрдам машинасида шифохонага 14 ёшли бемор болани олиб келишди, у текширилиб, тезда жарроҳлик столига Ñ‘Ñ‚қизилди ва операция қилинди. Шифокорлар беморни асраб қолиш учун қўлдан келган бутун куч-имкониятларини ишга солдилар. Чувалчангсимон ўсимта ўткир яллиғланиб, ёрилиб кетган экан. Бола бир неча кундан-кейин нобуд бўлди.

[Humayro]

Чувалчангсимон ўсимтанинг яллиғланиши, яъни ўткир аппендицит қорин бўшлиғида қаттиқ оғриқ тутиши билан бошланадиган касалликдир. Агар унга ўз вақтида ёрдам берилмаса, хилма-хил асоратлар пайдо қилади, айрим ҳолларда шифокор-жарроҳлар ҳам ҳеч қандай илож қилолмайдилар. Ушбу касалликда ҳар бир дақиқа ғанимат. Даволаш қанчалик эрта бошланса, натижа шунчалик яхши бўлади. Аксинча фожиа рўй бўриши мумкин.
Шифохонага тез ёрдам машинасида 12 яшар қизчани олиб келишди. У қорни оғриётганлигидан зорланар, ойисининг қўлини маҳкам ушлаб олганича, нуқул: «ÐžÐ¹Ð¸Ð¶Ð¾Ð½, тилим қуриб, ичим куйиб кетаяпти, ёнаяпти, сув беринг, сув», — дерди. Кўзларидан дув-дув ёш оқаётган она қалтироқ қўллари билан унга сув тутқазарди. Бироқ, қизча шишган қорниии ушлаганича, бир-икки Ñžқчиб, ҳозиргина ичган сувини сафро аралаш қайт қилди. Ялиниб, яна сув сўрарди. Беморнипг кўзлари ич-ичига тушиб кетган, ранги оппоқ, аммо сўлғии, лаблари ёрилган, тилини оппоқ караш боғлаган ва қуп-қуруқ эдп.
Қизчанинг аҳволи жуда оғир эди. Бирдан-бир чора – операция қилиш. Операция пайтида чувалчангсимон ўсимтанинг қаттиқ яллиғлангани ва уни ўтказиб юбориш оқибатида ўсимта ёрилиб, ахлат нчак қовузлоқларидан қорин бўшлиғига чиққанлиги маълум бўлди. Организм заҳарланган, ўткир аппендицит бошқа аъзоларда аслига қайтмас асоратлар бериб бўлган эди. Эндигина 12 баҳорни кўрган бу қизча нобуд бўлди.
Афсус, минт афсус... Хўш, бу фожиаиинг олдини олиш мумкинми? Бу саволга, ҳа, мумкин, деб жавоб берамиз. Қуйидаги ҳодиса бунга мисол бўла олади.
...Жарроҳлик қабулхонасига 5 яшар бола бувиси билан тез ёрдам машинасида олиб келинди. Бувисининг гапига қараганда, невараси эрталаб нонуштадан кейин бирданига киндик атрофини кўрсатиб, қорни оғриётганлигини айтибди. Бувиси оғриётган жойини силабди, аммо оғриқ босилмабди. Орадан бироз вақÑ‚ ўтганидан кейин невараси қайт қилибди. Бундан хавотирланган бувиси тез ёрдам машинасини чақирибди..

[Humayro]

Текшириш усулларини қўллаш болада ўткир аппендицит хасталиги борлигини кўрсатди. У зудлик билан операция қилинда ва яллиғланган ўсимта олиб ташлцнди. 6 кун ўтар-ўтмас бола дарддан бутунлай фориғ бўлиб, ота-онаси бағрига қайтди.
Икки хил ҳодиса, икки хил манзара. Бирида қайғу, иккинчисида шодлик... Демак, чувалчангсимон ўсимтанинг яллиғланиши ўта хавфли. Хавфнинг фалокатга айланмаслиги, уни осонгина бартараф қилишнинг асосий йўли – вақтида аниқлаш ва операция қилиш. Акс ҳолда фожиа юз беради. Нима учун шундай бўлади? Бу саволга тўлиқроқ жавоб бериш учун чувалчангсимон ўсимта ва унинг яллиғланиши Ñ‚Ñžғрисида китобхонларга қисқа бўлсада, аммо энг керакли маълумотларни беришни лозим топдик.
Чувалчангсимон ўсимта йўғон ичакнинг бошланиш қисмида, ингичка ичакнинг йўғон ичакка бирлашган жойининг пастроғида жойлашган. Ҳомила она қорнида ривожланаётган даврда кўричак учи торайиб, камбар ва ичи ковак – чувалчангсимон ўсимтага айланади. Бу ўсимтанинг бўйи 2 см дан 26 см гача, кўндаланг кесимининг ўлчами 0,3—1,2 см. гача бўлиши мумкин.
Чувалчангсимон ўсимта қорин бўшлиғининг турли қисмидан жой олиши мумкин. Кўпинча у ўнг ёнбош соҳасида туради, лекин унинг йўналиши ва ён атрофидаги органларга нисбатан муносабати турлича бўлиши кўп кузатилган. Чувалчангсимон ўсимтанинг кўричакдан Ñ‚Ñžғри чиқиб, пастга оеилиб туриши нормал ҳодиса ҳисобланади. Кўпчилик ҳолларда мана шу ҳолат бузилади. Чунки чувалчангсимон ўсимтанинг қорин бўшлиғининг ички тарафига қараб йўналиб, умуртқа поғонасига яқинлашиб қолиши, ёнбош ичакнинг тагида туриб қолиши, кўричак тагида бўлиши, қорин пардасининг бурма чуқурчаларида туриши ҳодисаси кўп учрайди. Бундан ташқари, чувалчангсимон ўсимта ÑŽқорига йўналиб, жигар тагига ёки пастга – кичик чаноқ бўшлиғига ҳам тушиши мумкин. Чувалчангсимон ўсимтанинг чап тарафда жойлашиши ҳоллари ҳам учраиди.

[Humayro]

Чувалчангсимон ўсимта қорин бўшлиғининг озод қисмида жойлашганидан яллиғланиш жараёни қорин бўшлиғига тарқалиб кетади.
Катта ёшдаги одамларда чувалчангсимон ўсимта яллиғланиб, йирингласа, ўсимта ва пайдо бўлган йиринг ичак қовузлоқлари, ичактутқичи – чарви билан тсзда ўраб олинади. Аммо бу ажойиб хусусият ёш болаларда, айниқса 3 ёшгача бўлган болаларда ҳали чала ривожланган бўлади. Шу сабабли болаларда чувалчангсимон ўсимтаиинг яллиғланиши жуда тез ривожланади ва қорин бўшлиғида йирингли жараён ривожланишига сабаб бўлади. Тез орада заҳарланиш аломатлари юзага келади. Шундай қилиб, болаларда чувалчангсимон ўсимтанинг яллиғланиши тез ва шиддатли кечади ҳамда дарҳол юзага келадиган асоратлари билан хавфли бўлади.
 Ð§ÑƒÐ²Ð°Ð»Ñ‡Ð°Ð½Ð³ÑÐ¸Ð¼Ð¾Ð½ ўсимта лотинча «Ð°Ñ€Ñ€ÐµÐ¿Ð´ÐµÑ…», яллиғлаши эса, «Ð°Ð¿Ð¿ÐµÐ½Ð´Ð¸Ñ†Ð¸Ñ‚» деб аталади. Аппендицитнинг икки тури – ўткир ва сурункали тури бор. Уткир аппендицит жуда маккор ва ўта хавфли касаллик бўлганидан шу хусусда сўз юритамиз.

[Humayro]

Ўткир аппендицит тўсатдан, ўйнаб-кулиб юрган соппа-соғ болада ҳеч қандай сабабсиз бошланади. 3 ёшгача бўлган бола бирданига инжиқлик қилади, инқиллаб безовта бўлади. Боладан сўраганда у қорнининг оғриётганини айтади, аммо қаери оғриётганлигини аниқ кўрсатиб бера олмайди. Кўпинча киндик атрофи ёки қориннинг ҳамма ери оғрийди. Қорин пайпаслаб кўрилса, унинг таранглашганлиги билинади. Пайпаслаётганда бола безовталаниб, қўлни итаради, қорнига қўл теккиздирмасликка ҳаракат қилади. Бола ўткир аппендицит бўлганда ҳарорати жуда баланд бўлиб, 40° гача чиқиши, ичи кетиши ҳамда бир неча марта қайт қилиши мумкин. Бу ёшдаги болаларда организмнинг заҳарланиш аломатлари тез ривожланади – юрак уриши тезлашади, нафас олиши юза бўлади. Кўп қайт қилиши туфайли организмдаги суюқлик камайиб, қон қуюқлашади. Беморнинг кўзлари киртайиб, лаблари қуруқшайди ва ёрилади, жуда ташна бўлади, лекин ичган нарсасини шу заҳоти қайтариб ташлайди. Атрофга бефарқ қарайди, ичи юришмайди, қорни дам бўлади, аҳволи оғирлашади. Бундай вақтда зудлик билан операция қилинмаса, бола ўлиб қолади.
Каттароқ ёшдаги болалар ҳам ўткир аппендицитда дастлаб қорин оғриғидан шикоят қиладилар. Аппендицитда бола кўпинча тўш ости, киндик атрофи ёки қорнининг ҳамма ери оғриётганини айтади. Бирдан ўнг биқин қаттиқ оғрийди. Оғриқ бошлангандай кейин бемор бир-икки марта қайт қилади, иситмаси 37—38° гача кўтарилади. Бемор қорнини оҳиста пайпаслаганда ўнг ёнбоши – ўнг ёнбош суяги билан киндик ораси қаттиқ оғриганини айтади.
Кейин оғриқ бирмунча босилади, бола унча безовта бўлмай қолади. Агар оғриқ кечаси бошланса, бола тинч ухлайвериши, кундузи бошланган бўлса, ҳар хил ўйинлар билан овора бўлиши мумкин.

[Humayro]

Боласининг ортиқча безовта бўлмаётганлигини кўрган ота-оналар хотиржам бўлишади ёки ÑŽқорида эслаб ўтилган дастлабки белгиларни сифатсиз овқат еб қўйганликдан ёки бошқа бирон сабабдан кўришади.
Оғриқ хуружининг бу хилда босилишига яллиғланиш жараёнида чувалчангсимон ўсимта деворларининг таранглашиши ва кислоталилик муҳити пайдо бўлиши натижасида майда қон томирлар – капиллярларда қон айланиши бузилиб, оғриқни сезувчи нерв, учларининг фалажланиши ёки ўлиши сабаб бўлади.
Бироқ, бу вақтда чувалчангсимон ўсимтанинг яллиғланиши давом этаверади ва зўраяди. Яллиғланиш жараёни сўнгра теварак-атрофдаги Ñ‚Ñžқима ва органларга ҳам тарқалади, оқибатда маълум бир вақтдан кейин оғриқ яна пайдо бўлади. Энди оғриқ фақат ўнг ёнбош соҳасида пайдо бўлади. Қоринни пайпаслаб кўрганда оғриқнинг қаердалиги аниқ сезилади. Оғриқнинг зўрайишидан бола қймирламасдан тепага қараб ётади. Баъзи ҳолларда ўнг ёнбоши билан қимирламай ётади. Агар чап ёнбошига ағдарилиб ётса, қориндаги оғриқ зўраяди. Кўпинча бола оғриқнинг зўридан ўнг оёғини қорнига тортиб олади ва ёзмасликка ҳаракат қилади.
Демак, қорин оғриши, қайт қилиш ва тана ҳароратининг кўтарилиши ўткир аппендицитнинг асосий белгилари ҳисобланади. Бироқ бу белгиларнинг бирваракайига бўлиши шарт эмас. Кўпгина олимларнинг фикрича, ўткир аппендицитнинг белгилари шунчалик хилма-хил ва чалкашки, баъзан хирург ҳам нима қилишини билмай, мияси қотиб қолади.
3 ёшли Нусратжон дадаси олиб келган тортни маза қилиб еди, бир дона шоколадни ҳам паққос туширди. Ойиси бир пиёла шакар чой ичирди. Шу пайт буваси билан бувиси кириб келишди. Оила қувончига қувонч қўшилди. Улар ҳол-аҳвол сўрашиб, у Ñ‘қ-бу Ñ‘қдан гаплашиб ўтиришди. Шу вақÑ‚ Нусратжон иегадир хархаша қила бошлади, кейин йиғлади. Орадан сал ўтмай, иситмаси чиқиб, безовталанди. Онаси Нусратжонни ўринга Ñ‘Ñ‚қизди, аммо бола тинчимади. Уни ҳаммалари бирма-бир қўлларига олиб, овута бошладилар. Лекин у йиғидан тўхтамас, бошини сарак-сарак қиларди. Негадир қорни қаппайиб қолди. Бувиси неварасининг қорнини силаб, асал суртиб, боғлаб қўйди, лекин у тинчиш ўрнига баттар безовта бўлди, дам-бадам чинқириб, оёғини типирчилатарди

[Humayro]

Тез ёрдам машинаси чақирилди. Нусратжонни кўрган врач уни шифохонага олиб бориш кераклигини, ўткир аппендицитга шубҳа борлигини айтди. Шуига қарамай, уйдагилар, болани шифохонага олиб боришдан қатъий бош тортишди. Бошқа иложи қолмаган врач иситма туширадиган дори берди, укол қилди ва ота-онага агар боланинг аҳволи ёмонлашгудай бўлса, Ñžқчиса ёки қайт қилса, зудлик билан касалхонага олиб боришларини, акс ҳолда оқибати ёмон бўлишини айтди. Нусратжоннинг иситмаси бироз пасайгандай бўлди, лекин энди ичи кета бошдади. Яна тез ёрдам чақиришди. Врач уни дарҳол касалхонага жарроҳлик бўлимига олиб бориш зарурлигини айтди. Бола касалхонага олиб борилди ҳам.
Жарроҳлар болада ўткир аппендицитнинг баъзи аломатлари борлигини, қўшимча текширишлар ўтказиш зарурлигини айтишди. Болани касалхонада олиб қолиш керак эди. Аммо бунга ота-она рози бўлишмади, врачларнинг тушунтиришлари бефойда бўлди. Болани ота-она уйга олиб кетди. Оқибати нима бўлишини улар ўйлашмади. Уйда беморнинг аҳволи яна ҳам оғирлашиб қолди, иситмаси 40° гача кўтарилди, алаҳлай бошлади, кўзига аллақандай қўрқинчли нарсалар кўринди, ич кетиши зўрайди. Эрталаб уни ÑŽқумли касалликлар касалхонасига олиб боришди. У ердаги врач Нусратжонда ÑŽқумли касаллик йўқлигини, уни хирургларга олиб бориш кераклигини айтди. Шу орада 6 соатлар чамаси вақÑ‚ ўтди. Энди боланинг аҳволи оғирлашган, кўзлари киртайиб қолган, иситмаси баланд, томир уриши сусайган, юрак уришининг ритми бузилган, қорни шишган эди, у кўзларини тепага қилиб, олайтирар ва алаҳсирар ҳамда қўлларини олдинга чўзиб, алланималарни тутмоқчи бўларди. Беморнинг қорнига сал қўл теккизилса чинқириб йиғларди. Ота-она шундагина нотўғри иш қилишганини, болага ортиқча меҳрибонлик қилиб, уни қийнаб қўйганликларини тушунишди.
Керакли муолажадан кейин Нусратжон операция қилинди. Чувалчангсимон ўсимтанинг узунлиги 10 см бўлиб, ингичка ичак қовузлоқлари орасида ётар, уч қисми яллиғланиб, чириган ва йиринг пайдо бўлиб, қорин бўшлиғига тарқалган эди.

[Humayro]

Операция яхши ўтди, врачлар боланинг шифо топиши учун ҳамма чораларни кўрдилар, лекин у анча секинлик, билан тузала бошлади. Нусратжон шифохонада 26 кун ётди.
Ўткир аппендицитни аниқлашнинг осон эмаслигини, айниқса 3 ёшгача бўлган болаларда қийин. бўлишини кўпчилик билади. Шунинг учун ёш боланинг қорни дастлаб оғригудек бўлса, ўзбилармонлик қилмай, зудлик билан врач чақириш ва унинг маслаҳати билан иш кўриш шарт.
Жажжи Комилжон ширингина ухлаб ётарди. У уйғониб, йиғлай бошлади. Онаси эмизди, аллалади, кўтарди, эркалади, лекин йиғиси босилмади. Бола қайт қилди, иситмаси чиқди. Тезда уни касалхонага олиб боришди. Касалхонада болани ҳар томонлама текшириб кўрилгач, унинг ўткир аппендицит билан оғригани аниқланди. Операция енгилгина ўтди ва Комилжон атиги 6 кундан кейин сиҳат-саломат уйига жўнатилди.
Чувалчангсимон ўсимта қорин бўшлиғининг қаерида жойлашганига қараб оғриқ ҳар хил бўлади, у гўё бошқа касалликлар белгиларйга ўхшаб кетиши мумкин. Масалан, чувалчангсимон ўсимта тепага йўналиб, жигар тагида ётса сариқ касаллигининг бошланғич белгиларини, пастга томон йўналиб кичик чаноқ бўшлиғига тушса, сийдик қопининг, яъни қовуқ касаллигининг аломатларини, ингичка ичак қовузлоқлари орасида бўлса, ичбуруғни эслатади ва ҳоказо. Бу белгилар вақÑ‚ ўтиши билан кучайиши ёки камайиши, йўқолиши ёки янги аломатлар пайдо бўлиши билан юзага чиқиши мумкин.
Оила аъзолари ноз-неъматлар тўла дастурхон атрофида, ҳаммалари хурсанд. Овқатдан кейин зангори экранда «ÐžÑ‚алар сўзи – ақлнинг кўзи» кўрсатувини томоша қилишди. Кўрсатув тамом бўлган ҳам эдики, 4 яшар Зокиржон ғингшиб, хархаша қила бошлади, ундан сўраб-суриштиришганида қорни оғриётганини айтди. Аммо отаси ҳеч нима қилмайди, бир пасдан кейин ўтиб кетади, деб парво қилмади. Бироқ қорин оғриши босилмади, балки тобора кучайди, боланинг иситмаси кўтарилди. Медицина инетитутининг 3-курсида Ñžқиётган катта Ñžғли Зоҳиржон укасини кўриб «ÐÐ´Ð°, Зокир аппендицит бўлганга ўхшайди, бунақа пайтда операция қилмаса бўлмайди», — деди. Ота Ñžғлининг бу сўзларига ишонмай, қадрдон дўсти – медицина фанлари кандидати, хирург ўртоғига телефон қилди, келиб Ñžғлини кўришини илтимос қилди. Шифокор келгунча тахминан бир соатдан кўпроқ вақÑ‚ ўтган эди. Бу орада Зокиржон тез-тез сиярди ва қовуғининг усти оғриётганидан нолирдш Зокиржонни яхшилаб текширган жарроҳ болани зудлик билан касалхонага олиб бориш зарурлигини айтди ва болани ўзи олиб кетди.

[Humayro]

Касалхонада беморнинг сийдиги ва қони анализ қилинди, рентгенда текширилди. Орадан икки соат ўтгандан кейии хирург дўстига Зокиржоннинг аппендицит бўлганини ва уни тезда операция қилишларини айтди. Ота ҳайрон қолиб: «Ð˜Ðµ, Ñžғлимда бу касаллик борлигини уч соат олдин Ñžғлим айтган эди-ÑŽ, сен эса шунча текширишдан кейин аниқладинг-а», — деди, ярми ҳазил, ярми чин қилиб. Қизиқ! Маълум бўлишича, Зоҳиржон ўша куни профессорнинг ўткир аппендицит ҳақидаги биринчи лекциясини эшитган. Демак, у укасинииг аҳволини кўриб, унда аппендицит бўлса керак, деб ўйлаган. Тажрибали жарроҳ болани кўрганда эса, чувалчангсимон ўсимта яллиғланиши анча зўрайган эди. Касалликни бехато аниқлашда албатта шу бемордаги белгиларни бошқа касалликларда ҳам кузатиладигая аломатларга солиштириб кўрилган, лабораторияда қон ва сийдик анализ қилинган.
Ўткир аппендицитнинг белгилари ÑŽқорида айтиб ўтилганидек, ниҳоятда хилма-хил бўлгани учун ҳам уни маккор касаллик, деб бежиз айтишмайди. Медицина фанлари доктори, профессор К. X. Тойиров «Қарийб 40 йиллик жарроҳлик фаолиятимда болалар орасида клиник белгилари билан айнан бир-бирига ўхшаган ўткир аппендицитни учратмадим», — деб эътироф этади. Бас, шундай экан, болангиз қорин оғриғидан шикоят қилган заҳотиёқ касалхонага олиб бориб, жарроҳларга кўрсатинг. Акс ҳолда қуйидаги воқеага ўхшаш кўнгилсизлик содир бўлиши мумкин.
6 яшар Муроджон кўчадан келдию, онасига қорни оғриётганлигидан шикоят қилди ва онанинг кўзи олдида эрталабки еган овқатларини қайт қилиб ташлади. Она Ñžғлини бироз эркалатиб овутгандай бўлди, озгина ётиб дам олгин, деб кўрпа-тўшак қилиб берди. Орадан бир соатлар чамаси вақÑ‚ ўтгандан кейин Муроджоннинг ичи кетди, иситмаси 37° гача кўтарилди. Она буни бирорта Ñ‘қмайдиган овқат еб қўйганидан кўрди ва Муроджонга бир дона тетрациклин таблеткаси ва анальгин ичирди. Бундан бир йил аввал Муроджон шифохонада дизентерия, яъни ич-буруғ билан оғриганида ойиси орттирган «Ñ‚ажрибасини» ишга солди. Тушдан кейин Муроджоннинг аҳволи енгиллашгандай бўлди ва ишдан келган отаси ҳам Ñžғлини эркаладию, лекин касалига унча эътибор бермади. Кечгача Муроджон дорилардан яна 4 донасини ичди. Муроджоннинг иситмаси пасайди, оғриқ сал босилгандай бўлди, аммо ич кетиши тўхтамади. Эрталабга бориб сафро қусди. Қоринда оғриқ зўрайиб, қорин таранглашди. Шундан кейин аҳволнинг жиддийлигини тушунишиб, тез ёрдам машинасини чақиришди.

[Humayro]

Бемор зудлик билан операция қилинди. Операция пайтида чувалчангсимон ўсимтанинг ингичка ичак қовузоқлари орасида жойлашганлиги, йирингнинг қорин бўшлиғига тарқалганлиги аниқланди. Шифокорлар зарур воситаларни, бутун кучларини ишга солиб, болани ўлим чангалидан қутқариб қолдилар. Бироқ ота-онанинг бепарволиги, ўзбилармонлик билан иш кўрганлиги сабабли Муроджон касаллик асоратлари туфайли роса 30 кун азоб чекди.
Чувалчангсимон ўсимтанинг яллиғланиши барқарор жараён бўлмасдан, балки минут ва соат сайин ўзгариб туради. Демак, чувалчангсимон ўсимта яллиғланишининг ривожланиши касаллик бошланганини билдиради. Касаллик энди бошланганда чувалчангсимон ўсимтанинг майда қон томирлари кенгайган, ташқи пардаси қизарган, деворлари таранглашган бўлади. Ўткир аппендицитнинг бошланғич турида, яъни катарал аппендицит босқичида организмда чуқур ўзгаришлар содир бўлмайди ва чувалчангсимон ўсимта операция йўли билан олиб ташланса, бемор 7—8 кун ичида соғайиб кетади.
Агар шу даврда ўз вақтида ёрдам кўрсатилмаса, яллиғланиш жараёни кучайиб, йирингли яллиғланиш даври бошланади. Бу пайтда ўсимтанинг деворлари янада таранглашади, қон билан нормал таъминланиш бутунлай бузилади, ўсимтанинг ичида йиринг кўпайиб, деворлари янада таранглашади, ёрилиб кетиш даражасигача келади. Ўсимтанинг ичидаги миллиардлаб микробларнинг активлиги жуда ортиб кетиши туфайли ўсимта деворлари емирилиб, юпқалашади, оқибатда у йиринг билан тўлган пуфакка ўхшаб қолади. Бу энди дарднинг жиддий тус олганидан далолат беради. Бу вақтда бемор қалтисроқ ҳаракат қилса ёки бир неча марта қаттиқ Ñžқчиса бас, чувалчангсимон ўсимта ёрилиб кетиши ҳеч нарса эмас. Мана шундай ҳолатлардан бирини сиз кўриб турибсиз. Ана знди қорин бўшлиғида хавф бошланади.
Кўпинча йирингли яллиғланиш ва қон айланишининг қаттиқ бузилиши натижасида чувалчангсимон ўсимта деворида чириш жараёни авж олади ва ўсимтанинг деворлари қорая бошлайди. Чириган жой тешилиб, ўсимта ичидаги ахлат, йиринг ва заҳарли микроблар қорин бўшлиғига тушади, оқибатда организмнинг заҳарланиши бошланади, яъни юрак уриши тезлашади, томир уриши сусаяди. Қонга ҳар хил заҳарли моддалар тушиши сабабли организмнинг умумий кучи сусаяди.
...Эндигина 8 ёшга кирган Шокиржон ўртоқлари билан ўйнагани кўчага чиқиб кетди. Анча вақтдан кейин у уйга келди-ÑŽ, қорни – тўш ости соҳаси оғриётганини айтди ва бир оздан кейин қайт қилди. Ота-онаси буни олма еганидан кўришди.

[Humayro]

Бироздан кейин оғриқ ўнг биқин томонга ўтди. Онаси иссиқ чой, қатиқ бериб, болани ўринга Ñ‘Ñ‚қизди. Беморнинг тез-тез сийгиси қистарди. Кечга яқин Шокиржоннинг тоғаси кириб келди. Шокиржоннинг аҳволини кўриб, у-бу нарсаларни сўраб-суриштирган бўлди-ÑŽ, белига грелка қўйишни маслаҳат берди (кейинчалик маълум бўлишича, Шокиржоннинг тоғаси буйрак санчиғи дардини ўз бошидан кечирган экан), дарров грелка ҳам қўйилди. Грелка фойда бердими, Ñ‘ ҳар қалай, бошқа сабабданми, оғриқ анчагина босилгандек бўлди, аммо бола сияётганда қовуқ устида оғриқ пайдо бўлди. Грелка бир неча бор алмаштирилди. Эрталаб беморнинг аҳволи оғирлашди, бир неча марта сафро қусди, иситмаси кўтарилди. Ниҳоят, ҳеч нарса ёрдам қилмай, бола аҳволи оғирлашиб қолгандан кейин шифохонага олиб келинди ва зудлик билан операция қилинди.
Чувалчангсимон ўсимта сийдик йўли атрофига йўналиб, унинг уч қисми қовуқ деворининг олд томонигача бориб, кичик чаноқ бўшлиғида жойлашган. Ўсимта қаттиқ яллиғланган, деворлари чириган, қорин бўшлиғида анчагина йиринг тўпланган. Операция жуда ҳам оғир ўтди. Врачларнинг қанчалик жон куйдиришига қарамасдан, ахлат оқмаси асорати туфайли Шокиржон иккинчи марта операция қилинди.
Шоқиржон касалхонага барвақÑ‚ олиб келинганида шунчалик азоб тортмаган, иккинчи марта қайта операция бўлмаган бўларди. Ўткир аппендицит хуружининг бошланишига у еган олманинг ҳеч қандай алоқаси йўқ, у воқеа содир бўлиши вақтига Ñ‚Ñžғри келиб қолган, холос. Бироқ, грелка қўллаш боланинг янада қўшимча азобланишига сабаб бўлган. Оғриқ пайдо бўлган жойга грёлка қўйиш ҳақиқатан ҳам оғриқни бирмунча босади, аммо ҳамиша ҳам грелка қўйиш ярамайди. Айниқса, ўткир аппендицит хуружи пайтида грелка қўйиш яллиғланиш жараёнининг авж олишига сабаб бўлади. Иккинчидан, оғриқнинг сал босилиши туфайли бемор «ÑˆÐ¸Ñ„о» топгандек бўлади, оқибатда ота-она хотиржам бўлиб, қимматли вақÑ‚ бой берилади. «Ð”аволаш»Ð½Ð¸Ð½Ð³ бундай усулидан фойдаланган беморларнинг аксариятини, одатда, касалхонага оғир аҳволда олиб келадилар.
Оилада биронта киши оғриб қолса, кўпинча уни ўз билганларича даволашга киришадилар: уй аптечкасидаги ва ҳар хил турдаги дори-дармонлардан ичирадилар, ҳатто аппендицит бўлган беморга кинна соладилар, азайимхондомлаларга олиб бориб Ñžқитадилар, эзиб ички ичирадилар ва ҳоказо. Касалхоналарда саломатлик посбонлари туну кун навбатчилик қилишади, улар ҳар қандай тиббий ёрдамга тайёр туришса-ÑŽ, ўз вақтида беморни врачга олиб бориш ўрнига, дардни ўтказиб юбориш – энди бу нодонлик.