Bolalarda o'tkir appenditsit va uning alomatlari



Muallif: Jumanazar Beknazarov
Hajmi: 171 Kb
Fayl tipi: pdf, zip
Saqlab olish
Online o'qish

Ибн Синони бир камбағалнинг уйига, дардга чалинган фарзандини ксришга таклиф стадилар. Тсшакда ётган бемор боланинг аҳволи оғир, у қорни оғриётганлигидан ҳамда ташналикдан шикост қиларди. Оғриқ икки кун аввал тссатдан бошланган. Бир неча марта қайт қилган. Кейинчалик иштаҳаси йсқолиб, иситмаси кстарилибди. Бугун срталабдан тинмай қайт қила бошлабди. Беморни ҳар томонлама текшириб ксрган буюк ҳаким дарднинг бирорта ҳам ташқи белгисини топа олмабди, аммо боланинг қорнига қсл теккизиши билан бола оғриқ зсридан инграб юборибди. Ибн Сино илгари ҳам бу касалликни учратган, бироқ ёрдам беришдан ожиз скан. Юзида пайдо бслган умидсизлик нишоналарини бечора отага сездирмай, қорин оғриғини қолдирадиган хаб дорилардаи бериб, сртага ҳам келиб ксришини айтиб, хайрлашибди. А­ртасига боланинг қорни шишиб, қайт қилиши зсрайибди. А­нди оғриқ ортиқча безовта қилмай қсйган бслса ҳам, боланинг аҳволи оғирлашибди. Ҳаким ички бир дард билан қийналиб, ёш болани слим чангалидан қутқара олмаслигини билса ҳам бутун билими ва тажрибасини ишга солибди. Аммо на илож...
Ибн Сино боланинг жасадини сширинча ёриб, йсғон ичакнинг бошланиш қисмида жойлашган чувалчангсимон ссимтанинг йиринглаб, ёрилиб кетганини ксрибди ва заҳматкаш жигарбандининг слимига сабабчи бслган ҳолни тушунибди. «Ушбу ссимтани ёрилиб кетмасдан олдин жарроҳлик йсли билан олиб ташлаш мумкин бсларди-ку, ахир», —сйлабди у.
Аммо буюк ҳакимнинг бу фикри амалга ошгунга қадар тиббиёт олимлари сртасида қизғин баҳслар билан сна бир неча асрлар стди.
Фақат 1828 йилда франяуз олими, врач Мелье олиб борган текширишлари ва кузатишлари асосида чувалчангсимон ссимтадаги сзгаришлар қорин бсшлиғида йиринг пайдо қилади, деган қарорга келди.
Яллиғланган чувалчангсимон ссимта 1884 йилда Англисда жарроҳ Мак-Гомед томонидан биринчи марта олиб ташланди. Бу жарроҳлик тарихида қилинган илк жасорат сди. 1886 йилда А ежинальд Фитя чувалчангсимон ссимтанинг сллиғланиши ва унинг касаллик белгиларини баён қилди. У бу хасталикни аппендияит деб аташни ва жарроҳлик йсли билан олиб ташлашни тавсис қилди.

Кейинчалик олимлар чувалчангсимон ссимта сллиғланганда уни қанчалик тез олиб ташланса, шунчалик схши натижалар беришини, бу касалликдан слишнинг кескин камайиб кетишини аниқладилар.
Ҳозирги пайтда ҳар бир шаҳар ва район марказида тез ёрдам станяислари бор. Улар аҳолига беминнат медияина ёрдами ксрсатмоқда. Аатижада қорин бсшлиғидаги сткир касалликлардан, жумладан чувалчаигсимоп ссимта сллиғланишидан слиш жуда камайди.
Баъзи пайтларда афсусланадиган ҳодисалар ҳам учраб туради. Айтайлик, бирор одам касал бслиб қолса, стиб кетар деб врачга бормайди. Бундай совуққонлик натижасида дард зсрайиб, турли хилдаги асоратлар юзага келади, бинобарин, даволаш қийин бслади ва узоқ вақтга, ҳатто бир неча ойларга чсзилади, снг ёмони, ҳатто одам ажалидан беш кун бурун слиб кетади. Хусусан болаларнинг оғир дардга чалиниши ва слими ота-онага жуда оғир кулфат келтиради.
Ўз фарзандини «арзимас» бир касаллик туфайли бериб қсйган ота-онанинг қанчалик ғам-қайғу остида қолишини ссз билан таърифлаб бслмас.
Ксчада тасодифан учрашиб қолган икки мсйсафиднинг салом-аликдан кейин «Фарзанддан нечта». деб ссрашиши, болалар ксп бслса, «Ҳа, бой скансиз, ишқилиб, умрлари узоқ бслсин» дейиши, бировдан схшилик ксрса, «Фарзандларингизнинг роҳатини ксринг», — деб дуо қилиши бежиз смас. Инсоннинг номи фарзанд билан тирик, фарзандлар бизнинг обрсйимиз, шон-шуҳратимиз, қадр-қимматнмиз, келажагимиз! Ватанимизга соғлом, зуваласи пишиқ, ақлий ва маънавий жиҳатдан етук авлодлар керак. Бироқ, тиббиёт фани инсон организмида учрайдиган баъзи бпр касалликларнинг олдини олишдек мураккаб вазифаин батамом ҳал қила олганича йсқ ҳали. Демак, болаларнинг тасодифан касалликка чалиниши сҳтимоли ҳали бутунлай йсқолмаган. Ана шундай касалликлар орасида, бирнеча йиллар давомида олимларимиз фикрини банд қилиб келаётган муаммо — чувалчангсимон ссимтанинг сллиғланиш касаллиги алоҳида срин тутади. Чунки ҳар йили бу касаллик билан фақат Совет Иттифоқининг сзидагина 1 миллионга сқин одам операяис қилинади.

Шунча беморни сна меҳнат, ойла бағрига қайтариш учун озмунча жарроҳлар, тиббиёт ходимлари керакми? Шунча беморга дори-дармонлар етказиб бериш, беминнат медияина хизмати ксрсатиш — бу ҳазилакам иш смас.
Халқ соғлиғини сақлаш ҳақида кспгина муҳим қарорлар қабул қилинган. Янгидан-снги шифохоналар қурилмоқда. Улар фан ва техниканинг снг охирги талабларига жавоб берадиган асбоб-ускуналар билан жиҳозланмоқда, снгидан-снги дорилар ишлаб чиқилмоқда. Зеро, «Халқ соғлиги — Ватан бойлиги».
Хсш, шундай скан, нега ксп учрайдиган касаллик — чувалчангсимон ссимтанинг сллиғланиши олдида тиббиёт ходимлари баъзан ожизлик қиладилар. Медияина ходимлари кспинча «Касалликни даволашдан ксра, унинг олдини олиш осонроқ», деб бежиз айтишмайди. Чунки бу гап хусусан одамларга тегишлидир.
Кишилар саломатлигини муҳофаза қилиш, касалликларнинг олдини олиш, беморларга ғамхсрлик қилиш, уларнинг иложи борича сртароқ даволаниб кетишлари учун бутун имконистлардан фойдаланиш ҳаммамизнинг, айниқса, биз медикларнинг бурчимиздир. Агар оилада ёки коллективда бирон киши сал оғриб қолса ёки касалликнинг дастлабки аломатларини сезсангиз, дарҳол врач чақиринг. Бундай ҳолат уй шароитида содир бслса, айниқса, болалар касалликдан шикост қилишса, тезда врачга олиб боринг. Болаларда учрайдиган чувалчангсимон ссимтанинг сллиғланиш касаллиги ста хавфли бслиб, ота-оналардан диққат-сътиборли бслишни талаб қилади. Акс ҳолда қуйидаги кснгилсиз ҳодисага схшаш воқеа содир бслиши мумкин.
Тез ёрдам машинасида шифохонага 14 ёшли бемор болани олиб келишди, у текширилиб, тезда жарроҳлик столига ётқизилди ва операяис қилинди. Шифокорлар беморни асраб қолиш учун қслдан келган бутун куч-имконистларини ишга солдилар. Чувалчангсимон ссимта сткир сллиғланиб, ёрилиб кетган скан. Бола бир неча кундан-кейин нобуд бслди.

Чувалчангсимон ссимтанинг сллиғланиши, съни сткир аппендияит қорин бсшлиғида қаттиқ оғриқ тутиши билан бошланадиган касалликдир. Агар унга сз вақтида ёрдам берилмаса, хилма-хил асоратлар пайдо қилади, айрим ҳолларда шифокор-жарроҳлар ҳам ҳеч қандай илож қилолмайдилар. Ушбу касалликда ҳар бир дақиқа ғанимат. Даволаш қанчалик срта бошланса, натижа шунчалик схши бслади. Аксинча фожиа рсй бсриши мумкин.
Шифохонага тез ёрдам машинасида 12 сшар қизчани олиб келишди. У қорни оғриётганлигидан зорланар, ойисининг қслини маҳкам ушлаб олганича, нуқул: «Ойижон, тилим қуриб, ичим куйиб кетаспти, ёнаспти, сув беринг, сув», — дерди. Ксзларидан дув-дув ёш оқаётган она қалтироқ қсллари билан унга сув тутқазарди. Бироқ, қизча шишган қорниии ушлаганича, бир-икки сқчиб, ҳозиргина ичган сувини сафро аралаш қайт қилди. Ялиниб, сна сув ссрарди. Беморнипг ксзлари ич-ичига тушиб кетган, ранги оппоқ, аммо сслғии, лаблари ёрилган, тилини оппоқ караш боғлаган ва қуп-қуруқ сдп.
Қизчанинг аҳволи жуда оғир сди. Бирдан-бир чора — операяис қилиш. Операяис пайтида чувалчангсимон ссимтанинг қаттиқ сллиғлангани ва уни стказиб юбориш оқибатида ссимта ёрилиб, ахлат нчак қовузлоқларидан қорин бсшлиғига чиққанлиги маълум бслди. Организм заҳарланган, сткир аппендияит бошқа аъзоларда аслига қайтмас асоратлар бериб бслган сди. А­ндигина 12 баҳорни ксрган бу қизча нобуд бслди.
Афсус, минт афсус... Хсш, бу фожиаиинг олдини олиш мумкинми? Бу саволга, ҳа, мумкин, деб жавоб берамиз. Қуйидаги ҳодиса бунга мисол бсла олади.
...Жарроҳлик қабулхонасига 5 сшар бола бувиси билан тез ёрдам машинасида олиб келинди. Бувисининг гапига қараганда, невараси срталаб нонуштадан кейин бирданига киндик атрофини ксрсатиб, қорни оғриётганлигини айтибди. Бувиси оғриётган жойини силабди, аммо оғриқ босилмабди. Орадан бироз вақт стганидан кейин невараси қайт қилибди. Бундан хавотирланган бувиси тез ёрдам машинасини чақирибди..

Текшириш усулларини қсллаш болада сткир аппендияит хасталиги борлигини ксрсатди. У зудлик билан операяис қилинда ва сллиғланган ссимта олиб ташлянди. 6 кун стар-стмас бола дарддан бутунлай фориғ бслиб, ота-онаси бағрига қайтди.
Икки хил ҳодиса, икки хил манзара. Бирида қайғу, иккинчисида шодлик... Демак, чувалчангсимон ссимтанинг сллиғланиши ста хавфли. Хавфнинг фалокатга айланмаслиги, уни осонгина бартараф қилишнинг асосий йсли — вақтида аниқлаш ва операяис қилиш. Акс ҳолда фожиа юз беради. Аима учун шундай бслади? Бу саволга тслиқроқ жавоб бериш учун чувалчангсимон ссимта ва унинг сллиғланиши тсғрисида китобхонларга қисқа бслсада, аммо снг керакли маълумотларни беришни лозим топдик.
Чувалчангсимон ссимта йсғон ичакнинг бошланиш қисмида, ингичка ичакнинг йсғон ичакка бирлашган жойининг пастроғида жойлашган. Ҳомила она қорнида ривожланаётган даврда ксричак учи торайиб, камбар ва ичи ковак — чувалчангсимон ссимтага айланади. Бу ссимтанинг бсйи 2 см дан 26 см гача, ксндаланг кесимининг слчами 0,3—1,2 см. гача бслиши мумкин.
Чувалчангсимон ссимта қорин бсшлиғининг турли қисмидан жой олиши мумкин. Кспинча у снг ёнбош соҳасида туради, лекин унинг йсналиши ва ён атрофидаги органларга нисбатан муносабати турлича бслиши ксп кузатилган. Чувалчангсимон ссимтанинг ксричакдан тсғри чиқиб, пастга оеилиб туриши нормал ҳодиса ҳисобланади. Кспчилик ҳолларда мана шу ҳолат бузилади. Чунки чувалчангсимон ссимтанинг қорин бсшлиғининг ички тарафига қараб йсналиб, умуртқа поғонасига сқинлашиб қолиши, ёнбош ичакнинг тагида туриб қолиши, ксричак тагида бслиши, қорин пардасининг бурма чуқурчаларида туриши ҳодисаси ксп учрайди. Бундан ташқари, чувалчангсимон ссимта юқорига йсналиб, жигар тагига ёки пастга — кичик чаноқ бсшлиғига ҳам тушиши мумкин. Чувалчангсимон ссимтанинг чап тарафда жойлашиши ҳоллари ҳам учраиди.

Чувалчангсимон ссимта қорин бсшлиғининг озод қисмида жойлашганидан сллиғланиш жараёни қорин бсшлиғига тарқалиб кетади.
Катта ёшдаги одамларда чувалчангсимон ссимта сллиғланиб, йирингласа, ссимта ва пайдо бслган йиринг ичак қовузлоқлари, ичактутқичи — чарви билан тсзда сраб олинади. Аммо бу ажойиб хусусист ёш болаларда, айниқса 3 ёшгача бслган болаларда ҳали чала ривожланган бслади. Шу сабабли болаларда чувалчангсимон ссимтаиинг сллиғланиши жуда тез ривожланади ва қорин бсшлиғида йирингли жараён ривожланишига сабаб бслади. Тез орада заҳарланиш аломатлари юзага келади. Шундай қилиб, болаларда чувалчангсимон ссимтанинг сллиғланиши тез ва шиддатли кечади ҳамда дарҳол юзага келадиган асоратлари билан хавфли бслади.
 Чувалчангсимон ссимта лотинча «аррепдех», сллиғлаши сса, «аппендияит» деб аталади. Аппендияитнинг икки тури — сткир ва сурункали тури бор. Уткир аппендияит жуда маккор ва ста хавфли касаллик бслганидан шу хусусда ссз юритамиз.

Ўткир аппендияит тссатдан, сйнаб-кулиб юрган соппа-соғ болада ҳеч қандай сабабсиз бошланади. 3 ёшгача бслган бола бирданига инжиқлик қилади, инқиллаб безовта бслади. Боладан ссраганда у қорнининг оғриётганини айтади, аммо қаери оғриётганлигини аниқ ксрсатиб бера олмайди. Кспинча киндик атрофи ёки қориннинг ҳамма ери оғрийди. Қорин пайпаслаб ксрилса, унинг таранглашганлиги билинади. Лайпаслаётганда бола безовталаниб, қслни итаради, қорнига қсл теккиздирмасликка ҳаракат қилади. Бола сткир аппендияит бслганда ҳарорати жуда баланд бслиб, 40° гача чиқиши, ичи кетиши ҳамда бир неча марта қайт қилиши мумкин. Бу ёшдаги болаларда организмнинг заҳарланиш аломатлари тез ривожланади — юрак уриши тезлашади, нафас олиши юза бслади. Ксп қайт қилиши туфайли организмдаги суюқлик камайиб, қон қуюқлашади. Беморнинг ксзлари киртайиб, лаблари қуруқшайди ва ёрилади, жуда ташна бслади, лекин ичган нарсасини шу заҳоти қайтариб ташлайди. Атрофга бефарқ қарайди, ичи юришмайди, қорни дам бслади, аҳволи оғирлашади. Бундай вақтда зудлик билан операяис қилинмаса, бола слиб қолади.
Каттароқ ёшдаги болалар ҳам сткир аппендияитда дастлаб қорин оғриғидан шикост қиладилар. Аппендияитда бола кспинча тсш ости, киндик атрофи ёки қорнининг ҳамма ери оғриётганини айтади. Бирдан снг биқин қаттиқ оғрийди. Оғриқ бошлангандай кейин бемор бир-икки марта қайт қилади, иситмаси 37—38° гача кстарилади. Бемор қорнини оҳиста пайпаслаганда снг ёнбоши — снг ёнбош сусги билан киндик ораси қаттиқ оғриганини айтади.
Кейин оғриқ бирмунча босилади, бола унча безовта бслмай қолади. Агар оғриқ кечаси бошланса, бола тинч ухлайвериши, кундузи бошланган бслса, ҳар хил сйинлар билан овора бслиши мумкин.

Боласининг ортиқча безовта бслмаётганлигини ксрган ота-оналар хотиржам бслишади ёки юқорида сслаб стилган дастлабки белгиларни сифатсиз овқат еб қсйганликдан ёки бошқа бирон сабабдан ксришади.
Оғриқ хуружининг бу хилда босилишига сллиғланиш жараёнида чувалчангсимон ссимта деворларининг таранглашиши ва кислоталилик муҳити пайдо бслиши натижасида майда қон томирлар — капиллсрларда қон айланиши бузилиб, оғриқни сезувчи нерв, учларининг фалажланиши ёки слиши сабаб бслади.
Бироқ, бу вақтда чувалчангсимон ссимтанинг сллиғланиши давом ставеради ва зсрасди. Яллиғланиш жараёни сснгра теварак-атрофдаги тсқима ва органларга ҳам тарқалади, оқибатда маълум бир вақтдан кейин оғриқ сна пайдо бслади. А­нди оғриқ фақат снг ёнбош соҳасида пайдо бслади. Қоринни пайпаслаб ксрганда оғриқнинг қаердалиги аниқ сезилади. Оғриқнинг зсрайишидан бола қймирламасдан тепага қараб ётади. Баъзи ҳолларда снг ёнбоши билан қимирламай ётади. Агар чап ёнбошига ағдарилиб ётса, қориндаги оғриқ зсрасди. Кспинча бола оғриқнинг зсридан снг оёғини қорнига тортиб олади ва ёзмасликка ҳаракат қилади.
Демак, қорин оғриши, қайт қилиш ва тана ҳароратининг кстарилиши сткир аппендияитнинг асосий белгилари ҳисобланади. Бироқ бу белгиларнинг бирваракайига бслиши шарт смас. Кспгина олимларнинг фикрича, сткир аппендияитнинг белгилари шунчалик хилма-хил ва чалкашки, баъзан хирург ҳам нима қилишини билмай, мисси қотиб қолади.
3 ёшли Аусратжон дадаси олиб келган тортни маза қилиб еди, бир дона шоколадни ҳам паққос туширди. Ойиси бир пиёла шакар чой ичирди. Шу пайт буваси билан бувиси кириб келишди. Оила қувончига қувонч қсшилди. Улар ҳол-аҳвол ссрашиб, у ёқ-бу ёқдан гаплашиб стиришди. Шу вақт Аусратжон иегадир хархаша қила бошлади, кейин йиғлади. Орадан сал стмай, иситмаси чиқиб, безовталанди. Онаси Аусратжонни сринга ётқизди, аммо бола тинчимади. Уни ҳаммалари бирма-бир қслларига олиб, овута бошладилар. Лекин у йиғидан тсхтамас, бошини сарак-сарак қиларди. Аегадир қорни қаппайиб қолди. Бувиси неварасининг қорнини силаб, асал суртиб, боғлаб қсйди, лекин у тинчиш срнига баттар безовта бслди, дам-бадам чинқириб, оёғини типирчилатарди