Оқсиллар, ёғлар ва углеводлар бола организмига овқат билан тушади. Овқат маҳсулотлари ҳазм йслидан стар скан, муттасил равишда емирилиб, сз химисвий таркибига ксра анча оддий моддаларга. парчаланади. Ана шу сзгаришлар прояессида снергис ажралади. У организмда турли орган ва системаларнинг фаолисти ва емирилганлари срнига снги оқсиллар, ёғлар ҳамда углеводлар ҳосил бслиши учун сарфланади, лекин снди булар одам организмига хос бслади. Организмга овқат билан ва нафас олганда тушадиган моддаларнинг бу барча мураккаб сзгаришлари моддалар алмашинуви деб аталади.
Одам организмининг ҳар бир ҳужайраси қон еткаказиб берадиган озиқ моддаларнинг муттасил равишда тушиб туришига муҳтож бслади. Бу моддалар қонга ичакдан тушади. Овқат танадаги ҳужайраларнинг кспайиши учун ҳам зарур. Боланинг тез ссиши ва ривожланиши у овқат билан бирга оладиган моддалар ҳисобига снги ҳужайралар ва тсқималар ҳосил бслиши билан кечади.
Шу билаи бирга қон, тери ҳужайралари ва тананинг бошқа тсқималари ҳар куни емирилиб туради. Организмдан чиқариб юбориладиган емирилган ҳужайралар срнига снгилари пайдо бслади, тирноқ ссади ва ҳоказо. Бу ишларнинг ҳаммаси учун сса организмга зарур моддалар овқат билан доимо тушиб туриши керак.
Бинобарин, овқат бола учун фақат спергис ва иссиқлик манбаи бслмай, балки гсё «қурилиш» (пластик) материал ҳамдир, бусиз бола сса олмаган ва ривожлана олмаган бслур сди.

Ота-оналар болани сҳтиёжига жавоб берадиган овқат билан таъминлаш ҳақида тушунчага сга бслишлари керак. Боланинг нормал ривожланиши ва ссиши учун у ҳар куни етарли миқдорда оқсиллар, углеводлар, минерал тузлар, сув ва витаминлар олиб туриши зарур.
Оқсиллар — ҳар қандай тирик ҳужайранинг асосий таркибий қисми. Ҳеч қандай бошқа модда, ҳатто ёғлар, углеводлар ҳам оқсилнинг срнини: боса олмайди, чунки снги ҳужайра ва тсқималарнинг қурилиши учун сарфланадиган азот оқсилда бслади. Шуниси ҳам борки, болаларнинг оқсилга бслган сҳтиёжи катта одамдагига қараганда анча ортиқ бслади. Бола гавдасининг ссиш прояесси қанчалик кучли бслса, бу талаб шунча ортиқ бслади.
Оқсиллар шунингдек моддалар алмашинувида, турли касалликларни юқтиришга мойил бслмасликда, гормонлар ва ферментлар деб аталадиган махсус моддаларнинг ишланиб чиқишида қатнашади.
Оқсиллар овқат ҳазм қилиш йслларига тушиб, меъда ва ичак шираси таъсирида бирмунча оддий бирикмалар — аминокислоталарга парчаланади. Аминокислоталар ичак девори орқали қонга ссрилиб, бутун организмга тарқалади. Ҳозир йигирмата аминокислота, шулардан срнини ҳеч нарса боса олмайдиган саккизта аминокислота (триптофан, фенилаланин, лизин, метионин, валин, лейяин, изолейяин, треонин) мавжудлиги маълум. Улар организмда ҳосил бслмай, фақат овқат билан тушади.
Ҳайвонлардан олинадиган маҳсулотлар (тухум, сут, творог, гсшт, балиқ ва бошқалар) да бсладиган оқсилларнинг биологик жиҳатдан жуда ҳам актив скани аниқланган. Бундан ташқари, уларда инсон учун зарур бслган барча зарур аминокислоталар бор.

Айниқса смадиган чақалоқлар тсла сифатли оқсилга жуда муҳтож бслади ва организмга овқат билан тушадиган оқсиллар умумий миқдорининг 90 прояентини ташкил қилади.
Ўсимлик маҳсулотлари (нон, картошка, сабзавотлар, ёрмалар ва бошқалар)да бсладиган оқсиллар аминокислота таркибига ксра анча оз бслади, бунинг устига ҳайвон оқсилларига қараганда ёмон сингади.
Ўсимлик маҳсулотларини ҳайвонлар маҳсулотлари билан тсғри аралаштириб, бирини иккинчиси билан бойитиб, одам организми оқсиллари ва аминокислоталари таркибига сқин оқсиллар аралашмасини олиш ва уларнинг сингишини ошириш мумкин. Мана шунинг учун ҳам болага ҳар хил ҳайвон ва ссимлик маҳсулотларидан иборат турли овқатларни берган маъқул.
Ағлар фақат снергис ва иссиқлик манбаи бслибгина қолмай, балки орган ва тсқималар ҳужайраларининг таркибига киради. Организмда бир грамм ёғ ёнганда бир грамм оқсил ва углевод ҳосил қилгандагига қараганда икки ҳисса ксп иссиқлик ҳосил бслади. Ағлар тери остида йиғилиб, организмнинг иссиқлик йсқотишининг камайишига имкон бёради, ички органларни турли механик шикастланишлардан сақлаб туради.
Ағлар ҳам оқсиллар каби тсла сифатли ва сифатсиз бслади. Сут маҳсулотлари (сариёғ, қаймоқ, сметана, творог, пишлоқ) таркибига кирадиган сут ёғи, балиқ мойи, шунингдек тухум сариғида бсладиган ёғ снг фойдали ёғларга киради. Уларда боланинг саломатлиги ва ссиши учун зарур бслган витамин А ва В бслади. Мол, қсй ёғида бу витаминлар жуда кам бслади, ссимлик мойида десрли йсқ. Бироқ ссимлик мойи ссиб келаётган организм учун зарур бслган баъзи фойдали тсйинмаган ёғ кислоталар ва фосфатидларнинг манбаи ҳисобланади, булар моддалар алмашинувида ва иммунитет ишланиб чиқишида қатнашади. Шу сабабли, ҳайвон оқсиллари билан бир қаторда ёшидан ошган бола овқатига ссимлик мойини ҳам ишлатиш керак.

Углеводлар миқдорига ксра овқатнинг бирмунча ксп таркибий қисми ҳисобланади. Улар шунингдек снергис ва иссиқлик ҳосил бслиши учун хизмат қилади. Болаларнинг углеводларга бслган кундалик сҳтиёжи улар жуда серҳаракат бслганидан катталарникига қараганда икки хисса ортиқ бслади.
Ўсимликлардан тайёрланадигаи маҳсулотлар (нон, ёрмалар, картошка, сабзавотлар, мевалар) углеводларнинг манбаи ҳисобланади, чунки уларда ксп миқдорда қанд, крахмал ва клетчатка бслади. Ҳайвоплардан олинадиган маҳсулотлардан фақат сут қандга бой бслади. Болаларнинг овқатида оддий қандлар — глюкоза ва фруктозадан иборат енгил сингадиган углеводлар муҳим роль сйнайди. Булар мевалар, сабзавотлар, шарбатлар, шунингдек сут (сутда сут қанди — лактоза бслади) билан бирга организмга тушиб туради.
Крахмал қандга қараганда тузилиши анча мураккаб углевод. У сувда сримайди, бироқ организмда ҳазм ширалари таъсирида қандга айланади. Крахмал айниқса нонда, ун маҳсулотлари, ёрмалар, картошка ва бошқаларда ксп бслади. Қанд ва крахмал организмда емирилиб, айни вақтда снергис ажратади, бу снергис асосан мускул фаолисти учун сарфланади. Тсрт-беш ойлик бола овқатида (онасини смганида) фақат сут қанди — лактоза бслади. Бола овқатидаги углеводлар миқдори аралашмаларга аста-секин қанд қсшиш, шунингдек, крахмалга бой ёрма маҳсулотлар ва сабзавотдар бера бошлаш ҳисобига ортади. Бола беш ойлик бслганида оғзида углеводларни парчалаш қобилистига сга бслган, таркибида птиалин ферменти бсладиган сслак ҳосил бслади.
Сабзавотларда, меваларда ва турли хилдаги ёрмаларда жуда ксп бсладиган ссимлиқ клетчаткаси бутунлай бошқа аҳамистга сга. Унинг озиқа сифатидаги қиммати арзимасдир, чунки у ҳазм бслмайди. Бироқ клетчатканииг озроқ миқдори овқат ҳазм бслиши учун фойдали, чунки у ичак ҳаракатини кучайтиради, ҳазм бслмай қолган овқат қолдиқларининт ичакда ссрилишига ёрдам беради ва ичакнинг мунтазам равишда бсшалиб туришини таъминлайди. Шу сабабли, бола срим ёшдан ошгач, унга мева ва сабзавот бстқаси ҳамда ширасини бериш тавсис стилади.

Минерал тузлар. Озиқ-овқат маҳсулотларида оқсиллар, ёғлар ва углеводлардан ташқари, турли хилдаги минерал моддадар — кальяий, фосфор, магний, темир, натрий, калий, йод, мис тузлари бслади ва ҳоказо. Ўсаётган организмга айниқса кальяий, фосфор ва магний тузлари зарур, бу тузлар скелет сусги ва тишларнинг тузилиши учун керак бслади. Темир, мис ва кобальт тузлари нормал равишда қон сратилиб туриши учун зарур.
Сутда ва сут маҳсулотларида бсладиган кальяий тузларн осон ҳазм бслади. Улар шунингдек тухум сариғида, дуккаклиларда ва сабзавотларда мавжуд. Сутда, пишлоқ, тухум сариғи, гсшт, балиқ, сули ёрмаси, мевалар, ёнғоқ ва бошқаларда фосфор ксп.
Ҳар хил ёрмалар, мевалар, гсшт, балиқ, дуккаклилар магний тузларига бой. Чақалоқлар учун творог, олма, сули ёрмаси бстқаси, мева шарбатлари ва каттароқ ёшдаги болалар учун гсшт, сабзавот-картошка ва бошқалар темир манбаи ҳисобланади.
Калий ва натрий тузлари сув-туз алмашинувида иштирок стади. Аатрий организмга ҳайвонлардан олинадиган маҳсулотлар ва ош тузи билан, калий тузлари сса картошка, карам, творог, гсшт, балиқ билан тушади ва ҳоказо.
Боланинг нормал ривожлаяиши учун сна микрослементлар зарур (тана тсқималарида) жуда оз бслганидан шундай деб аталади), улар йод, фтор, рух ва ҳоказолардир.
Ҳайвон ва ссимлик маҳсулотларидан олинадиган турли-туман овқатлар болаларнинг ҳар хил минерал тузларга бслган сҳтиёжини қондиради.

Витаминлар. А ус олими А. И. Лунин овқатда оқсил, ёғ, углевод ва минерал тузлардан ташқари, инсон саломатлигини сақлаб туриш учуп зарур бслган бошқа моддалар мавжудлигини биринчи бслиб исботлаб берди. Кейинчалик бу моддалар витаминлар деб аталди.
Болаларга витаминлар фақат улар соғлиғини мустаҳкамлаш, моддалар алмашипувипинг жуда схши бслиши учун смас, балки уларпинг нормал ссиши ва ривожланиши учун ҳам зарур Шу сабаблн, витаминларни болаларга ҳар куни етарли даражада бериб туриш керак. Бола овқатида витаминлар етарли бслмаса у инжиқ бслиб қолади, тез-тез касалликларга чалинади, дарров чарчайди, иштаҳаси схши бслмайди.
Ҳозирги пайтда сттизга сқин ҳар хил витаминлар борлиги маълум. Уларни белгилаш учун лотин алифбесидан фойдалаиилади.
Бир хил витаминлар ёғда сриса, бошқалари сувда срийди. Ағда срийдиган витаминлардан А ва А­, сувда срийдиганларидан С ва В группасидаги витаминлар болалар учун снг муҳим аҳамистга сга.
Витамин А тери ва нафас ҳамда овқат ҳазм қилиш органлари шиллиқ пардаси ҳолатига схши таъсир ксрсатади, бу билан бола организминннг шамоллаш ва юқумли касалликларга чидамини оширади. Бундан ташқари, у ксришнииг, сусклар ссишининг (айниқса витамин В) нормал даражада бслиб туришига имкон беради. Бола организмини бу витаминлар билан таъминлаш учун овқат раяионига сут, сут маҳсулотлари, сар-ёғ, сметана, тухум сариғи, жигар, гсшт ва хусусан балиқ мойини қсшиш керак.
Мева ва сабзавотларда (сабзи, помидор, кск пиёз, исмалоқ, қовоқ, срик, шафтоли, олча ва бошқаларда) каротин деб аталадиган модда бслади. Каротип бола организмига тушиб (у еган овқатда ёғ бслганда) схши ҳазм бслади ва витамин А га айланади. Ярим ёшдан ошган болаларга махсус консервалар (сабзи, исмалоқ пюреси ва бошқалар)ни бериб туриш фойдали.

Витамин В (кальяиферол) бола скелети ва тишларининг тсғри ссиш учун зарур. У фосфор-кальяий алмашинувининг регулстори сифатида сускларда фосфор ва кальяий тузларининг йиғилишига ёрдам беради. Витамин Б бола организмига фақат овқат билан тушмайди. Унинг ажойиб хусусисти бор. Витамин В нинг бола организмида қуёш нури таъсирида тери қопламида бсладиган сргостерин провитаминидан ҳосил бсдади. Аммо витамин В ҳосил бслиши учун зарурий ультрабинафша нурлар одатдаги дераза ойнасидан стмайди. Мана шунинг учун ҳам бола иложи борича очиқ ҳавода ксп бслиши керак. Витамин Д нинг бола овқатида етарли бслмаслиги, шунингдек организмнинг ёруғлик ва қуёш нурига «ёлчимаслиги» (болани бешикда боққанда, турмуш шароити ёмон бслганда) рахитга олиб келади.
А ахитда минерал моддаларнинг ичакда ссрилиш прояесслари бузилиши натижасида организмдан кальяий ва фосфор тузлари ксплаб ажрала бошлайди, бунинг натижасида скелет сусклари юмшаб қолади, оёқ сусклари бола гавдасини кстара олмай, қийшасди, мсрт бслиб қолади. Кспинча кскрак қафасининг шакли сзгаради. А ахит бслган болаларнинг тиши, тили ҳам кеч чиқади, кеч юра бошлайди.
Витамин Д тухум сариғида, сарёғда, ҳайвонлар жигарида, сутда бслади. Бу витамин балиқ мойида айниқса ксп. Балиқ мойини қиш пайтида фақат врач маслаҳати билан бериш керак. Озиқ-овқат маҳсулотларида витамин Д етишмаганда унинг срнини балиқ мойи тслдиради.
Витамин С (аскорбат кислота) моддалар алмашинувида қатнашади, қон томирларни мустаҳкамлайди, милк қонашининг олдини олади, организмнинг юқумли касалликларга чидамини оширади, темирнинг сингишига, шунингдек организм ҳужайралари ва тсқималарининг кислородни сингдиришига ёрдам беради.

Витамин С организмга фақат озиқ-овқат маҳсулотлари билан тушади. У овқатда кам бслса, хусусан срта баҳорда болалар рангпар бслиб қолади, иштаҳаси йсқолади, салга чарчайди, семирмайди. Ўсимлик маҳсулотлари (сабзавотлар ва мевалар) витамин С нинг асосий манбаи ҳисобланади. Витамин С кск пиёзда, укропда, шовулда, исмалоқда, снги ва тузланган карамда, помидорда, олма, қовун, тарвузда жуда ксп бслади. Лекин наъматак, смородина, лимон, апельсин, мандарин бу витаминга айниқса бой. У картошкада ҳам етарла миқдорда бслади. Шу сабабли, картошка қиш пайтида ёши катта одамлар ва срим ёшдан ошган болалар овқатида витамин С нинг асосий манбаи ҳисобланади. Чақалоқлар 2 ойлигидан бошлаб витамин С ни мева ва сабзавот шарбатлари билан оладилар.
В группадаги витаминлар (В1, В2, В6, В12, В15) моддалар алмашинувини идора стишда фаол қатнашади, организмдаги муҳим ферментлар таркибига киради, нерв, қон сратилиши ва овқат ҳазм қилиш системаси ишига таъсир ксрсатади.
В группадаги витаминларнинг организмга овқат билан етарли миқдорда тушмаслиги уйқучан бслиб қолишга, салга толиқишга, серзардаликка, камқонлик ривожланишига, сочнинг тскилиб кетишига, ксзнинг хира тортишига олиб боради ва ҳоказо. В группадаги витаминлар сутда, сув ва гсшт маҳсулотларида, тухум сариғи, йирик тортилгаи ундан ёпилган нон, ачитқилар, ловис, нсхат, ёрмаларда (сули, гречиха ёрмасида), картошка, карам ва бошқаларда бслади.

Сув. Одам организми ҳар куни етарли миқдорда сув билан таъминланиб туришга муҳтож бслади, сув барча органлар ва тсқималар, қон, лимфа, овқат ҳазм қиладиган ширалар ва ажралма маҳсулотларйнинг таркибий қисми ҳисобланади. Сув овқат ҳазм бслишида, моддалар алмашинувида, қон сратилишида, ссиш прояессларида, бола тана температурасининг доимо бир хилда туришида катта роль сйнайди.
Шунга қарамай, кспчилик ота-оналар болага сут ичиришнинг сзи кифос қилади, деб сйлайдилар. Сут бола учун овқат ҳисобланади ва унинг сувга бслган сҳтиёжини қондирмайди. Чақалоққа ҳаётининг биринчи кунларидан бошлаб смизишлар сртасида, боланинг ёшига ва мавсумга қараб қайнатилган сув ёки ширинроқ чой (ҳар куни 50 граммдан 100 граммгача) бериб туриш зарур. Сув организмга сна суюқ овқат (сут, шсрва, кисель, компот), мевалар, сабзавотлар ва ичимликлар (чой) билан тушади. Маълум миқдордаги сув овқат билан организмга тушган оқсиллар, ёғлар ва углеводлар парчаланганда ҳосид бслади.

Овқатланиш режими бола ҳаётшшнг биринчи йилида катта аҳамистга сга. Кун мобайнида овқатланишлар сртасидаги маълум муддатларга риос қилиш шартли рефлекс ишланиб чиқишига ёрдам беради, смизиш вақтига келиб онанинг сути кспасди. Боланинг овқат ҳазм қилиш органларида сса шира ажралиши ортади.
Янги туғилган болалар овқатлантириш режимига жуда тез срганадилар ва белгиланган соатда уйғонадилар. Бола ҳаётининг биринчи икки ойида болани суткасига 7 маҳал (ҳар уч соатда) смизиш керак. 3-5 ойлигида чақалоқни суткада 6 маҳал (ҳар 3,5 соатда), 5 ойлигидан бошлаб бир ёшлик бслгунча 5 маҳал (ҳар 4 соатда) смизиш лозим. Қечаси 6-8 соат смизилмайди, бу пайтда она ва бола дам олади.
Агар бола кундузи смадиган пайтида ухлаб ётган бслса, срим соатча кутиб туриб, кейин уйғотиб смизса бславеради. Бироқ снаги сафар чақалоқни албатта белгиланган вақтда смизиш лозим, акс ҳолда сргатилган тартиб бузилади. Кечаси умуман болани смизиш учун уйғотмаслик керак. Бунда бола уйғониб, йиғлайдиган бслса, унинг нега безовта бслаётганини аниқлаш керак (таги ҳсл, қорни оғриётган бслиши мумкин ва ҳоказо), бироқ асло смизмаслик лозим.
Болани узоғи билан 15-20 минут смизиш керак. Ҳар сафар смизганда кскрагининг фақат биттасини бериш лозим. Кскракнинг бутунлай бсшалиши жуда муҳим. Кейинги сафар смизгунга қадар снги сут тслиб туради. Болага кскрак шу хилда бериб турилганда онада мастит (кскрак безлари сллиғланиши) ривожланмайди. Битта кскракдаги сут камлик қилса, иккинчи кскракни бериш мумкин, лекин снаги сафар смизганда сша биринчи кскракни бериш лозим.