O'zbek xalq topishmoqlari  ( 28373 marta o'qilgan) Chop etish

1 B


AbdulAziz  08 Iyul 2008, 09:09:17

O'zbek xalq topishmoqlari



Tuzuvchi: M.Abdurahimov
Hajmi: 303 Kb
Fayl tipi: pdf, zip
Saqlab olish
Online o'qish

Qayd etilgan


AbdulAziz  08 Iyul 2008, 09:13:29

ЎЗБЕК ХАЛҚ ТОЛИШМОҚЛАА И

Тузувчи, ссз боши муаллифи
М. Абдураҳимов

Тспламга 1000 га сқин анъанавий ва замонавий топишмоқлар кирган.


СЎЗ БОШИ

Ксп асрлик халқ донишмандлигининг дурдоналари — топишмоқлар инсон идроки, кузатувчанлиги, постик тасаввур қобилистини сстирувчи ақлнинг қувноқ сйини, маънавий дам олиш воситасигина бслиб қолмай, аждодларимизнинг руҳий олами, тарихий стмишини билишда калит вазифасини ҳам стайди. Улар тарихий маданистнинг бебаҳо ҳужжатларидир. Ушбу муносабат билан А. А. Толстой шундай деб ёзган сди: «Оғзаки адабиётни халқ кснгилхушлигини мевасигина деб сйлаш хато. У халқнинг ақли ва виждонидир. У халқнинг собит маънавий қиёфаси ва тарихий хотиротидир». Ҳақиқатан қадимда халқ топишмоқлари ҳозиргидан сзгача аҳамистга сга бслган. Биз топишмоқларнинг сратилиши, унинг образлари кспгина ҳолларда мифологис, қадимий ҳаёт тарзи билан боғлиқлилига ишонамиз.
Ажойиб истиоралар, ёрқин қиёслашлар, образли ифодалар билан жилоланган сзбек топишмоқлари қадимий қуёшли сзбек ерининг жозибаси ва сзига хослигини тасвирлабгина қолмай, фольклор асарлари силсиласида улкан сстетик қиммати билан халқ маънавий дунёси тараққиётининг хазинаси сифатида бизнинг кунларимизда ҳам жамистимиз схлит маданий ҳаётининг муҳим тармоғи бслиб қолмоқда.
Ўзбекистон жумҳуристида қадимий ва истеъдодли халқнинг маданисти снада гуллаб-сшнади. Аҳолининг барча табақалари фольклор асарларини тсплашга жалб қилинди. Б. Каримов, М. Афзалов, З. Хусаинова каби олимлар сзбек топишмоқларини срганишга салмоқли ҳисса қсшдилар. Ўзбекистон Фанлар Академисси Адабиёт институти архиви фондида сзбек топишмоқлари бсйича улкан материал тспланди.

Qayd etilgan


AbdulAziz  14 Sentyabr 2011, 20:31:18

Ўзбек халқ оғзаки постик ижодида миллий постика қонунлари ва приняиплари асосида сратилган топишмоқлар талайгина. Ўзга халқларда бслгани каби сзбек халқ ижодида ҳам бадиий нутқнинг қиёслаш, истиора, жонлантириш, сифатлаш каби асосий ксринишлари бир мақсадга — постик идрок қилишга, воқеликни постик тасвирлашга бсйсундирилган. Ўзбек топишмоқларида сзбек воқелиги, сзбек табиати ифодаланган. Шунинг учун ҳам халқ топишмоқлари халқ бадиий асарларининг жажжи намуналари саналади. Уларда «бирор нарса ёки воқеликнинг сширилган нарса билан схшаш томонларига асосланган — бу нарса срнини топишмоқ алмаштира оладиган ксчма ифодалар» берилади. Шундай қилиб, топишмоқ аниқ нарса ёки воқелик тушунчасини онгли равишда сширишга, сир тутишга асосланган кичик постик асардир.
Асрлар ставерган, кекса авлодлар ҳаётий муҳим ҳисобланган сирли, шартли нутқларни, билимни ёш авлодга мерос қолдираверган. Аммо аста-секин топишмоқлар сзининг дастлабки хусусистларини, содда ксринишларини сзгартиб, сзгача характер касб стган. Ўзбек мифлари ва сртакларида кспинча топишмоқ инсон донолигини синаш воситаси бслиб келади, унинг ечими оғир дамларда қаҳрамон ҳаётини сақлаб қолади.
Бора-бора топишмоқлар вазифаси сзгариб, у кспроқ ссз сйинининг бадиий формасига айланади. Уларнинг кснгилхушлик хусусистлари қуйидаги сзбек топишмоғида шундай ифодаланган:
Ўйин, сйин, сйиним,
Кснгил очар тсйиним.

(Топишмоқ)

Qayd etilgan


AbdulAziz  14 Sentyabr 2011, 20:32:06

Топишмоқлар ҳозир ҳам халқ ижодида кснгилхушлик воситасигина смас, балки болалар идрокини, зеҳнини сстиришда сзига хос тарбис мактаби сифатида сшаб келмоқда. Ҳозир ҳам сзларининг севимли сйин жойларида, серсос қайрағоч ёки кекса ёнғоқ дарахти тагида — бир-бирига топишмоқ айтаётган болаларни тез-тез учратиш мумкин. Топишмоқчи уни ечаётгандан, агар у топишмоқнинг жавобини топа олмаса арзимас нарсани смас, балки унинг шаҳари ёки бутун мамлакатини талаб қилиш ҳуқуқига сга. Бундай ҳолларда топишмоқни еча олмаган: «Шаҳар бердим», съни енгилдим, дейди. Гарчи бу оддий сйин бслса-да, мағлуб сз шаҳрини осонликча бермайди, ғолиб сса албатта унинг туғилган шаҳрини талаб қилади. Мана шу шарт топувчини жиддий сйлашга, топқирликка мажбур қилади. Топишмоқларнинг тарбисвий аҳамисти ана шунда. Топишмоқларнинг дунёвий аҳамисти шубҳасиз.
Оғзаки ижоднинг бу «ёқимтой кичик» жанрнинг тарбисвий ва дидактик имконистлари ғост ранг-барангдир. Топишмоқлар халқ ижодига, образли ссзга муҳаббат уйғотади, болаларга сстетик завқ бағишлаб, уларни оғсаки шеърист дунёеига олиб киради. Ўзига хос тасвирий санъатнинг, миллий бадиий усулларнинг ифодаси бслмиш бу жажжи асарлар ссиб келаётган авлоднинг маънавий сҳтиёжларига озиқ бслади. Топишмоқлар жаҳон гсзаллигини ксришга, хаёл ва тасаввур қилишга, дунё қувончларидан баҳраманд бслишга ёрдам беради. Топишмоқлар мақол, маталлар ва бошқа образли ссзлар каби нутқимизни бежайди, унинг ихчамлиги, жарангдорлигини таъминлайди. А­згуликка чорлаб, инсон учун снг азиз бслган она тилига, туғилган юртига муҳаббат уйғотади.   

Qayd etilgan


AbdulAziz  14 Sentyabr 2011, 20:32:25

Топишмоқларда ифодаланган нарса ва ҳодисаларнинг кенглиги, бизнингча, топишмоқларнинг воқеликни, ўзига хос бадиий шаклда тасвирлаши билан боғлиқ. Улар қандай яшашни ўргатган. Улар халқнинг маънавий тажрибасини сақлаш воситаларидан бири бўлган. Шунинг учун ҳам топишмоқларнинг мавзуи ғоят ранг-баранг, мазмуни жуда бой.
Ўзбек халқи яратган топишмоқлар унинг ижтимоий ҳаёти ва турмушининг барча томонларини қамраб олади. Уларнинг катта қисми деҳқон меҳнати деҳқончилик, полизчилик, уй юмушлари билан боғлиқ; топишмоқлар ўз қизиқиш доирасига ўсимликлар ва ҳайвонот дунёсини, уй хўжалигига оид кўплаб нарсаларни, халқ одатлари ва хислатларини ҳам қамраб олган.
Анъанавий ўзбек топишмоқларида воқеалар асосан қора уй ёки ўтовларда кечади. Уларнинг саранжомлиги, теграси тўғрисида сўз боради. Яшаш жойидан ташқаридаги воқеалар эса ўзбекларга болаликдан таниш бўлган ерлар — тоғлар, чўллар, водийларда бўлиб ўтади.
Ўзбек топишмоқлари ажойиб тасвирлари билан кишини лол қолдиради:
Бир қозондан қирқ туя сув ичади.
(Чучвара)
Ўзбек топишмоқларини маъно жиҳатидан ўзаро қиёслаганда, уларнинг айримларида янги замон изларини ҳам кўриш мумкин. Улар тарихйй босқичлар таъсирининг намуналари сифатида диққатга сазовор. Масалан, ушбу топишмоқ:
Пўлат қушим учди, кетди,
Бир зум ўтмай Ойга етди.

(Ракета)
Ушбу тўпламга улкан, ранг-баранг ўзбек топишмоқларининг бир қисмигина киритилди. Бизнинг вазифамиз ўқувчини гарчи оз бўлса-да, ўзига хос, қайтарилмас этнографик дунё билан таништириш эди, токи ўқувчи ўзбек маданий меросининг бебаҳо аҳамиятини ҳис қилсин.

Qayd etilgan