Azizbek o'rda darbozasig'a osilg'an ikki gavdani ko'rsatib so'radi:
«Fuqaro! Ko'rasizmi bu ikki gunohkorni, nima uchun bu jazog'a mustahiq bo'ldilar?»

Xalq:
«Bilmaymiz, taqsir»

Azizbekning o'zi javob berdi:
«Bular Musulmon cho'loqni sarkardalaridan, qipchoqlarning yo'lboshchilaridan va qora choponning dushmanlaridan bo'lg'an ikki to'ng'izning gavdalari! Men bularni siz qora chopon fuqarom tomonidan o'ch uchun o'ldirdim, siz qora chopon og'aynilarning qipchok: qo'lida shahid bo'lg'an qarindoshlaringizning ruhlarini shodlandirmoq uchun o'ldirdim! Yoki bu harakatim adolatdan emasmi, fuqaro!»

Xalq javob berdi:
«Adolat! Xo'b kilg'ansiz, taqsir! Qipchoqlarning jazolari shunday bo'lmog'i kerak!»

Azizbek maqsadg'a ko'chdi:
«Siz qora choponliklarg'a holisona qilg'an bu xizmatimga qarshi albatta qipchoqlar qasdimga tusharlar, meni Toshkand hokimligidan azl etmakchi va qo'llaridan kelsa xatto o'ldirmakchi bulurlar! Siz bu ehtimolga qandog' qaraysizlar?!»

Xalq o'zining quyidag'i javobi bilan ko'kni ko'tardi:
«Bir tomchi qonimiz qolg'uncha yo'lingizda jon beramiz! Qipchoqlarda had bo'lg'aymiki, biz tirik turgan joyda sizning bir tola mo'yingizni ham qilsinlar!»

Azizbek xalqqa tashakkur aytib yarasini yordi:
«Rahmat fuqaro. Eshitamanki, qipchoqlar Normuhammad qushbegi qo'l ostida Toshkand ustiga harakat boshlagan emishlar, unga qarshi bizning hozirlanishimiz kerakmi, yo'qmi fuqaro?!»

Xalq:
«Kerak, albatta kerak, taqsir! Agar ruxsat bersangiz bu kundan boshlab qo'rg'onlarni tuzata beramiz!»

Azizbek:
«Rahmat fuqaro! Orqamda sizningdek fuqarom turganda menga hech bir qayg'u yo'qdir!»

Xalq:
«Siz omon bo'lib osoyish o'ltursangiz qipchoqqa yo'l bermaymiz, taqsir! Qo'rg'on tuzatishka fotiha beringiz taqsir!»

Azizbek fotiha berdi. Xalq urush hozirlig'ig'a kirishdi. Ana, o'glim, bizning xalqning holiga yig'lashni ham bilmaysan, kulishni ham! Har holda Toshkand ustiga yana qonliq bulutlar chiqdi, ishning oxiri nima bilan tinchlanar — bu bir xudog'ag'ina ma'lumdir. Boshqa so'zlardan ham ortiqroq esingga shuni solib o'tayki, siyosat to'g'rilarida o'ylanibroq so'zla! Arzimagan sabablar bilan talaf bo'lg'an jonlarni hamisha ko'z oldingda tut! Sen bilan manim ko'ngillarimizdagi yaratg'uchig'ag'ina ma'lum bo'lib, ammo Farg'onada meni Azizbekning sherikidir, deb o'ylashlari va seni bir fitnachining o'g'li, deb tanishlari ehtimoldan yiroq emasdir, shu jihatlarni mulohaza qilib oyog' bos! Bu tinchsizlik vaqtida sen bilan manim hayotimizning tahlika osti-da bo'lganlig'ini unutma! Shuni ham aytib ko'yayki, bu tinchsizlik bosilmag'uncha Toshkandga kelmasliging maslahatdir. Toshkand tinchlangandan keyin (agar salomat bo'lsam) o'zim xabar yuborurman. Munda barcha yoru do'st salomat, mendan Hasanaliga salom ayt! Addoi otang Yusufbek hoji. Toshkand 27 dalv oyida 1264-nchi yilda yozildi».

Otabek maktubni tugatib, tushunmay o'tkan jumlalarini qayta ko'zdan kechirar ekan, Azizbek voqi'asi ustiga kelganda ixtiyorsiz «tulki» deb yubordi.

«... bosilmag'uncha Toshkandka kelmasliging maslahatdir!»— bu jumlani o'kug'anda,— undog' bo'lsa sira tinchimangiz,— dedi-da, yovoshg'ina iljayib qo'ydi...

7. MAJBURIYAT

Qo'qondan har kun deyarlik xabarlar kelib turar edi. «Qo'qon sipohi tomonidan Toshkand o'raldi» degan xabarga endi o'n besh kunlab vaqt o'tkan edi. Ammo xanuz—«Toshkand olindi» degan gap yo'q edi.

Kechadan beri kishilar og'zida: «Normuhammad qushbegi yaralang'an, Qo'qon yigitidan bir yarim minggi qirilg'an» degan xabar yurib ketdi. Chamasi Azizbek osonlik bilan jon beradirg'an ko'rinmaydir.

Anovi yarasining ustiga Toshkand foji'asi kelib qo'shilg'ach, Otabek tag'in ham xayolchanlang'an, tag'in ham xomushligini ortdirg'an edi. Xatto ba'zi kunlar hujrasidan tashqarig'a chiqmas, ki-shilar bilan so'zlashmas, boshqacha aytkanda kundan-kunga go'shanishinlikka yaqinlashib borar edi.

Bu kun ertalabki choydan so'ng Hasanali kechagi fikrini chinlab amalga oshirmoqchi bo'ldi. Chunki Otabekdagi o'zgarish — kun-dan-kunga rangining siniqib borishi, hujradan chetka chiqmaslig'i, xomushligi va boshqalar Hasanalini yaxshig'ina ko'rquvg'a solg'an, o'zining faqat tomoshachig'ina bo'lib yurishidan rizosizlang'an edi. Durust, ul Otabekning muhabbatiga voqif bo'lg'anidan beri bir daqiqa ham uni o'zining ko'z o'ngidan uzoq tutmag'an: maxbubasi kim, kimning qizi, birar ebini qilsa mumkinmi?— Mana shuningdek masalalarni tekshirib, bilib ham uylab kelgan edi. Ammo bu to'g'rida Otabekning ko'magiga chinlab bel bog'lashdan uni ba'zi ehtimollar to'xtatib: «Otabek yosh, yoshlar muhabbati uchar qush, balki, bu kun-erta unutib ham yuborar» kabi mulohazalarda bo'lingan edi. Nihoyat Otabekdagi o'ychanlik va o'zgacha hollarning kundan-kunga kuchayib borishi Hasanalini haligi mulohazadan voz kechdirib, boshqa yo'sunlarni qaratmoqqa majbur etdi.

Garchi uning qarori bir nuqta ustida to'xtagan bo'lsa ham shu holda tinib turmadi, yana yuz turlik boshqacha yo'sunlarni o'yladi, ming turlik xayollarga borib qaytdi, ammo ularning bittasini ham Otabek og'rig'iga em deb topmadi va nihoyat:

— Ko'raychi, qadamim muborak bo'larmikin,—deb qo'ydi. Kechlik oshni o'tkazgach, Hasanali o'z hujrasidan kiyinib chiqdi-da, Otabek yonig'a kirdi. Otabek «Boburnoma» mutolaasi bilan mashg'ul edi. Ba'zi bir ehtimollarga qarshi o'zining niyatini bildirmay:

— Menda yumishingiz yo'qmi, bek?—deb so'radi Hasanali.— Hammomga bormoqchi edim...

Otabek ko'zini kitobdan uzmay javob berdi:
— Yumishim yo'q, boraveringiz.

Hasanali chiqdi. Qosh qorayib, qorong'u tushayozg'an edi. Havo bulut, achchig', sovuq yel to'rt tomong'a yugurar, onda-sonda qor uchqunlarini quvlab ziriqtirar edi. Eruv vaqtida yarim beldan loy kechishka to'g'ri keladirgan ko'chalarning loyi qatqaloqlang'an, shuning uchun yurg'uchi qiynalmas, aksincha olachalpoq qor pag'alarini bosishdan vujudka kelgan oyog' ostidari «g'arch-g'urch» tovushlari kishiga bir turlik kayf, musiqaviy yengillik berar edilar. Do'konlar yopiq bo'lsalar ham choyxonalar ochiq, kishilar o'rtaga gulhan solib, choyxonachining bachchasini gohi o'zlariga xon ko'tarib va gohi «xon qizi» deb ham qo'yadirlar. Xon saylag'uchilar orasida yosh yiritlar bor bo'lg'anidek, katta sallalik mullanamolar, yetmish yoshlik keksalar ham ko'rinadirlar... Qish kechalari juda uzun, shuning uchun choyxonalar obod; xalq lazzatlanib bachchaning tabarruklangan choyini ichadir, husniga tamosho qilib xudoning qudratiga hayron qoladir...

Hasanali Ziyo shohichining tashqarisig'a kelib kirdi-da, mehmonxona darichasiga qaradi. Daricha tirqishidan ko'rilgan yorug'lik mehmonxonada kishi borliqni bildirar edi. Hasanali tuzatinib oldi va ichkariga kirdi. Ziyo shohichi namoz o'qumoqda bo'lib, mehmonxona chet kishidan holi edi. Bu tasodufdan Xasanali suyindi va Ziyo akaning namozni bitirishini kutib o'lturdi. Ziyo shohichi yonig'a salom berib joynamozdan orkasig'a qarab qo'ydi. Fotihaga qo'l ko'tardi. Fotihadan so'ng kelib Hasanali bilan so'rashdi:
— Keling ota, tinchlikmi?
— Shukur, tinchlik.

Tancha tevaragiga o'lturishdilar. Bir muncha vaqt so'zsiz edi-lar. Ziyo shohichi bu vaqtsiz tashrifka tushuna olmay «nima qilib yurasan?» degandek etib, bir necha qayta Hasanaliga qarab oldi.

— Ajablanmangiz, boy aka, kelishimda bir majburiyat bor.
— Sizni Otabek yubordimi?
— Yo'q, o'zim keldim, boy aka.

Ziyo shohichi yana tushuna olmadi. To'g'risi ham Hasanalining bu kelishi Ziyo aka uchun yot bir ish edi. Chunki, Hasanali Otabek-ning quli. Qullar bilan jiddiy muomalada bo'linmok Ayniqsa Ziyo shohichilardek odamlarg'a favqulodda bir ish. Buning ustig'a majburiyat ostida o'zicha kelishi...

Ziyo akaning boshi qotib oxirda so'radi:
— Majburiyatingiz?

Hasanali kulimsirab oldi:
— Majburiyatimni eshitsangiz balki ishonmassiz.
— Xo'sh.
— O'zingizga ma'lumki,—dedi tuzuklanib Hasanali,—Marg'ilon kelganimizga yigirma besh, bir oylar chamasi fursat o'tdi. Shundan beri Otabek dardmand.

Ziyo aka ajablangan edi:
— Qanday dardmandlik, Otabek sog'-ku?
— To'g'ri aytasiz,— dedi Hasanali,— ammo men ham uning dardiga bir necha kunlab tushunmay yurgan edim.

— Xo'sh, dardi?
— Muhabbat.
— Muhabbat?
— Muhabbat,— deb takrorladi Hasanali.— Shu yigirma besh kunlik bir muddatning ichida ul butunlay odamgarchilikdan chiqayozdi. Bu o'rtada qanday tashvishlarga tushmadim, so'rasangiz.
— Kimga muhabbat ko'yg'an, xabaringiz bo'ldimi?
— Bo'ldi. Qutidorning qizig'a.
— Xa-xa-a!—deb yubordi Ziyo aka va bir oz o'ylang'andan keyin so'radi,— buni siz aniq bilasizmi?
— Aniq bilaman.
— O'zi aytdimi?
— O'zi aytmasa ham shunga yaqinlashdirdi.
— Otabek qizni qayerda ko'rgan?
— Afsuski buni bila olmadim.

Hasanalining kelish majburiyati va nima uchun kelganligi Ziyo akaga yaxshi onglashildi ersada, yana shunday bo'lsa ham so'radi:
— Endi nima qilmoqchisiz?
— Huzuringizga kelishimning bosh sababi ham shundadir,— dedi Hasanali. Bu to'g'riga siz qanday yo'llar ko'rsatasiz va ni-ma kengashlar berasiz, albatta shunga qarab bir ish qilamiz, deb xizmatingizga keldim.

Ziyo aka o'ylab qoldi. Qiziq gap, deb bir-ikki qayta nos otib oldi. Bu orada Hasanali boshdan-oyoq hikoyani so'zlab chiqdi.

— Nozik gap,—dedi oxirda Ziyo aka,—agar biz Otabekni bu yerdan uylandirib ko'ysak, hoji bizdan xafa bo'lmasmikin?

Ko'b yashang, boy aka. Qulingiz ham bu to'g'rida ko'b o'yladim. Xafa bo'lsa nima chorakim, biz shu ishka majbur bo'lg'an bo'lsak. Shuning bilan birga Yusufbek hoji ham unchalik aqlsiz kishilardan emaski bu gapka xafa bo'lsa. Ammo men qutidor ko'nadimi, yo'qmi, deb bu tomonni o'ylab turibman?