Ziyo aka yana o'ylanib bosh qashindi:
— Aytkaningizdek masalaning bu tarafi ham nozik,—dedi,— ammo qutidorning Otabekka qarashini yaxshi bilsam ham o'rtada yirog'lik masalasi bor... Qizimni musofirga bermayman, deb qo'yarmikin, bilmadim...
— Menimcha qutidorning oldidan bir yo'li o'tilsin,—dedi Hasanali,— agarda ko'nib xo'b desa-ku xayr, ko'nmagan taqdirda bu xabarni Otabekka etkuzsak zora shuning bilan ko'ngli sovib tushsa.

Hasanalining bu so'zi Ziyo akaga ham ma'qul bo'lib tushdi:
— Bo'lmasa, qutidornikiga qachon borilsin, deysiz?
— Bundagi ixtiyor sizdadir.

Ziyo aka o'ylab turdi-da, yuziga kulgi chiqardi:
— Hozir boramiz,—dedi,—biz ham umrda bir sovchilik, qilaylik.

Ziyo aka kiyinish uchun qo'zg'algan edi. Hasanali undan so'radi:
— Manim ham birga borg'anim ma'qulmi yoki yolg'iz o'zingiz?

Ziyo aka qo'l silkib:
— Sizning borishingizdan zarar yo'q,— dedi.

8. QUTLUG' BO'LSIN!

... Ziyo shohichining kulib aytkan so'zlariga qutidor sira ham tushunmas va kutilmagan mehmonlarning kelish sababini so'ramoqdan iymanar edi.

Olovni qo'yaturib, qudalarga dasturxon olib chiqingiz. Ziyo shohichining bu kulguligidan so'ng qutidor tanchaga olov qalashni qo'yib dasturxon buyurish uchun ichkariga qo'zg'aldi. Uning ketidan Hasanali: «Taqdir bitkan bo'lsin-da»—deb qo'yg'an edi, shohichi qat'iy qilib; «Inshoolloh bitar, shundog' yigitni kuyavlikka qabul qilmag'an bir kishini biz odamg'a sanamay-miz»— Dedi.

Qutidor qaytib chiqdi... Ziyo aka bilan Hasanali ma'noli qilib bir-birlariga qarashib olmoqda edilar. Qutidor ayniqsa Ziyo akaning og'zini poylab, ko'ngli chaqirilmag'an mehmonlardan tushunmog'i qiyin bo'lg'an bir ma'noni sezmakda edi. Oradag'i so'zsizlik uzoqqa cho'zilabergach, qutidor Hasanalidan so'radi.
   

— Bek salomatmi?

Ziyo aka so'z o'nqovi kelganini payqab Hasanalining jim turishig'a ishorat qildi va o'zi javob berdi:
— Bizning sizga chaqirilmag'an mehmon bo'lishimiz ham Otabekning sog'lig'i uchundir.

Qutidor bu javobdan bir narsa tushunolmadi va shuning uchun qaytalab so'radi:
— Otabek sog'mi?
— Bu kungacha Otabek salomat,—dedi Ziyo aka salmoqlab,— ammo bekning mundan keyingi sog'lig'i sizning qo'lingizda qolg'ang'a o'xshaydir.

Qutidor yana tushunolmay taajjub bilan mehmonlarga qarab oldi.
— Tushunolmadim...
— Ya'ni Otabek bu kungacha salomat,—dedi Ziyo aka yana.—Ammo mundan keyinigi sog'lig'i sizning qo'lingizda...

— Menim qo'limda?
— Sizning ixtiyoringizda.
— Otabek kabi bir yigitning sog'lig'i har bir aqlli kishi uchun maqsad bo'lsa ham,—dedi taajjub bilan qutidor,—lekin so'zingizning shunisi qizirdirkim, bir yigitning sog'lig'i ikkinchi bir kishining ixtiyorida bo'lsin.

Ziyo aka boyag'i vaziyatini buzmadi:
— Ajablanmangiz, o'rtoq,—dedi,—bekning mundan keyingi sog'lig'i sizning ixtiyoringizda; bu o'yin emas—to'g'ri gap.

Qutidor to'sindan muddaoning kim va nima to'g'risida bulganlig'ini payqab qoldi va o'zida bir turlik o'ngg'aysizlik sezdi. Ziyo aka To'ybekaning yozg'an dasturxonini tuzatib, kulchalarni sindirdi. Hasanali bilan qutidorni nonga taklif kilib o'zi maqsadni ochiqroq onglatmoqchi bo'ldi:

— Muhabbat degan narsa juda oz kishilarga nasib bo'ladirg'an bir durri bebahodir,—dedi Ziyo aka. — Qadrdoningiz Yusufbek hojining o'gli Otabek — bir necha kunlardan buyon pinxoniy bir dard bilan og'rir edi. Ko'rinishda uning quli, ammo haqiqatda Otabekning ma'naviy padari bo'lg'an Hasanali ota uning maxfiy dardining asli omilini izlaydir, bekning o'zi bo'lsa uz holi to'g'risida hech narsa sezdirmay dardini yashiradir. Shundog' qilib Xo'jasig'a ixloslik Hasanalining tajribalik kuzatishidan bekning maxfiy dardi uzoqqa qocholmay natijada sir ochiladir... Shari'at ishiga sharm yo'q, deydirlar o'rtoq, agarchi siz bilan menga bir muncha og'irrok bo'lsa ham yana so'zlab o'tishga xojat bor: kunlardan bir kun taqdir shamoli yuradirda bir kimsaning iffat pardasi ostida o'lturgan qizining yuzidagi niqobni ko'tarib ikkinchi tomondan bizning Otabekni shu afifaga ro'baro' qiladir. Shu daqiqadan boshlab bekda u afifaga qarshi bir ishq, ham chin bir ishq tug'uladir...

Ziyo shohichi o'z tomonidan ham yana bir muncha gaplarni qo'shib-chatib, so'zini tugatdi. Qutidor yaxshig'ina o'ngg'aysizlang'an edi. Qutidorg'ina emas, sovchilar ham o'ngg'aysizlang'an edilar. Masalaning noziklig'iga uchavlari ham tushunarlar va shuning uchun ittifoq qilg'andek chuqur bir sukutka ketkan edilar.
   

Garchi muddao kun kabi oshkora bo'lg'an bo'lsa ham nima uchundir qutidor yana uzini tag'ofilg'a solib so'radi:
— U kimning qizi emish?

Ziyo shohichi qutidor tarafidan o'ziga beriladirgan shu savolni kutib turg'an edi.
— Sizning karimangiz,—dedi.

Qutidor o'zining joysiz savolidan o'kinib yerga qaradi. O'rtada tag'in so'zsizlik, o'ngg'aysizlik boshlandi. Bir necha fursat shu yo'sun jimgina o'lturishkandan keyin yana Ziyo shohichining o'ziga gapirishka to'g'ri keldi:
— Biz o'zimizning bu kelishimizda sizning uchun dunyoga orzug'uliq bir o'g'ul xadiya etkanimizdek, inshoolloh qaytishimizda ham Otabek uchun mujassamai iffat bo'lgan bir rafiqa tuxfa qilarmiz.

Bu so'zdan keyin Hasanalining yuragi bezillay boshladi. Chunki shu daqiqada qutidor og'zidan yo rad va yo qabul javobi eshitar edi. Ikkinchi tomonda, kutilmagan bu sovchilikka ishonishni-da, ishonmasni-da bilmay shoshib o'lturgan qutidor ham o'zining og'zig'a tikilib turg'uchi ikki kishiga qanday javob aytish uchun garangsigan edi.

— Otabek kabi bir yigitni o'g'ul qilish sharafiga noil bo'la olsam o'zimni eng baxtlik otalardan sanar edim,—dedi nihoyat qutidor,— ammo bu to'g'ridagi hamma ixtiyor o'z qo'limda bo'lmay orada ko'krak suti berib o'sdirg'an xotin ham bor... Bu ish uchun yolg'iz o'zim qabul javobi bersam-da, onasi bir chekkada qoldiril-sa ehtimol puxta ish qilmag'an bo'larmiz. Agar maslahat ko'rsalaringiz bu to'g'rida uning bilan kengashib ko'rar edim...

Qutidorning javobidan samimiyat va ixlos ma'nolari tomib turar edi. Javobni eshitkan sovchilarning tomirig'a umid qonlari yugurub ketdi.

— Bu ot savdosi emas, umr savdosi burodar,— dedi Ziyo aka,— yangamiz bilan kengashingiz, Otabek va otasi to'g'rilarida bilganlaringizni so'zlangiz, shundan keyin xo'b o'ylashib bizga javob beringiz.

Shu gapdan keyin qutidor mehmonlarni qoldirib ichkariga kirdi. Kumushbibi uxlashka yotkan edi. To'ybeka bo'lsa o'zining o'choq boshi yonidari uychasini titratib xurrak otar edi. Qutidor uy eshigini ochar ekan ayvonda o'zini kutib o'lturgan Oftob oyimg'a dedi:
— Sham'ni olib kirchi oldimg'a.

Uy jixozga g'oyatda boy, go'yo muzaxona tusini berar edi. Taxmonda turlik rangda atlas va shohilardan qoplang'an ko'rpalar, taxmon tokchalarig'a uyilgan par yostiqlar, qator-qator xitoyi jononlar: kosalar, ko'zalar, chinni choydishlar, laganlar, kumush hinlik xanjar va qilichlar, qalkon va siparlar, dorga soling'an turlik-turlik er va xotin kiyimlari: po'stin, chakmon va boshqalar, qip-qizil gilam va shohi ko'rpachalar kishi ko'zini qamashdirar darajada edilar.

Oshiqib og'zini poylag'an Oftob oyimg'a qutidor bir iljayib qo'ydi-da:
— Xotin, sen hali eshikdagi sovchilardan xabarsizdirsan?— dedi.

Oftob oyim erining «sovchi» xabarini oddiyg'ina qarshiladi, chunki endi ikki-uch yildan beri uylariga kun sayi sovchilar jamoasi yog'ilib yotqanliqdan bu sovchilar ham o'shalarning birisi-dir, deb o'ylag'an edi:

— Xayrlik bo'lsin, kimlar sovchi? Qutidor yana bir kulib qo'ydi:
— Ziyo shohichi, tag'in senga noma'lum bir kishi. Oftob oyim bu kungi sovchilarning qutidorg'a boshqacharoq o'zgarish berganlarini payqadi va buni erining samimiyat ham oshiqishidan sezdi:
— Kim uchun kelganlar?
— Bundan o'n besh kunlar ilgari biz bir Toshkandlik savdogar yigitni mehmon qilg'an edik, balki esingdadir?
— Esimda bor, To'ybeka maxtab kirgan yigit.
— O'lma xotin,— dedi qutidor,— ana shu yigit uchun kelganlar.

Bu so'zdan Oftob oyim bezong'lab tushti va eriga qarshi rizosizlik vaziyatini oldi:
— Musofir-ku?!

Oftob oyimning bu so'zi bilan qutidor bosh qashib oldi va umidsiz bir tovushda:
— Men ham shunisiga hayron bo'lib qoldim,— dedi.— yo'qsa o'zi ayni biz kidirg'an, har to'g'rida ham yetuk bir yigit edi.

Oftob oyim boshqa xotinlarimizdek erining ra'yi va hohishini, umuman butun shaxsini extirom qilg'uchi bir xotindir. Shuning uchun erining hozirgi ra'yini garchi o'z tilagiga bus-butun zid topsa ham yolg'iz «musofirlik» masalasi bilangina gapka xotima bermay, boshqa taraflardan ham kamchiliklar topib asoslik suratda qutidorning Otabekka tomon haroratlanayozg'an yuragiga sovuq suv sepmakchi bo'ldi:
— O'zi qanday kishining o'gli, otasi sizga tanishmi?