Abdulla Qodiriyning aytishicha: "Bu kitobni bir marta emas, besh marta o'qish kerak. Shunda siz turmushni, tarixni, siyosatni, odobni, tilni o'rganasiz".


Modomiki, biz yangi davrga oyoq qo'ydiq, bas biz har bir yo'sunda ham shu yangi davrning yangiliklari ketidan ergashamiz va shunga o'xshash dostonchiliq, ro'monchiliq va hikoyachiliklarda ham yangarishg'a , halqimizni shu zamonning "Tohir-Zuhra"lari, "Chor daveshlari", "Farhod-Shirin" va "Bahromgo'r"lari bilan tanishdirishka o'zimizda majburiyat his etamiz.
Yozmoqqa niyatlanganim ushbu- "O'tkan kunlar", yangi zamon ro'monchilig'i bilan tanishish yo'lida kichkina bir tajriba, yana to'grisi bir havasdir. Ma'lumki, har bir ishning ham yangi-ibtidoiy davrida talay kamchiliklar bilan maydong'a chiqishi, ahllarining etishmaklari ila sekin -sekin tuzalib , takomulga yuz tutishi tabi'iy bir holdir. Mana shuning daldasida havasimda jasorat etdim, havaskorlik orqasida kechaturgan qusur va xatolardan cho'cib turmadim.
Moziyg'a qaytib ish ko'rish xayrlik, deydilar. Shunga ko'ra mavzu'ni moziydan, yaqin o'tkan kunlardan, tariximizning eng kirlik, qora kunlari bo'lg'an keyingi "xon zamonlari"dan belguladim.




1. OTABEK YUSUFBEK HOJI O'G'LI

1264-nchi xijriya, dalv oyining 17-nchisi, qishki kunlarning biri, quyosh botkan, tevarakdan shom azoni eshitiladir... Darbozasi sharqi-janubiga qaratib qurilgan bu dong'dor saroyni Toshkand, Samarkand va Buxoro savdogarlari egalaganlar, saroydagi bir-ikki hujrani istisno qilish bilan boshqalari musofirlar ila to'la. Saroy ahli kunduzgi ish kuchlaridan bo'shab hujralariga qaytkanlar, ko'b hujralar kechlik osh pishirish ila mashg'ul, shuning uchun kunduzgiga qaraganda saroy jonlik: kishilarning shaqillashib so'zlashishlari, xaholab kulishishlari saroyni ko'kka kutargundek.

Saroyning to'rida boshqalarg'a karag'anda ko'rkamrak bir hujra, anovi hujralarga kiyiz to'shalgani holda, bu hujrada qip-qizil gilam, uttalarda bo'z ko'rpalar ko'rilgan bo'lsa munda ipak va adras ko'rpalar, narigilarda qora charog' sasig'anda, bu hujrada sham' yonadir, o'zga hujralarda yengil tabi'atlik, ser-chaqchaq kishilar bo'lg'anida bu hujraning egasi ham boshqacha yaratilishda.

Og'ir tabi'atlik, ulug' gavdalik, ko'rkam va oq yuzlik, kelishkan qora ko'zlik, mutanosib qora qoshlik va endigina murti sabz urgan bir yigit. Bas, bu hujra bino va jixoz yog'idan, ham ega jihatidan diqqatni o'ziga jalb etarlik edi. Qandog'dir bir xayol ichida o'lturg'uchi bu yigit Toshkandning mashxur a'yonlaridan bulg'an Yusufbek hojining o'gli — Otabek.

Saroy darbozasidan ikki kishi kelib kirgach, ulardan biravi darboza yonidari kimdandir so'radi:

— Otabek shu saroyga tushkanmi?

Bizga tanish hujra ko'rsatilishi bilan ular shu tomong'a qarab yurdilar. Bu ikki kishining bittasi gavdaga kichik, yuzga to'la, ozroqqina soqol-murtlik, yigirma besh yoshlar chamalik bir yigit bo'lib, Marg'ilonning boylaridan Ziyo shohichi deganning Rahmat otlik o'g'lidir, ikkinchisi: uzun bo'ylik, qora cho'tir yuz-lik, chag'ir ko'zlik, chuvak soqol, o'ttuz besh yoshlarda bulgan ko'rimsiz bir kishi edi. Bu yigit yaxshig'ina davlatmand bo'lsa ham lekin shuxrati nima uchundir boylig'i bilan bo'lmay, «Homid xotinboz» deb shuxratlangan, kishilar Homid orqasidan so'zlashkanda uning otiga taqilg'an laqabni qo'shib aytmasalar yolg'iz «Homidboy» deyish ila uni tanitaolmaydirlar. Homidning Ota-bek bilan tanishlig'i bo'lmasa ham Rahmatka yaqin qarindosh — Ziyo shohichining qaynisi, Rahmatning tog'asi.

Ular hujraga kelib kirdilar. Otabek kelguchilarni ulug'lab qarshiladi.

— Bizni kechirasiz, bek aka,— deb Rahmat uzr aytdi, — vaqtsiz kelib sizni tinchsizladik.

Otabek ularga yuqoridan joy ko'rsatar ekan, yoqimlik bir vaziyatda:
— Tinchsizlamadingizlar, bil'aks quvontirdingizlar, — dedi, — shahringizga birinchi martaba kelishim bo'lgani uchun tanishsizliq, yolrizliq meni juda zeriktirgan edi.

Shu orada hujraga bir chol kirib ul ham mehmonlar bilan so'rashib chiqdi. Bu chol Hasanali otlik bo'lib oltmish yoshlar chamasida, cho'ziq yuzlik, do'nggirok peshonalik, sariqq moyil, tugarak qora ko'zlik, oppoq uzun soqollik edi. Soqolining oqlig'ig'a qaramasdan uning qaddida keksalik alomatlari sezilmas va tusida ham uncha o'zgarish yo'k edi.

Otabek mehmonlarni tanchaga o'tquzib fotihadan so'ng Hasanalidan so'radi:
— Tuzikmisiz, ota?
— Xudoyga shukur,— dedi Hasanali,— boyag'idan bir oz yengilladim. Mazmuni is tekkan ekan.
— Ba'zi yumishlar buyursam...
— Buyuringiz, og'lim.
— Rahmat, ota, bulmasa bizga choy qaynatib bersangiz-chi.
— Xo'b, begim.

Hasanali chiqdi. Rahmat Otabek bilan yana bir kayta sog'liq surashkandan keyin so'radi:

— Bu kishi kimingiz bo'ladir, bek aka? Otabek Rahmatning savoliga javob bermay eshikka qaradi. Hasanalini hujradan uzoqlatib so'ngra javob berdi:
— Qulimiz.

Bu so'zdan nima uchundir Homid ajablangan edi.

— Qulingiz?
— Shundog'.

Hasanalini bolaliq vaqtida Erondan kishi o'g'irlab kelguchi bir turkman qo'lidan Otabekning bobosi o'n besh tillo barobariga sotib olg'an edi. Hasanalining Otabeklar oilasida qulliqda bo'lg'anig'a elli yillar chamasi zamon o'tib, endi Otabeklar oilasining chin bir a'zosi bo'lib ketkan. Xo'jasi Yusufbek hojiga, ayniqsa xo'jazodasi, Otabekka itoat va ixlosi tom bo'lib, buning evaziga ulardan ham ishonch va hurmat ko'rar edi. Hasanali o'ttuz yoshliq vaqtida sotib olg'an bir cho'riga uylantirilgan bo'lsa ham, ammo o'g'ul-qizlari bo'lmag'an, bo'lsalar ham yoshliqda o'lib ketkanlar. Shuning uchun bo'lsa kerak, Otabekka ixlos ko'yib unga o'z bolasi kabi qarar: «O'lganimdan keyin ruhimga bir ka-lima qur'on o'qusa, bir vaqtlar Hasanali ota ham bor edi deb yodlasa, menga shunisi kifoya» deb qaror bergan va hozirdan boshlab Otabekka bu to'g'rida siporishlar berib, undan samimiy va'dalar olib yurg'uchi oq ko'ngillik bir qul edi.

Hasanali ustida bo'lg'an xaligi gapdan keyin Rahmat so'radi:.

— Toshkanddan nimalar keltirdingiz, bek aka?
— Arzimagan narsalar: gazmol, kalapoy afzali va bir oz qo-zon.
— Marg'ilonda gazmol bilan kalapoy afzalining bozori chaqqon,— dedi Homid.

Otabek miqrozi bilan sham' so'xtasini kesib tuzatdi. Orada yotsirashka o'xshash bir hol bor, nima uchundir bir so'zlab ikki to'xtar edilar. Bu o'ng'aysiz holatdan chiqish va so'zni so'zga ulab yuborish uchun Rahmat tirishkandek ko'rinar edi.
— Marg'ilonni qanday topdingiz, bek aka, xushlandingizmi, yo?..

Bu savolning javobiga Otabek ikkilangandek va o'ng'aysizlang'andek bo'ldi.
— Nima desam ekan... Marg'ilonni har holda... xush ko'rdim, Marg'ilon Turkistonimizning to'qug'uchiliq hunarida birinchi shahridir.

Ikkilanib berilgan bu javobdan Homid bilan Rahmat bir-birlariga karashib oldilar. Otabek bu holatni sezdi va o'zining so'zini kulgulikka olib izoh berdi:

— Kelgan kunimdan Marg'iloningizni xushlamay boshlag'an edim. Chunki tanishlarim yo'k, musofirchilik bilinib qolayozgan edi. Endi bu soatdan boshlab Marg'ilondan roziman, negaki, yo'qlab kelguchi sizning kabi qadrdonlar ham bo'lur ekan.
— Kechiringiz, bek aka,— dedi Rahmat,— men sizning Mar'gilon kelganingizni bu kun otamdan eshitdim. Yo'ksa, albatta sizni zeriktirmas edim.
— Aniqmi?
— Tug'ri gap,—dedi Rahmat,—otam Toshkand borg'anlarida to'pto'g'ri sizning eshikingizga tushsinlarda, siz saroyga tushing. Bu taraf bilan sizdan o'pkani biz qilsaq arziydir.
— Haqqingiz bor,— dedi Otabek,— ammo birinchidan sizning havlingizni so'rog'lab topish menga qiyinroq kurindi, undan so'ng molimizni ortqan tuyakashlar shu saroyg'a tayinlang'an edi-lar.
— Har holda bu uzr emas.
   

Hasanali dasturxon yozib qumg'on kirgizdi. Odatiy takalluflar bilan dasturxon va choyga qaraldi. Homid nonni shirniga bulg'ar ekan, so'radi:
— Yoshingiz nechada, bek?

Otabekning labi qimirlamasdan choy quyib o'lturgan Hasanali javob berdi:
— Bekka xudo umr bersa, bu yil hamduna bo'lsa to'ppa-to'g'ri yigirma to'rt yoshg'a q'adam qo'yadirlar.
— Yigirma to'rt yoshg'a kirdimmi, ota,—dedi bek,—chindan ham necha yoshg'a kirganimni o'zim bilmayman.
— Yigirma to'rt yoshg'a kirdingiz, bek.

Homid tag'in so'radi:
— Uylanganmisiz?
— Yo'q.

Hasanali Otabekning yolg'iz «yo'q» bilan to'xtashig'a qanoatlanmadi va bu to'g'rida o'z tomonidan izohlar berishni lozim ko'rdi:
— Bek uchun bir necha joylar'ga qiz aytdirmak istalingan bo'lsa ham,— dedi,— avval taqdir bitmaganlik, undan keyin bekning uylanishka bulg'an qarshiliqlaridan bu kungacha to'y qilolmay kelamiz. Ulug' ho'jamizning qat'iy niyatlari bu safardan qaytg'ach, bekni uylandirishdir.
— Manimcha, uylanishdek nozik bir ish dunyoda yo'kdir,—dedi Rahmat va Otabekka yuz ugirdi. Uylangach xotining tab'ingga muvofiq kelsa bu juda yaxshi; yo'qsa munchalik og'ir gan dunyoda bo'lmas.

Otabek Rahmatning bu so'zini samimiyat bilan qarshiladi.

— So'zingizning to'g'rilig'ida shubxa yo'k,— dedi,— ammo shuni ham qo'shmoq kerakki, oladirg'an xotiningiz sizga muvofiq bo'lishi barobarida er ham xoting'a muvofiquttab' bulsin.
— Xoting'a muvofiq bo'lish va bo'lmasliqni uncha keragi yo'k,— dedi Homid e'tirozlanib,—xotinlarg'a «er» degan ismning o'zi kifoya... Ammo jiyan aytkandek, xotin degan erga muvofiq bo'lsa bas.

Rahmat kulib Otabekka qaradi. Otabek ham istehzolik tabassum orasi Homidga ko'z qirini tashladi.
— Uylanishdagi ixtiyorimiz,—dedi Rahmat,—ota-onalarimizda bulg'anliqdan oladirg'an kelinlari ug'illarig'a yoqsa emas, balki uning ota-onalari uzlarig'a yoqsa bas. Bu to'g'rida uylanguchi yigit bilan er qilg'uchi qizning lom-mim deyishka haq va ixtiyorlari bo'lmay, bu odatimiz ma'kul va mashru' ishlardan emasdir. Masalan, men: ota-onamning yoqdirishlari bilan uylandim... Ammo xotinim ota-onamg'a muvofiq bo'lsa ham menga muvofiq emas, siz aytkandek, ehtimol men ham xotinimg'a muvofiq emasdirman... So'zingiz juda to'g'ri, bek aka.

Otabek Rahmatning so'zini ixlos bilan eshitdi va «sen nima deysan?» degandek qilib Homidga qaradi.

—Jiyan,—dedi Homid Rahmatka qarab,—boshlab uylanishing albatta ota-onang uchun bo'lib ulardan ranjib yurishingni o'rni yo'q. Xotining ko'nglingga muvofiq kelmas ekan, muvofiqi-ni olib xotinni ikki qil. Bunisi ham kelishmasa uchunchisini ol. "Xotinim muvofiq emas deb zorlanib, xasratlanib yurish er kishining ishi emas.

Rahmat Otabekka kulimsirab qaradi-da, tog'asig'a javob berdi:

Xotin ko'paytirib, ular orasida azoblanishning nima xikmati bo'lsin?—dedi.—Bir xotin bilan muhabbatlik umr kechirmak menimcha eng ma'qul ish. Masalan ikki xotinliqning bittasi sizmi? Uyingizda har kun janjal, bir daqiqa tinchlig'ing'iz yo'q.

— Seningdek yigitlar uchun albatta bitta xotin ham ortiqchaliq qiladir,— deb kuldi Homid.— Ko'b xotin orasida azoblanish uzi nima degan so'z? Qamchiningdan qon tomsa, yuzta xotin orasida ham rohatlanib tiriklik qilasan. Men bu kungacha ikki xotin o'rtasida turib janjalg'a to'ygunimcha yo'q, ammo xotinni uchta qilishg'a ham o'yim yo'q emas.
— Sizga taraf yo'q, tog'a. Homid mag'rur bir tusda Otabekka qaradi. Otabek uning so'zidan kulimsiragan edi.

Hasanali palovg'a urnash uchun tashqarig'a chiqdi. Otabek mehmonlarga choy quyib uzatdi. Homidning xaligi so'zidan keyin oradag'i bahs kesilgan edi. Uchavlari ham bir narsaning xayolini surgandek ko'rinar edilar. Bir necha vaqt shu holda qolishib Rahmat tog'asidan so'radi:

— Mirzakarim aka qizini erga berdimi, eshitdingizmi?

Bu savoldan nima uchundir Homidning chehrasi buzildi va tilar-tilamas javob berdi:
— Bundan xabarim bo'lmadi. Gumonimcha, bermagandir. Rahmat so'zdan chetda qoldirmas uchun Otabekni ham orag'a oldi:
— Bizning Marg'ilonda bir qiz bor,— dedi,— shundog' ko'hlik-ki, bu o'rtada uning o'xshashi bo'lmas, deb o'ylayman.

Homid bir turlik vaziyatda yer ostidan jiyaniga qaradi. Tog'asining holidan xabarsiz Rahmat so'zida davom etti:
— Shahrimizda Mirzakarimboy otlig' bir savdogar kishi bor, bu shuning qizidir. Balki siz Mirzakarim akani tanirsiz, u bir necha vaqt Toshkandda qutidorliq qilib turg'an ekan?
— Yo'q... Tanimayman.