Homidning yuzidagi boyag'i holat yana ham kuchlanib go'yo toqatsizlang'andek ko'rinar edi, Rahmat davom etti:

— Uning havlisi poyafzal rastasining burchagidagi imoratdir. O'zi davlatmand bir kishi; Toshkand ashroflarining ko'blari bilan aloqador bo'lg'anliqdan balki otangiz bilan tanish chiqar.
— Ehtimol,— dedi Otabek va nima uchundir g'ayriixtiyoriy bir tebrandi. Uning yuzida bir o'zgarish va vujudida bir chayqalish bor edi. Undagi bu o'zgarishdan Rahmat xabarsiz bo'lsa ham, ammo Homid uni yer ostidan ta'qib etar edi. Bu ta'qib Otabekdagi haligi o'zgarishni payqabmi yoki tasodifiymi edi, bu to'g'rida bir mulohaza aytish, albatta mumkin emas. Yana bir necha vaqt jim qoldilar.
— Endi biznikiga qachon mehmon bo'lasiz, bek aka?

Rahmatning bu so'zi bilan Otabek xayolidan bosh ko'tardi:

— Xudo hohlag'an vaqtda bo'larmiz...

— Yo'q, bek aka,— dedi Rahmat,— siz aniqlab bir kunni ta'yin qilingiz, biz bu yerga sizni taklif qilg'ali kelganmiz.
— Ovora bo'lmoqning nima zarurati bor?
— Bunda ovora bo'lish degan narsa yo'q. Iloji bo'lsa sizni bu saroydan havlig'a ko'chiramiz. Hozirga bir kunni ta'yin qi-lib bizga mehmon bo'ling-chi... Otam sizning bilan o'lturishib Toshkand ahvoloti to'g'risida so'zlashmakka mushtoqdirlar.
— Bu saroydan sizlarnikiga ko'chishim og'ir,— dedi Otabek,— ammo otangizning ziyoratlariga borishg'a har qachon hozirman.
— Sog' bo'ling, bek aka, boradirg'an kuningizni ta'yin qila olasizmi?
— Ma'lumingiz, kechalari bo'sh bo'laman, shuning bilan birga otangiz qaysi vaqtni ixtiyor q'ilsalar ijobat etishdan o'zga choram bo'lmas.
— Salomat bo'lingiz,— dedi Rahmat,— shuni ham sizdan so'rayin: o'lturishka begona kishilar ham aytilsa mumkinmi, ozor chekmasmisiz? Chakirilg'anda ham o'zimizga yakin va ahl kishilar bo'lur, masalan, Mirzakarim qutidor kabi.

Bu vaqt Otabekning tusiga xaligidek o'zgarish chikdi ersa-da, lekin sezdirmaslikka tirishib javob berdi:
— Manim uchun farqsiz.

Oshdan so'ng mehmonlar xayrlashib chiqdilar.

2. XON QIZIG'A LOYIQ BIR YIGIT

Otabek o'zi bilan ko'rishkan mundagi ikkita yot kishini tanimag'anliqdan bir-ikki qayta ularni ko'z ostidan kechirdi. Buni payqag'an Ziyo shohichi ularni Otabekka tanitdi:

— Amaklaringizni siz tanimag'andirsiz albatta,— dedi.— Bu kishi otangizning yaqin do'stlaridan Mirzakarim qutidor. Bu zot Andijon savdogarlaridan Akram hoji.

Mirzakarim ismlik qirq besh-elli yoshlar chamasida qora qosh, qora ko'z, ko'rkam yuz, yaxshig'ina kiyingan bir kishi bo'lib, Akram hoji elli besh yoshlar orasidag'i bir keksa edi. Otabek qaytadan Mirzakarim qutidorni ko'zdan kechirdi:

— Ota qadrdonlari bilan tanishdirg'aningiz uchun rahmat, amak,—dedi va Akram hoji bilan Mirzakarim akaga tavozulandi.— Otam sizlardek yaqin do'stlariga salom aytishni menga amonat topshirg'an edilar.
— Rahmat, sog' bulsinlar.

Majlis Ziyo shohichining uyida Otabekning mehmondorchilig'i uchun yig'ilg'an, yu'qorida ismlari o'tkan zotlardan boshqa Homid, Rahmat ham Hasanali bor edilar. Tanishdirishdan so'ng Otabek bilan qutidorning ko'zlari bir-birlariga tez-tez uchrasha boshladilar. Qutidor nimanidir Otabekdan so'ramoqqa og'zini juplab tursa ham Akram hoji bilan Ziyo shohichining alla narsa to'g'risidag'i gaplari keti uzilmay davom etar edi. Ularning ko'zi uchunchi to'knashishda qutidor kulimsirab quyib so'radi:
— Meni eslay olasizmi, bek?

Otabek diqqat va e'tibor bilan qutidorni kuzatib javob berdi:
— Yo'q, amak.
— Necha yoshg'a bordingiz?
— Yigirma to'rt yoshg'a...

Qutidor o'zicha nima to'g'risidadir hisob yuritdi-da:
— Voqe-an siz meni eslay olmassiz, - dedi. — Men Toshkandda qutidorliq qilg'an vaqtimda taxminan siz besh olti yoshliq bo'la edingiz"¦ Go'yoki men Toshkandda kechagina turg'andek va kechagina sizning havlingizda mehmon bo'lg'andekman"¦ Ammo haqiqatda oradan o'n besh yigirma yil o'tib siz ham katta yigit bo'lg'ansiz, umr-otilg'an o'q emish.

— Siz bizning xavlida bo'lg'anmisiz?
— Kub martabalab mehmon bo'ldim,—dedi qutidor,—ul vaqtda bobongiz ham hayotda edilar.

Bu ikkisining so'zlariga quloq solib chetda o'lturgan Hasanali ham gapka aralashdi:
— Amakingiz bizning xavlig'a kelib turadirgan vaqtlarida siz yosh bola edingiz, bek,— dedi. Amakingiz sizni saroylarga ham olib tushar edilar.

Otabek uyaluv aralash kulimsirab qutidorg'a qaradi:
— Taassufki eslay olmayman,— dedi. Qutidor tag'in nimadir aytmakchi bo'lg'an edi, Akram hoji unga yo'l bermadi:
— Hoji akamiz bu kunda qanday ish bilan mashg'ullar?

Otabek:
— Toshkand begi yonida mushovir sifati bilan turadirlar.
— Azizbek bu kunda ham Toshkandga xokimdir?
— Shundog'.

— Sotqi bek ketsin, Aziz bachcha deng,— dedi Homid va Akram hojiga qarab kuldi.— Yaqing'inada Musulmon cho'loqning bazmi shu Aziz bachcha bilan qizir edi,—dedi, ulug' bir narsa kashf etkandek mag'rur, majliska qarab chiqdi. Homidning zaruratsiz ayb tekshirishi majliska yotroq tuyilgan bo'lsa kerak bir-birlariga qarashib oldilar. Bu o'rinsiz tekshirish majlisni bir oz sukutka yubordi-da, so'ngra Akram hoji savolida davom etti:
— Hokimingiz juda zolim emish, bu to'g'ri so'zmi?
— To'g'ri so'z,— dedi bek.— Azizbek zulmidan aholi juda to'yg'an.

Otabekning bu javobidan yolg'iz Akram hojigina emas balki, majlisning boshqa a'zolari ham ajablandilar. Otasining valine'mati bo'lg'an bir bekning zulmini iqror etish haqiqatan ham taajjubka loyiq edi. Azizbekning Turkiston xonlig'ining eng zolim va mustabid sanalg'an beklarining biri va uning o'z qaramog'ida bo'lg'an Toshkand aholisiga qilg'an zulmlari Farg'onaga doston, ammo Akram hojining bu savoli Azizbekning eng yaqini bo'lg'an bir kishining o'g'lini sinab ko'rishlik uchun edi. Bu sinash natijasi Akram hojining taajjubini ortdirdi va buning sirrini bilishka qiziqsindi:

— Otangiz Azizbekning mushoviri ekan,— dedi Akram hoji,— nima uchun uni bir oz bo'lsa ham yulg'a solmaydir?

— Kechiringiz amak,—deb Otabek kulimsiradi, — siz otamning mushovirlig'ini boshqacharoq onglarg'ng'a uxshadingiz... Biz-ning beklarga xukm vaqtida ham mushovir bo'lmo1 imkonsiz narsadir. Otam Azizbekning mushoviri va yaqin musohibi sanalsa ham va lekin bu juz'iy ishlardaginadir, buning uchun sizga bir misol keltiray, bu ish shu yaqin oralardag'ina bo'ldi: Toshkanddagi jum'alik gap majlislaridan birida bir kishi Azizbekni maxtar va bu maxtovg'a qarshi ikkinchisi «nega muncha maxtaysan, Azizbekning asli bir bachcha-da» der. Ularning bu muzokaralarini chetdan eshitib turgan xufiyalardan biri bu suzni Azizbek-ning kulog'ig'a etkuzar. Ertasiga Azizbek mazkur ikki kishini uz xuzuriga oldirib maxtovchig'a ulug' mansab ato qilar va ikkinchisini ulimga buyurar... Bu xukm majlisida hozir turgan otam maxkumning gunoxini surag'anida Azizbek jallodga baqirar:

— «Tezroq olib chiq!» Otam tag'in qulliq qilg'anida jallodga buyurar: «Qo'lingdag'ini bushatib, o'rnig'a hojini olib chiq!»—Mana kurdingizmi, otamning qadru qiymatini.

— Bulmasa aholi xong'a shikoyatnoma yozmaydirmi?

— Nechanchi shikoyatnomani suraysiz,—dedi Otabek,—Azizbekdan zulm, jafo kurganlar bilan birlikda endi uninchi shikoyat-nomamizni yuborg'andirmiz... Lekin xonning yulboshchisi bo'lg'an kishining uzi zulmda Azizbekdan necha zina baland urinni ishg'ol etkuchi kimsa bo'lsa, biz qandog' qilayliq. Ammo shunisi ham borki, shu keyingi vaqtlarda Azizbek Qo'qonning yorlig' va farmonlarini iltifotsiz qoldira boshladi. «Itoatdan bosh tortmasin...» degan muloxazada yozg'an shikoyatlarimizdan markazning ko'z yumishi ham extimoldir. Har holda Toshkand aholisi Azizbek istibdodidan ortiq to'yindi, kimdan kumak so'rashg'a ham bilmaydir.

Yusufbek hojining qanday odam ekani ayniqsa Akram hoji-g'a onglashilib bu to'g'rida ortiq bahs qilinmadi va suz boshqa xususlarga o'tdi.

Ziyofat samimiyat bilan chaqirilg'anliqdan dasturxon qadrlik mehmonga maxsus turlangan edi. Ziyo shohichi bilan o'g'li Rahmatning har zamon mehmonlarni dasturxonga qistashlari boshqalarning ishtiholarini ochishg'a sabab bo'lsa ham, ammo bizning Otabekka sira ham asar qilmas, xayollanib o'lturar edi. Ul nima to'g'rida xayol surib, qaysi to'g'rida o'ylar edi?—buni bilish qiyin bo'lsa ham biroq uning hozirgi ba'zi harakatlari diqqat-ni jalb etarlik edilar: xayol surar ekan uning ko'zlari ixtiyorsiz kabi qarshisidag'i qutidorg'a qaraydirlar, qutidorning ko'zi o'ziga tushdi deguncha ko'zini undan olib dasturxondagi ko'ngli tilamagan narsalarga urina boshlaydir... Otabekning bu holini majlisdagilar sezmasalar-da, ammo Homid uni ta'kib etkandek edi.

— Savdo bilan qanday shaharlarga bordingiz, bek?— deb qutidor so'radi.
— Uzimizning shaharlardan ko'pini ko'rdim,—dedi bek,— o'ris shaharidan Shamayga ham bordim.
— Ha, ha, siz Shamayga ham bordingizmi?—deb Ziyo shohichi ajablandi.
— O'tkan yil borg'an edim,— dedi bek,— borishim noqulay bir vaqtg'a to'g'ri kelib ko'b mashaqqatlar chekdim.
— Chin savdogar siz emishsiz,— dedi qutidor,— biz shu yoshqa kelib xali o'zimizning kattaroq shaharlarimizni ham ko'ralmadik; siz o'risning Shamayigacha borg'ansiz.

— Yurgan daryo, o'lturgan bo'ryo emish,—dedi Akram hoji. O'ris shaharlariga borib savdo qilg'uchilar Turkistonda juda oz hisobda bo'lib, chet ellarni ko'rgan Otabek majliska tansiqlandi. O'rislar to'g'risida alla qanday xayoliy rivoyatlar eshitib yurgan qutidor va Ziyo shohichilarning Otabekdan haqiqiy holni bilgilari kelib, undan Shamayda ko'rib, kechirganlarini so'radilar. Otabek Shamay xotirotini so'zlab berdi. O'rislarning siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyotlarini eshitkuchilarni tongg'a qoldirib, ortiq tafsiloti bilan aytib chiqg'ach:

— Shamayga bormasimdan ilgari o'z hukumatdorlirimizni ko'-rib; boshqalar ham shundaydir, deb o'ylar edim,—dedi bek,—lekin Shamay manim bu fikrimni ost-ust qilib, o'zimni ham butunlay boshqa kishi yasadi. Men o'risning idora ishlarini ko'rib, o'z idoramizning xuddi bir o'yinchiq bo'lg'anlig'ini iqror etishka majbur bo'ldim...

Bizning idoramiz bu kungi tartibsizligi bilan ketabersa holimizning nima bo'lishig'a aqlim yetmay qoldi. Shamayda ekanman qanotim bo'lsa, vatanimga uchsam, to'ppa-to'g'ri xon o'rdasiga tushsam-da, o'risning hukumat qonunlarini birma-bir arz qilsam, xon ham arzimni tinglasa-da, barcha elga yorlig' yozib o'risning idora tartibini dasturulamal etishka buyursa, men ham bir oy ichida o'z elimni o'risniki bilan bir qatorda ko'rsam... Ammo o'z elimga kaytib ko'rdimki, Shamayda o'ylag'anlarim, oshiqqanlarim shirin bir xayol emish. Bu yerda so'zimni eshitkuchi birav ham bo'lmadi, bo'lsalar ham; «Sening orzungni shu xonlar eshitadimi, shu beklar ijro qiladimi?» deb meni ma'yus qildilar. Ilgariroq men ularning gapiga bovar qilmay yursam ham so'ngg'idan to'g'ri so'zni aytkanlarini bildim. Darhaqiqat mozoristonda «xayyya alal-falah» xitobini kim eshitar edi.

Majlis Otabekning Shamay taassurotini maroq bilan eshitkan, shu kungacha hech kimdan eshitilmagan uning fikrlariga ajablangan edi. Istiqbol qayg'usi tushiga ham kirmagan bu Turkiston otalari Otabekning daruni dildan chiqarib aytkan gaplaridan hissasiz qolmadilar.

— Amiri Umarxondek odil poshsho bo'lsa,—dedi qutidor,— biz ham o'risdan oshib ketar edik.