* * *

Mudhishlikning guvohi bo‘lgan Rhaq derazadan nari ketdi. Boshidan bunday azoblarni kechirib, oxir-oqibatda charm qoplangan taxta so‘rida itoatkorlik bilan yotgan Sabohiddinga boshqa qarab turolmasdi. Yuksak salohiyat egasi bo‘lgan, ammo bu imkonni kerakli yo‘nalishga mutlaq sarf etolmagan, mavhum maqsad yo‘liga tushib, o‘zgalar niyati uchun qobiliyatini qurbon qilgan Sabohiddinning taqdiri Rhaqning yurak-bag‘rini ezib yubordi.
Dilmurod esa nima voqea yuz berganini bilolmay gangib o‘tiribdi. Agar Sabohiddinning boshiga tushgan kulfatlar unga ham ro‘para qilinguday bo‘lsa, esini yo‘qotib qo‘yishi aniq. Odam bolasi tishini-tishiga qo‘yib har qanday azob-tashvishlarga chidasa ham, miyasi oxir-oqibat bu yukni ko‘tarolmaydi. Odamlar o‘z a’zolarining imkonini bilmagan holda tabiat qoidalariga qarshi turmoqchi bo‘ladilar. Tabiatdan hech qachon ustun kelish mumkin emasligini bilmaydilar.
Eshik ochilib, ostonada Dilmurod ko‘rindi.
Uning ruhi anchayin past, ko‘ngliga hech nima sig‘masdi. Devonaning mavhum harakatlari, TETning hali mukammal emasligi, uni takomilga yetkazish uchun ko‘p ish qilish kerak ekani Dilmurodning fikrini band etgan edi. U bir-bir bosib Rhaq-Mirzavoyning yoniga o‘tirdi.
— Biz muolajani kech boshladik, shuning uchun tushunib bo‘lmaydigan voqealar yuz beryapti, — dedi Dilmurod hamkasbiga.
— Hozircha hamma kasallikni ham so‘nggi bosqichda davolashga to‘g‘ri kelyapti, — dedi Rhaq unga dalda berish uchun. Ammo uning gapi olovga yog‘ sepganday bo‘ldi.
— Xuddi shu meditsinaning eng katta aybi, — dedi Dilmurod qizishib. — Biz hali odam anatomiyasini tuzuk bilmaymiz. Ha, yuzaki bilamiz. Odam miyasiga homilaning taxminan o‘n sakkiz-yigirmanchi kuni asos solinadi. O‘sha ondan boshlab har daqiqada o‘rtacha yigirma ming asab hujayrasi tug‘iladi. Biz tekshirishni, o‘rganishni xuddi shu damdan boshlashimiz kerak emasmi? Miya asosan ona qornida kamol topar ekan, onaning tashqi muhitdan ta’sirlanishi bolaga kor qilmaydimi? Masalan, och-nahor bo‘lsa, xo‘rlansa, tashvish cheksa... daqiqasiga yigirma ming hujayra tug‘ilarmikin? Meningcha yo‘q. Demak, miya bir me’yorda shakllanmaydi. Yoki, yigirma yoshli odamning miyasi o‘rtacha bir ming to‘rt yuz gramm. Uch yoshli go‘dakniki esa bir ming ikki yuz gramm. O‘rtacha o‘n yetti yilu yana ikki yuz gramm farq bor. Yangi tug‘ilgan go‘dak miyasining og‘irligi uch yuz qirq gramm bo‘lsa, dastlabki uch yilda sakkiz yuz oltmish, keyingi o‘n yetti yil ichida esa ikki yuz grammga oshadi. Demak, biz ana shu dastlabki uch yilga ko‘proq e’tibor berishimiz kerak emasmi? Ana shularni tadqiq qilish o‘rniga, xastalik so‘nggi nuqtaga kelganda yugurib qolamiz.
— Hadeb kuyinavermang, Dilmurodjon, axir mashoyixlar: «Musulmonchilik ham asta-sekin», deganlar-ku.
— E, — Dilmurod qo‘l siltadi, — asta-sekinlikning vaqti o‘tdi. Zamonni qarang, zir titrab turibdi...
Dilmurodning gapi og‘zida qoldi. Bo‘sag‘ada Devonani ko‘rib ikkovi ham o‘rnidan turdi. Devona past bo‘yli to‘ladan kelgan Dilmurodni, qoruvli Rhaq-Mirzavoyni endi ko‘rayotganday ko‘zlarini chaqchaytirdi-da, asta burilib, ko‘chaga chiqib ketdi.

* * *

Mudhishlikning guvohi bo‘lgan Rhaq derazadan nari ketdi. Boshidan bunday azoblarni kechirib, oxir-oqibatda charm qoplangan taxta so‘rida itoatkorlik bilan yotgan Sabohiddinga boshqa qarab turolmasdi. Yuksak salohiyat egasi bo‘lgan, ammo bu imkonni kerakli yo‘nalishga mutlaq sarf etolmagan, mavhum maqsad yo‘liga tushib, o‘zgalar niyati uchun qobiliyatini qurbon qilgan Sabohiddinning taqdiri Rhaqning yurak-bag‘rini ezib yubordi.
Dilmurod esa nima voqea yuz berganini bilolmay gangib o‘tiribdi. Agar Sabohiddinning boshiga tushgan kulfatlar unga ham ro‘para qilinguday bo‘lsa, esini yo‘qotib qo‘yishi aniq. Odam bolasi tishini-tishiga qo‘yib har qanday azob-tashvishlarga chidasa ham, miyasi oxir-oqibat bu yukni ko‘tarolmaydi. Odamlar o‘z a’zolarining imkonini bilmagan holda tabiat qoidalariga qarshi turmoqchi bo‘ladilar. Tabiatdan hech qachon ustun kelish mumkin emasligini bilmaydilar.
Eshik ochilib, ostonada Dilmurod ko‘rindi.
Uning ruhi anchayin past, ko‘ngliga hech nima sig‘masdi. Devonaning mavhum harakatlari, TETning hali mukammal emasligi, uni takomilga yetkazish uchun ko‘p ish qilish kerak ekani Dilmurodning fikrini band etgan edi. U bir-bir bosib Rhaq-Mirzavoyning yoniga o‘tirdi.
— Biz muolajani kech boshladik, shuning uchun tushunib bo‘lmaydigan voqealar yuz beryapti, — dedi Dilmurod hamkasbiga.
— Hozircha hamma kasallikni ham so‘nggi bosqichda davolashga to‘g‘ri kelyapti, — dedi Rhaq unga dalda berish uchun. Ammo uning gapi olovga yog‘ sepganday bo‘ldi.
— Xuddi shu meditsinaning eng katta aybi, — dedi Dilmurod qizishib. — Biz hali odam anatomiyasini tuzuk bilmaymiz. Ha, yuzaki bilamiz. Odam miyasiga homilaning taxminan o‘n sakkiz-yigirmanchi kuni asos solinadi. O‘sha ondan boshlab har daqiqada o‘rtacha yigirma ming asab hujayrasi tug‘iladi. Biz tekshirishni, o‘rganishni xuddi shu damdan boshlashimiz kerak emasmi? Miya asosan ona qornida kamol topar ekan, onaning tashqi muhitdan ta’sirlanishi bolaga kor qilmaydimi? Masalan, och-nahor bo‘lsa, xo‘rlansa, tashvish cheksa... daqiqasiga yigirma ming hujayra tug‘ilarmikin? Meningcha yo‘q. Demak, miya bir me’yorda shakllanmaydi. Yoki, yigirma yoshli odamning miyasi o‘rtacha bir ming to‘rt yuz gramm. Uch yoshli go‘dakniki esa bir ming ikki yuz gramm. O‘rtacha o‘n yetti yilu yana ikki yuz gramm farq bor. Yangi tug‘ilgan go‘dak miyasining og‘irligi uch yuz qirq gramm bo‘lsa, dastlabki uch yilda sakkiz yuz oltmish, keyingi o‘n yetti yil ichida esa ikki yuz grammga oshadi. Demak, biz ana shu dastlabki uch yilga ko‘proq e’tibor berishimiz kerak emasmi? Ana shularni tadqiq qilish o‘rniga, xastalik so‘nggi nuqtaga kelganda yugurib qolamiz.
— Hadeb kuyinavermang, Dilmurodjon, axir mashoyixlar: «Musulmonchilik ham asta-sekin», deganlar-ku.
— E, — Dilmurod qo‘l siltadi, — asta-sekinlikning vaqti o‘tdi. Zamonni qarang, zir titrab turibdi...
Dilmurodning gapi og‘zida qoldi. Bo‘sag‘ada Devonani ko‘rib ikkovi ham o‘rnidan turdi. Devona past bo‘yli to‘ladan kelgan Dilmurodni, qoruvli Rhaq-Mirzavoyni endi ko‘rayotganday ko‘zlarini chaqchaytirdi-da, asta burilib, ko‘chaga chiqib ketdi.

Ertalab shifoxonaga yetib ulgurmagan ham ediki, Dilmurodni bir bola chaqirdi. U to‘xtab, orqasiga qaradi. Yugurib kelayotgan bola hansiraganicha gap boshladi:
— Propesur tog‘a, jinni o‘lib qolibdi.
— Nima deding?
— O‘zini osib qo‘yibdi.
— Qaerga?
— Abdulhay amakimizning bog‘iga. Shiypon qurilayotgan bog‘ bor-ku, ashi yerda.
Dilmurod qadamini tezlatdi. Abdulhayning bog‘iga odamlar to‘plangan. Murda yerga olib qo‘yilgan edi. O‘rik shoxida sirtmoq osig‘liq, pastda esa... go‘r qazilgan edi. «Darrov ulgurishibdimi, nimaga bu yerga qo‘yishmoqchi», deb o‘yladi Dilmurod murdaga yaqinlashib. U Devonaning mijjalarini qayirib ko‘rdi. Kimdir murda ustiga urinib qolgan to‘n tashladi. Bu orada halloslab go‘rkov yetib keldi. Qazilgan qabrga qarab bosh chayqadi.
— O‘ziga o‘zi tayyorlab ketibdimi? Tirikligida ham hech kimga og‘irligi tushmagan edi, — go‘rkov shunday deganicha engashib, lahadga qaradi.
— Shu yerga ko‘mamizmi? Qazigan qabriga qaraganda... — deb so‘radi Dilmurod.
— Duch kelgan joyga qo‘yavermaylik. Hech bo‘lmaganda o‘lganda hamjihat yotishsin.
Devonani hujrasi yaqiniga ko‘mdilar.
Odatda inson bolasi kamdan-kam hollarda g‘alayonga jur’at etadi. Hayoti davomida o‘nlab, balki yuzlab voqeaga nisbatan bag‘rida isyon uyg‘onsa-da, uni yuzaga chiqarmaydi, bo‘g‘ib yashaydi. Ayniqsa, bu hol Devona- Sabohiddinning hayotida ko‘p bo‘ldi. Sabohiddin umrida ikki marta g‘alayonini jilovlay olmadi. Uning qalbida ko‘z ochgan dastlabki isyon oila nomusini poklashga undadi. Ikkinchi marta jamiyatga, nainki jamiyatga, balki o‘z-o‘ziga qarshi isyonga jur’at etdi. U ikki martagina g‘alayon qildi. Ammo har ikkala harakati izsiz ketdi. Birinchi gal uning jur’ati akasiga muhrlandi. Ikkinchi va so‘nggi marta qilgan g‘alayonida u o‘zi go‘r qazib, bosh tomoniga akasidan yagona xotira — askar qalpog‘ini qo‘ygan edi. Ammo odamlar buni anglab yetmay, uni boshqa qabrga ko‘mdilar.
Ko‘p o‘tmay raisning buyrug‘i bilan Devonaning hujrasi buzib tashlandi.
Dilmurod nima qilarini bilmay qoldi. U Devonaning tuzala boshlaganiga ishonardi. Uning o‘zini osib qo‘yishi ham shundan. Lekin Dilmurod buni qanday isbot etadi? Balki Devonaning o‘limida Dilmurodning aybi bordir? Miyasidagi ayrim xotiralar uyg‘onib, uni azobga solgandir? Odamovi bo‘lib qolgani ham shundandir? Norxo‘jani tilga olib talvasaga tushganda, nima uchun tuzukroq ahamiyat bermadi? Mudhish xotiralarining o‘sha kezlari uyg‘ona boshlaganini taxmin qilgan edi-ku? Ha, ayb Dilmurodda. Agar Devona doimiy nazorat ostida bo‘lganda...

Qorlar erib, yerning nami ko‘tarila boshlagach, barcha daladagi ishlar bilan ovora bo‘ldi. Qishloqdagi mudroqlik, dangasalik bahor oftobi bilan hovur singari ko‘tarildi.
Dilmurodga erinchoqlik yuqib samovarxonada Asqaralining suhbatini olay deb chiqqan edi. Guzar tomonga usti berk mashina kelayotganini ko‘rib, Dilmurod sergaklandi. Mashina guzarda to‘xtashi bilan undan ikki noma’lum kishi tushib atrofga alanglab oldi. So‘ng... Anvar tushib samovarxonaga qaradi. So‘ri panjarasiga tirsagini tirab o‘tirgan Dilmurodni ko‘rib ikki kishiga nimadir dedi.
Notanish kishilar tez-tez yurib samovarxonaga ko‘tarildilar. Biri Dilmurodning ro‘parasiga turib oldi, ikkinchisi orqasiga o‘tdi.
— Sen qamoqqa olinding, — dedi ro‘paradagi odam dag‘al ohangda.
Dilmurod qaynotasini qamoqqa olinganini ko‘rgan, bularga gap uqtirish mumkin emasligini bilardi. Shu sababli indamay o‘rnidan turdi.
Nogahoniy bu tashrifdan, bu gapdan hayratga tushgan Asqarali esa Dilmurodga o‘zini qalqon qilmoqchi bo‘ldi.
— Inim, Dilmurodjonning ayblari nima, avval tushuntiring. Yana yanglish kelgan bo‘lmang?
— Sen nari tur, — u bepisandlik bilan shunday deb xuddi xasni surib qo‘ygandek Asqaralini turtdi.
— Asqarali tog‘a, qo‘ying, bularga bas kelib bo‘lmaydi, — dedi Dilmurod.
— Sen xalq dushmani Razzoqov bilan birga Vatanga qarshi jinoiy ish olib borganda ayblanasan, oldimga tush. Qo‘lingni orqaga qil.
— Hoy, inim, insof qiling, bola-chaqasi shu yerda, ko‘rishib olsin.
— Nari tur.
Bu safar qattiqroq turtgan edi, Asqarali gandiraklab so‘riga o‘tirib qoldi.
Bu voqeani Rhaq-Mirzavoy Asqaralidan eshitib o‘yga toldi. Umidani bag‘riga bosib o‘tirgan Aqidaga qaray olmadi. Aqida jim edi. Uning ko‘z yoshlari qurib bo‘lgan. Yig‘lashga madori ham yo‘q edi.
Rhaq nima deyishni bilmay turganida Aqidaning o‘zi so‘z ochdi.
— Mirzavoy aka, yaxshi ham siz tog‘da ekansiz... Endi bu yerdan tezroq keting. Erta-indin sizni izlab kelishadi. Dadamga yaqin odamlarni terib bo‘lishdi. Endi Dilmurod akamning yaqinlarini terishadi.
— Hech ishongim kelmayapti, — derdi Asqarali, — qanaqa zamon bo‘ldi bu, a?
— Shaytanat zamoni, — dedi Aqida hazin ovozda.

XOTIMA O‘RNIDA

Rhaq ertalab shaharga tushib hujjatlarini surishtirish bahonasida Buxoroga yo‘l oldi. Tangda berilgan ko‘rsatmaga muvofiq, birinchi aloqa muddati yaqinlashgandi. U Qizilqumda qolgan kemaga qaytib, bir-ikki kun tiniqib olmoqchi, ko‘rgan-bilganlarini fikr oynasidan o‘tkazib, hisobot tayyorlamoqchi edi.
Rhaq kemaga kirdi-yu, chaqiriq chiroqlarining tinmay yonib-o‘chayotganini ko‘rib hayron bo‘ldi. Aloqa bog‘lashga hali uch kun vaqt bor edi. Biror kor-hol yuz berdimikin? U kursiga o‘tirib Yer atrofida yo‘ldosh kabi uchayotgan asosiy yassi kema bilan aloqa bog‘ladi. Boshliq darhol yo‘lga otlanishni buyurdi. Boshqa barcha tangliklar kemaga qaytganini aytib, Yerda katta urush boshlanayotgani uchun Tangga qaytishlari lozimligini bildirdi. Rhaq bu yangilikni eshitib, hang-mang bo‘lib qoldi. Axir, odamlar orasida: «Gitler bilan sulh tuzildi, urush bo‘lmaydi», degan gap yurardi-ku! Nahot hamma aldangan bo‘lsa? Nahot qirg‘in boshlansa? Asqarali, Dilmurod, Umida, Aqida, Kesganbelning mehr-oqibatli odamlarining umriga nuqta qo‘yilsa? Rhaq yerliklarni samimiy bir muhabbat bilan sevib qolgan edi. Mana shu Yer, mana shu odamlar uning qalbida izsiz yo‘qolib ketgan mehr, sevgi, oqibat tuyg‘ularini qaytardilar. Endi bu odamlarni tashlab, qaerga qaytadi? Hissiz yurtigami? Uni kim kutyapti? Uning gapiga kim quloq soladi? Bu yerda-chi? Taraqqiyotni belgilaydigan nodir iste’dod egalari bo‘lmish odamlaridan voz kechayotgan jamiyat endi Rhaqqa mehr ko‘rgaza olarmikin?
Shu savollar o‘tida qovrilgan Rhaq og‘ir ish qilib toliqqanday ko‘zlarini yumdi. Beozor devona— Sabohiddin, unga mehribonlik qilayotgan Umida, kuyunchak Dilmurod, vafodor Aqida, hazilkash Asqarali, iffatli Saboxon, bir-birlariga oqibatli hamqishloqlar, Shoaziz, Mamarayim kabi temir odamlar ko‘z oldidan o‘ta boshladilar. Hozir ana shu xilma xil odamlar bilan vidolashib uchib ketishi kerak. Buyruq shunday. Qo‘ng‘ir murvatni burasa bas. Hammasi ortda qoladi: shirin tush ko‘rayotib cho‘chib uyg‘ongan odam holiga tushadi. Tug‘ilib-o‘sgan yurtiga qaytish qanchalik lazzatli bo‘lmasin, tuyg‘ulari tug‘ilgan Yerni tashlab ketish azobi shu qadar ulkan edi. Ikki qudratli kuch uni ikki yoqqa tortqilardi. Shu onda, shu nafasda ikki yo‘ldan birini tanlashi kerak. O‘ylab ko‘rishga fursat yo‘q. Ikki qudratning biriga mayl berishi shart. Nima qilsin? Hammasini tashlab ketsinmi?
Rhaq entikib ko‘zlarini ochdi. Qo‘ng‘ir murvat... Tang, hissiz hamyurtlari... Ulkan sayyorada bir o‘zi tanho... Boshqalar begona! Begona... Yerda-chi?
Qo‘ng‘ir murvat...

1976—1982. O‘sh — Toshkent.

Devona (qissa). Tohir Malik



Muallif: Tohir Malik
Hajmi: 519 Kb
Fayl tipi: pdf, zip
Saqlab olish
Online o'qish