Adovatning asl sababini Davron keyinroq bildi: Bekmirzaevning uyiga qadrdon do‘stlaridan biri singlisi bilan kelib «Singlim o‘qishga kirdi, vaqt-bemahal xabar olib tur», deb tayinlab ketadi. Bekmirzaev qizdan tez-tez xabar olib turadi. Bir kun oqshom chog‘i borsa, qizning uyida o‘sha nusxa o‘tiribdi. Institutda ishlaydigan yana bir nusxa bor. Bekmirzaev bu juvon haqida ko‘p yomon gaplarni eshitgan, shuning uchun salom-alik ham qilmasdi. Bekmirzaev so‘ramasdanoq voqeani anglab, oshiq rahbarning bo‘ynidan bo‘g‘ib ko‘chaga sudrab chiqadi. Ertasigayoq do‘stini chaqirtirib qizni ham uyiga jo‘natadi. Siri fosh bo‘lgan rahbar Bekmirzaevdan o‘ch olish niyatida uni imkon tug‘ilsa-tug‘ilmasa chalishga harakat qilaveradi. To‘g‘rirog‘i, siri fosh bo‘lgani uchun emas, «Endi Bekmirzaevning qo‘lida qurol bor, amalni olish uchun jang qiladi», degan xavotirga tushgani uchun uning ko‘zini ochirmaslikka intiladi.
Serharakat va serjahl ustozini eslab Davronning ko‘ngli buzildi. Mashina chirog‘i tun bag‘ri poralab qumliklar orasidan o‘tdi. Yigitali aka hamrohining ruhi cho‘kkanini sezib ko‘p gapga solmadi. «Biznikida dam olib qaytasiz, ertalab o‘g‘lim keltirib qo‘yadi», deb mashinani qishloq tomonga burdi.
Mashina chirog‘i qorong‘ilik bag‘rini poralab borardi. Daraxt ko‘lankalari sapchib-sapchib, xuddi sakrayotgan odamga o‘xshab ketardi. Birdaniga ro‘parada bo‘yi ikki yarim-uch metrli, fazogirlar kiyimidagi yassibosh odam ko‘rindi. Davron Yigitali aka ham ko‘ryaptimikin, deb unga qaradi. Yigitali aka yo‘lga tikilganicha xotirjam o‘tirardi. Demak, faqat Davronga ko‘rinayotgan ekan-da! Kecha tunda ular ikki kishi edi. Bugun bir o‘zi. Davron boshini suyanchiqqa qo‘yib ko‘zini yumdi. Yana qulog‘i shang‘illadi. Hushtak chalindi. Keyin eshikning g‘ijirlashini eslatuvchi ovoz...

BURGAGA ACHCHIQ QILIB...

Mashina to‘xtaganda Davron qalqib ketdi. Ko‘zlarini ochdi. Yo‘lda uxladimi yo tush ko‘rdimi? Qandaydir g‘aroyibotlar bayon etilgan kitob o‘qiganga o‘xshaydi. Uzun bo‘y, yassi bosh odamlar xayoliga muhrlanib qolganday. Nima bo‘lyapti o‘zi? Kecha ham shunday voqealarga duch kelgandi. Bugun ham. Tush desa tushga o‘xshamaydi. Xayol desa xayolmas. Ajab?!
Yigitali aka chiroqni yoqib-o‘chirib eshik tomonga imladi.
— Malikai dilozorimiz kech kirganda ko‘chaga chiqib mening yo‘limni poylayotganmikinlar? — dedi kulimsirab.
Davron javob bermadi.
Mashinadan tushishlari bilan ayol eriga yaqinlashdi:
— Yurish desayla, uchib ketasiz-a, shu topgacha tikilaverib ko‘zim oqib tushay dedi.
— Shu yerga nuqta qo‘yib tur. Mehmon bor-a!
— Mehmon ham bilib qo‘ysinlar-da. Lip etib chiqib ketibsiz, ana kelar-mana kelar, deb nima xayollarga bormadik. Raykomdan so‘rayverib bezor qilishdi.
— Raykomdan?
— Ha, raykom buvaning o‘zi qidirtiribdi.
— Nima gapi bor ekan?
— Men qaydan bilay? Sizga ming aytdim, shu rais bilan o‘chakishmang, ildizi qattiq, deb. Biron qiyiq axtarib topgandir-da. Qay mahalda kelsa ham raykomga uchrashsin, deb ketishdi.
— Obbo! — dedi Yigitali aka do‘ppisini olib boshini qashigan bo‘lib. — Borib kelmasam bo‘lmaydi. Qani, siz ichkariga kiring. O‘g‘ling uydami?
— Ha, televizorga qadalib futbol ko‘ryapti.
— Chaqir darrov. Mehmonni zeriktirmasin. Men darrov qaytaman.
Yigitali aka Davronni ichkariga uzatgach, mashinaga o‘tirdi. U tezda qaytmadi. Davronni uyqu bosdi. Ayvondagi ko‘rpacha to‘shalgan joyga cho‘zildi-yu, taomning pishishini ham kutmay uxlab qoldi. Tongda qushlarning chug‘uridan, ishkomdagi tartarakning ovozidan uyg‘ondi.
Kelinchak hovli supurib yuribdi. Yigitali akaning ayoli samovarga o‘t qalash bilan band. O‘g‘li og‘ilxonada. O‘zi baland stol ustiga chiqib xomtok qilyapti. Davronning turganini ko‘rib, tokqaychini qo‘ydi-da, pastga tushdi.
— Sizga ham uyqu bermadikmi? — dedi kulib, keyin qoziqdan sochiq olib Davronga uzatdi.
— Tinchlik ekanmi, juda hayalladingiz?
— Ha, tinchlik. Amaldor bo‘ladiganga o‘xshayman.
— Chindanmi? Brigadirligingizga qaytdingizmi?

— Sal yuqoriroqdan kelavering, ha, Markazga xat yozishga hojat qolmadi. Haqiqat yuzaga chiqib, raykomning o‘zidayoq hal bo‘libdi. Bugun kolxozda umum majlisi. Raisni tushirishmoqchi. Menga rais bo‘lasan, deb turishibdi. Shuning maslahatiga yo‘qlatishgan ekan.
— Rozi bo‘ldingizmi?
— Mening roziligim hech gap emas, xalq rozi bo‘lsin. Xalq mengamas, men xalqqa suyanib ishlayman.
Nonushtadan so‘ng Davronni mashinada eltib qo‘yishdi.
Kechagi noxush sayrning oqibati sabablimi, nima uchundir qo‘li ishga bormadi. Uch ishchi ko‘hna uy poydevorining o‘rni topilgan yerni kavlashyapti. Atrof sokin. Tabiat ham mudrayotganday. Tepaliklar go‘yo o‘z bag‘riga qandaydir sirni yashirib, mag‘rur yastanib yotibdilar. Ular go‘yo ajdodlarimiz panjalarining iziga o‘xshaydi. Tabiat ko‘hna tarix sirlarini shunday muhrlab qo‘ygan. Davronning, unga o‘xshagan arxeologlarning vazifasi tabiat muhrini buzish, sirni ochish. Ayrim odamlar ularni eski buyumlarni izlab topib, eski shaharlarni ochib muzey qilishadi, deydilar. Bir jihatdan to‘g‘ri. Lekin Davron o‘z kasbining mohiyatini boshqacharoq belgilaydi. Tarix sirlarini ochish— kelgusida qo‘yiladigan xatolar oldini olishga xizmat qilishi kerak, deydi. Urushlar, qirg‘inlar natijasida xarob bo‘lgan, tuproqqa ko‘milgan har bir shaharning ochilishi urushga qarshi kurashda qurol bo‘lmog‘i kerak. Hozir bironta avlodi qolmagan jonivor yoki qush izining topilishi ko‘ngilochar ovga berilgan odamzodni ogohlantirishi zarur.
Davron shu o‘ylar bilan turganda uni chaqirishdi. U tuproqni to‘zitib pastga tushdi.
— Katta xum chiqdi, — dedi ishchilardan biri unga o‘yib qo‘yilgan yerni ko‘rsatib.
Davron tiz cho‘kkanicha tik emas, balki yonboshlatib qo‘yilgan xumni ko‘zdan kechirdi. Keyin qo‘liga kurakcha bilan sim cho‘tka olib ishga kirishdi. Lanjlikdan asar ham qolmadi. Uch ishchi kuraklarini bir-biriga suyab tuproq uyumiga o‘tirdilarda, past ovoz bilan gurung boshladilar. Xumning atrofi tozalangach, asta ko‘tarib chetga oldilar.
— Ichida bir narsa bormi? — dedi ishchilardan biri qiziqib.
Xumning og‘zi ham qalin qilib suvab tashlangan edi. Davron uni bolg‘acha bilan asta-asta urib ochdi.
— Odam suyaklari, — dedi Davron xumning og‘zini ochgach. Keyin qo‘lini tiqib kalla suyagini oldi. — Bola ekan. Yana bor shekilli? Ha... Bunisi katta odamniki. Ikkovini xumga tiqib ko‘mishgan ekan.
— Qachon? — dedi ishchilardan biri uning qo‘lidan kalla suyagini olib.
— Sen tug‘ilmasdan burun, — dedi ishchilarning ikkinchisi.
— Qara-chi, sening urug‘laringdan emasmi? — dedi uchinchisi.

Shu zaylda askiya boshlandi. Davron suyaklarni joyiga qo‘yib o‘rnidan turdi.
— Anavi jonon kimni yo‘qlab kelyapti ekan, — dedi ishchilardan biri qo‘lini soyabon qilib.
Atlas ko‘ylak kiygan, bir qo‘lida shamsiya, bir qo‘lida sumka ushlagan, qora ko‘zoynak taqqan ayol Davronning ko‘ziga issiq ko‘rindi.
— Yana vakilmikin?
— Bunaqa vakil har kuni kelsa ham mayli, — dedi ishchilardan biri.
Davron yuqoriga chiqa boshladi. Yarim yo‘ldayoq ayolni tanidi — Mahbuba! Tanidi-yu, lol qoldi. Yuragi tez-tez ura boshladi. Oyoqlari esa zilday og‘ir. Ellik qadam emas, ellik chaqirim yo‘l bosib o‘tganday bo‘ldi. Mahbuba ko‘zoynagini olib, jilmayganicha unga qo‘l uzatdi.
— Salom, kutmaganmidingiz?
— To‘g‘risini aytaymi?
— To‘g‘risini aytganingiz ma’qul. Kutgan edim, desangiz bari bir ishonmayman.
— Ochig‘i, tushimga ham kirmagan edi.
— Shu yerda turaveramizmi yo saroyingizga boshlaysizmi?
— Ha, hozir. Siz hov anavi daraxt tomonga bora turing, men yetib olaman.
Davron shunday deb pastga tushdi-da, yigitlarga qilinadigan ishlarni tayinlab iziga qaytdi.
— Komandirovkaga kelgan edim. Ishlarim bitdi. Oqshomgi poezd bilan qaytaman. bir ko‘rib ketay, dedim.
— Rahmat.
— Nimaga?
— Esdan chiqarmaganingiz uchun.
— Siz unutiladigan odamlar toifasidan emassiz. Ammo men fikrimdan qaytganimcha yo‘q. O‘sha gaplar o‘z kuchida qoladi.
— Bunga shak-shubham yo‘q.
— Nima uchun?
— Fe’lingizni bilaman. Bir so‘zli ayolsiz.
Oraga jimlik cho‘kdi. Davron Mahbuba oldida o‘zini noqulay sezdi. Nimadir deyishi, jimlikni quvishi, shuncha yo‘l bosib kelgan ayolni zeriktirib qo‘ymasligi lozimligini bilardi. Lekin nima deyishga hayron edi. Mahbuba unga qarab turib kuldi.

— O‘tiring, nima, gapingizni yo‘qotib qo‘ydingizmi?
— Yo‘-o‘q, nimaga endi... O‘g‘lingiz katta bo‘lyaptimi?
— Ha, sho‘xlik qilib yuribdi. Qilichbozlikdan bo‘shamaydi.
— D’Artanyan bo‘lmoqchimi?
— D’Artanyan kelmaydi, deganimdan beri o‘zi Atos bo‘lib uni izlab topmoqchi.
— Bunday qilish yaramaydi.
— Sabab?
— Siz bolaning sururini jilovlab qo‘ygansiz.
— Shunday bo‘lgani ma’qul.
— Meningcha, bu haddan tashqari qattiqqo‘llik.
— Balki zolimlik ham dersiz?
— Shunday desa ham bo‘ladi. Bola kinodagi d’Artanyanni yaxshi ko‘rib qolgan. U bilan uchrashishni orzu qiladi. Qahramonlikka intiladi. Siz esa uning yo‘lini to‘sasiz.
— Majburman. Uning aldanib qolishini istamayman. Kino boshqa, hayot boshqa. Intilgani, orzu qilgani bilan topolmaydi-ku, to‘g‘rimi? D’Artanyan bu zamonda yo‘q. Bo‘lishi ham mumkin emas. Undan ko‘ra real narsalarni orzu qilishni o‘rgatishimiz kerak.
— Ammo...
— Biz bu haqda yetarli gaplashib olgan edik, qaytarishning hojati bo‘lmasa kerak. Yaxshisi, ishingizdagi yangiliklardan gaplashaylik. Shuncha yerni kavlab nima topdingiz?
Ish haqidagi gaplar bari bir suhbatni jonlantirmadi. Mahbuba peshindan so‘ng xayrlashdi. Davron uni katta yo‘lgacha kuzatib qo‘ydi. Mahbuba uning yarasini yangilab ketdi.
Davron yolg‘iz o‘g‘il bo‘lgani uchun yosh uylangan edi. Institutda o‘qiyotgan kezlari qishloqqa tez-tez kelib turar, ba’zan xotinini shaharga olib qaytar edi. U xotinining chiroyidan nolimasdi. Ammo uning yengil o‘ylashi, jizzakiligi sira yoqmasdi. Qishloqda qolgan kezlari onasi bilan aytishishlarini bilsa ham avvaliga indamay yurdi. Oxir sabr kosasi to‘lib tartibga chaqirganda «onangiz chaqqan-da», leb o‘zini yuldi. Davron xotinining bu qadar befahmligiga chidab turolmadi. Anchagacha qo‘ydi-chiqdi bo‘lib yurdilar. Davlat imtihonlari arafasida onasi qattiq og‘rib qoldi. Davron uni shahardagi kasalxonaga olib keldi. Tunlari o‘zi navbatchilik qildi. Imtihondan bir kun avval xotiniga: «Buguncha siz navbatchilik qiling», deganda u odaticha po‘ng‘illab: «Men onangizning axlatini tozalayman deb sizga tegmaganman», dedi. Davronning ko‘z oldi qorong‘ilashib ketdi. Xotini odam emas, alvasti bo‘lib ko‘rindi. Ikki kundan so‘ng onasi olamdan o‘tdi. Davron xotini bilan uzil-kesil ajrashdi.

O‘tgan qishda qadimiy manbalardan foydalanishga ehtiyoj sezib qo‘lyozmalar ilmiy-tekshirish institutiga keldi. Shu yerda ishlovchi qorachadan kelgan bo‘liq juvon e’tiborini tortdi. Burnining bir oz puchuq ekanini aytmasa, ko‘zlari kulib turuvchi bu juvonning istarasi issiq edi. Ayollarga gap tashlab, ilitib olish iste’dodidan bebahra bo‘lgan Davron uni zimdan kuzatar, aytilishi kerak bo‘lgan gaplari ichida qolib ketardi. Xonadagi ayollarning gap-so‘zidan bu juvonning bevaligini bilib bir kuni sayrga taklif qildi. Ayol noz qilib o‘tirmay rozi bo‘ldi. Davronning qalbiga o‘t qalagan bu juvon — Mahbuba edi. Shundan so‘ng bir-ikki marta kinoga kirishdi, oqshomlari sayr qilishdi. Darhaqiqat, Mahbuba aqlli ayol edi. Davron, Mahbuba so‘ramasa ham xotini bilan ajralish sababini aytib berdi. Mahbuba uning hikoyasini jimgina eshitdi. Davronga «Siz haq yoki nohaq bo‘lgansiz», ham demadi.
— Nimaga indamay qoldingiz? — dedi shunda Davron.
— Biron narsa deyishim kerakmi?
— Har holda...
— Yo‘q, men biror xulosa chiqarolmayman. Siz o‘zingizcha haqsiz, xotiningiz o‘zicha. Xotiningizni yoqlasam, sizga malol keladi, sizni yoqlasam... Har holda xotin kishining ahvolini tushunishga harakat qilish kerak.
— Axir...
— Keling, bu haqda tortishmaylik. Men maqsadingizni tushundim. Siz endi mendan ajralishim boisini so‘ramoqchisiz. Erimni yomonlamayman, chunki uni yaxshi ko‘rib tekkanman. Qo‘pollik qilmagan, sira so‘kmagan, mast-alast yurmasdi, aqlli edi. Lekin turmush uchun shuning o‘zi kifoya emas ekan. U eng muhim narsani — mustaqil hayot kechirishni bilmas edi. Hatto bolalik bo‘lgandan keyin ham ota-onasining og‘ziga qarardi. Ota-onasi nima desa shu. Yot desa yotadi, tur desa turadi. Manavi ishni qil, desa bajaradi, qilma desa, tegmaydi. Men «teatrga boraylik», desam, otasidan maslahat so‘raydi. Qaynatam bormanglar desa, indamay bo‘yin egib kelaveradi. Qaynatam bilan qaynanam ham yomon odamlar emas edi. Ammo ularning dunyo-qarashi boshqa, bizniki boshqa. Ular boshqa davrda shakllanishdi, biz boshqa davrda. Ular teatrsiz ham yashash mumkin, deyishadi. Ammo biz bunday qilolmaymiz-ku! Buni ularga yotig‘i bilan aytsangiz tushunishadi-ku. Yo‘q, erim buni aytolmas edi. Gapimni to‘g‘ri tushuning, men uni ota-onasidan bo‘yin tovlasin, demoqchi emasman. Erkak erkak bo‘lishi, mustaqil fikrlashi, hayot kechirishi kerak. Ayrim erkaklar g‘ururlarini yerga urib yurishadi. Meniki ham... Shuning uchun ajrashdik.

— Erkak kishining bunchalik bo‘lishi yaramaydi.
— Iltimos, erimning yaxshi-yomonligini muhokama qilmang.
Shu suhbatdan so‘ng Davronning unga nisbatan bo‘lgan mehri yanada ortdi. Oqshomgi sayrlardan birida unga muddaosini aytdi.
— Shunday maqsadingiz borligini birinchi uchrashuvdayoq sezganman, — dedi Mahbuba. — Siz bilan birga yurib uyga kech qaytganimda o‘g‘lim kutib olardi. «Qaerda edingiz?», deb so‘rardi. «Uch mushketyor»ni ko‘rgandan beri d’Artanyan tilidan tushmay qolgan. Shuning uchun meni «d’Artanyanni ko‘rgani bordim», derdim. O‘g‘lim darrov meni so‘roqqa tutardi. «D’Artanyan biznikiga ham kelmadimi?», deb hol-jonimga qo‘ymasdi.
— Siz nima deb javob qilardingiz?
— Keladi, derdim... Lekin kecha... kelmaydi, dedim.
— Nima uchun?
— Buni sizga tushuntirishim qiyin. Nazarimda, hozirgi erkaklar ancha maydalashib ketganga o‘xshashadi. G‘iybat xotinlarga yarashadigan narsa. Lekin erkaklar ham g‘iybatdan bo‘shamay qolishgan. Mard, jasur, bir oz qo‘pol, epchil erkaklar oz juda. Buning o‘rniga xudbinlar, meshchanlar ko‘payib ketayotganga o‘xshaydi.
— Unchalik emas... Erkaklar mardligi, jasurligini sizga qanday namoyish qilishi kerak?
— Namoyish qilish shart emas. Odamning fe’li, xatti-harakatidan, so‘zlaridan bilinib turadi. Masalan, bir odam suvga cho‘kyapti, siz o‘ylab o‘tirmay qutqarishga tashlanasizmi?
— Shaxsan menmi yo umuman aytyapsizmi?
— Shaxsan o‘zingiz.
— Men suzishni yaxshi bilmayman.
— Axir bir odam o‘lyapti-ku!
— Men o‘zimni suvga tashlaganim bilan uni bari bir olib chiqolmayman. O‘zim ham...
— Ana, ko‘rdingizmi, siz ham yigirmanchi asr vakilisiz. Erkaklar, xotinlarning qosh-ko‘zini maqtab, ashula aytib oh-voh qilib yuraverishadi...
— Siz juda oshirib yubordingiz. Fikringizga mutlaqo qo‘shilmayman. Masalaga to‘g‘ri yondashish kerak.
— Ana ko‘rdingizmi, «masalaga yondashishimiz» butunlay boshqa-boshqa. Siz esa «d’Artanyan kelmaydi», deganimdan norozisiz.
Javob ravshan edi. Davron u bilan boshqa uchrashmay qo‘ydi. Lekin unuta olmadi. Mahbubani chindan yaxshi ko‘rib qolgan edi. Uning kulib turuvchi ko‘zlari, qorachadan kelgan chehrasi nigohi oldidan ketmasdi. Lekin bosh egib borishga g‘ururi yo‘l bermadi.
Bugun Mahbubaning o‘zi shunchaki keldimikin yoki fikri o‘zgarganini bildirib ketdimi?
   

* * *

Oradan besh kun o‘tgach, Davron institutdan telegramma oldi. Rahbarlar «Masalani birgalikda hal qilish uchun» uni chaqirishibdi. Masala Davron o‘ylagandan ham tez hal bo‘ldi. U idorada yarim soatgina o‘tirdi. Idora sohibiga xayr ham demay, xonadan chiqdi-yu, kotibadan bir varaq qog‘oz so‘rab olgach, nima deb yozishni bilmay o‘ylanib qoldi. Avval noroziligini ifoda etib, so‘ng bo‘shatishlarini so‘rasinmi yoki oddiygina qilib «O‘z xohishim bilan», deb yozsinmi? «Norozilik bildirsam gap ko‘payadi. U edi, bu edi, deb arizamni qo‘limga qaytarib berishadi. Bu odamga bas kelib bo‘lmaydi. Tinchgina «o‘z xohishim bilan bo‘shating», deb qo‘ya qolaman». Davron shu qarorga kelib, ikki satrdan iborat arizani yozdi-da, kotibaga berdi. Ko‘chaga chiqqach, vujudidan bir narsa uzilib tushib qolganday bo‘ldi. «Bekor qildimmi?» degan savol miyasiga gurzi bo‘lib urilaverdi. «Arizamni qaytarib olsammikin», degan xayolga ham bordi. Ammo odam zotidagi xohish va jur’at o‘rtasida mutanosiblik bo‘lavermaydi. To‘g‘rirog‘i, istagan ishini amalga oshirishga jur’at qila oluvchilar kam. Aksar odamlarda biror narsaga xohish tug‘ilgan onda turli xayollarga, ba’zan istiholaga borib, ba’zan kimgadir rahm qilib, ba’zan esa kimdandir o‘ch olish qasdida yonib, o‘ylagan ishini bajarmaydi. Davron ham shunday kishilar toifasidan. U telegrammani olgan zahotiyoq, kimga uchrashishini, nima gaplar bo‘lishini taxmin qilgandi. Shubhasi to‘g‘ri chiqdi: uni dotsent Bekmirzaevni jinidan battar yomon ko‘ruvchi institut rahbarlaridan biri — Niyozning qarindoshi yo‘qlatgan edi. U Davronni ochiq chehra bilan qarshi oldi. Eng yaqin mehribonlaridan ham eshitmagan shirin gaplarni shu kishidan eshitdi. Davron bu lutfu karamning niqob ekanini, niqob ortida o‘tkir tig‘li xanjar shay turganini yaxshi tushunib turardi. Uning aqli faqat bir narsadan lol edi: Bekmirzaevku olamdan o‘tib ketdi. Endi Bekmirzaev boshlagan ishni to‘xtatishdan nima naf ko‘rmoqchi bu odam? Nahotki Yozyovondagi qazishmalarning mutlaqo kelajagi bo‘lmasa? Yo‘q, kosaning tagida nim kosa bo‘lishi aniq! Faqat niqob qachon ochiladi-yu, nim kosa qachon yuzaga chiqadi, shunisi noma’lum. Odatda, makkorlik bobida xotinlarning tengi bo‘lmaydi, deyishadi. Aytishlaricha, Amazonka sohillarida po‘sti bebaho sanaluvchi bahaybat bo‘g‘ma ilon yasharkan. Har qanday kuchli, har qanday dovyurak erkak ham u bilan yuzma-yuz kelsa hayotdan umidini uzib qo‘yaverar ekan. Ana shu bahaybat ilonni chiroyli ayollar osongina tutib berisharkan. Ular ilonning ini yoniga kelib, kiyimlarini yechib onadan qanday tug‘ilgan bo‘lsalar, shu holga kelib turarkanlar. Oshiq ilon unga o‘ralib mast bo‘lgach, panadagi erkaklar chiqib uni saranjomlar ekanlar. Davron idorada o‘tirib rahbarning so‘zlarini tinglar ekan, o‘sha baxtiqaro ilonlar bilan go‘zal, ayni chog‘da makkor ayollarni esladi.
— Men Bekmirzaevni g‘oyatda hurmat qilardim. U noyob iste’dod egasi edi. Do‘stim boshlagan ishni davom ettirish qasdida ekaningizni bilib, boshim osmonga yetdi. Biroq...
«Ayol yechindi. Endi ilon tashqariga chiqishi kerak», deb o‘yladi Davron.

— Biroq... o‘zingizga ma’lum, hamma ishimiz reja asosiga qurilgan. Shunga yarasha mablag‘ ajratiladi. Yozyovondagi ish yaqin yillardagi rejamizda yo‘q edi. Ammo Bekmirzaevga nisbatan bo‘lgan hurmatim tufayli o‘rtoqlardan iltimos qilib o‘rtaga tushgan edim. Afsuski, biz rejamizdagi ishlarning xotimasini ham o‘ylashimiz kerak.
«Ilon ayolga chirmashishi kerak. Lekin men sen o‘ylaganchalik go‘l emasdirman», deb o‘yladi Davron uning so‘zlarini diqqat bilan tinglar ekan.
— Shuning uchun Yozyovondagi ishni vaqtincha to‘xtatamiz. Piskentdagi o‘rtoqlar yordamga muhtoj. Sizni o‘sha ekspeditsiyaga rahbar qilib tayinlaymiz...
Kutilmaganda ilon yalang‘och ayolga chirmashish o‘rniga atrofida bir aylandi-yu, ovora bo‘lib yechingani uchun unga rahmat aytib iziga qayta boshladi.
Avval ozgina bahs bo‘ldi. Davronning barcha tushuntirishlari «To‘g‘ri-yu, lekin iloj qancha?» qabilidagi so‘zlar bilan bo‘g‘ildi.
Davronning joni hiqildog‘iga kelib qoldi. Nima qilish kerak, bu odamni urib bo‘lmasa, so‘kib bo‘lmasa... Tushuna turib o‘zini go‘llikka soladi. Qaysar eshakday oyoq tiraydi. Davronning xunobi oshgandan oshib, oxiri «Yozyovonda ish to‘xtasa, men bu yerda qololmayman», deb yubordi. Nazarida, rahbar shu gapdan keyin sal pastga tushishi kerak edi. Yo‘q, bunday bo‘lmadi. U o‘sha-o‘sha muloyimlik bilan «Xohishingiz, o‘zingiz istamasangiz sizni zo‘rlab ishlata olmaymiz. Iste’dodingizga tan berardik, ammo ilojimiz qancha!», deb qo‘ya qoldi.
Davron ko‘chada keta turib uning har bir so‘zini qayta-qayta esladi. Tirjayib tilla tishlarini namoyish etuvchi, hissiz boquvchi, silliq, ajinsiz yuzlariga sovuq parda tortilgan bu odam uning ko‘z oldida turib oldi.
U qaerga borishni, dardini kimga to‘kib solishni bilmadi. Bo‘lgan voqeadan xabar topgan har bir qadrdoni, shubhasiz, «burgaga achchiq qilibsan», deb nasihatga tushadi. Bunday gaplarga Davronda sira toqat yo‘q. U o‘zini haq deb biladi — tamom! Davron avvaliga ko‘chadagi odamlar oqimidan ajrab, xoliroq yerga— katta anhor sohilidagi mo‘’jaz boqqa bormoqchi edi. Ammo nima uchundir trolleybusga chiqib temir yo‘l bekati tomonga ketdi.
Bekatdagi odamlar iniga cho‘p suqilgan arilarday tinim bilishmaydi. Davron kerakli poezdning jo‘nash vaqtini bilsa-da, qatnov jadvali oldida uzoq turib qoldi. «Uyga ketvorsammikin? — deb o‘yladi u. — Bir-ikki yildan keyin qaytib kelaman. Axir u bir umr ishlamas-ku... Men ham ko‘proq og‘zida ish bajaradigan odamga aylanib boryapman. Birdaniga ariza tashladim. Birdaniga ketmoqchiman. Necha yillik hayotimni tuproqqa qorishtirib qaytmoqchiman. Ketmaymi? Unda bu yerda nima qilaman? Ishga qaytmayman. Kurashishga qo‘lim kalta. Birovdan yordam so‘ramayman. Kalla g‘ovlab ketdi...»
— Qaysi tomonlarni mo‘ljal qilib turibsan?
Davron orqasiga, ovoz kelgan tomonga qaradi. Bir qo‘lida katta chamadon tutgan, katta tugunni qo‘ltiqlab olgan, kiyimlari ancha uringan, soch-soqoli o‘sgan o‘ttiz besh yoshlardagi kishini avvaliga tanimadi.
   

— Nimaga anqayib qolding, kardinal, tanimadingmi?
— Tal’at aka?
— Ha, o‘zimman. — U shunday deb chamadonni yerga qo‘ydi-da, qo‘ltig‘idagi tugunni bo‘shatmaganicha unga qo‘l uzatdi. — Qayoqqa bormoqchisan?
Davron qaerga borishini o‘zi ham bilmagani uchun javob qaytarishga taraddudlandi. Tal’at buni sezdi. Yelkasiga mushti bilan asta turtib kuldi.
— Boshing oqqan tomongami? — dedi u jadvalni imlab ko‘rsatib. — Men ham hayron bo‘lib turibman.
— Yana daydilikning xumori tutdimi, deyman?
— Daydilik deysanmi? — Tal’at bosh chayqadi. — Yo‘-o‘q, kardinal, bunisi daydilik emas.
— Sayrmi?
— Bu so‘zing haqiqatga yaqinroq. Sayr ham sayr, sargardon ham sayr degan gaplar bor bu yorug‘ olamda, eshitganmisan? Qani, yur tashqariga chiqib hangoma qilaylik. — Tal’at shunday deb chamadonni ko‘tardi-da, bekat ro‘parasidagi daraxtzor tomon yo‘l boshladi. Davron unga so‘zsiz ergashdi. Bir jihatdan hamqishlog‘ini uchratib xursand bo‘ldi. Tal’atning so‘rab-surishtirish odati yo‘q.
Davron Tal’atni maktabda o‘qib yurgan kezlaridan beri biladi. Ammo shu paytgacha uning fe’liga tushuna olmaydi. Esi butun desang, dam tog‘dan, dam bog‘dan keladi. Hech kimning otini aytib chaqirmaydi. Birovga «kardinal», birovga «moestro», ayollarga «ledi» deb murojaat qiladi. Savdoyimikin, deb o‘ylasang, gaplari ma’nodan xoli emas. Odamlarga yomonlik qilmagan, og‘zidan haqorat uchganini hech kim bilmaydi. Ayni chog‘da u qishloqdagi tengdoshlariga kamdan-kam qo‘shilardi. Yigitlar choyxonada oshxo‘rlik qilayotgan damda u qaysi bir ovloq joyda yonboshlab kitob o‘qiyotgan bo‘lardi. Kitobni sevish, qadrlashni Davron Tal’atdan o‘rgangan. Davron o‘shanda to‘qqizinchi sinfda o‘qirdi. Harbiy xizmatdan qaytgan Tal’at shu sinfdagi Mashkuraga ko‘ngil qo‘ydi. Davron u kezlari Mashkuraning partadosh dugonasi bilan ko‘z urishtirib yurardi. Davron bilan Tal’atning yaqinlashuviga shu qizlar sabab, desa ham bo‘ladi. Chunki Mashkura Tal’at bilan uchrashuvga sira yolg‘iz bormas, tabiiyki, dugonasiga qo‘shib Davronni ham sudrardi. Ularning suhbatlari turli kitoblarda bayon etilgan voqealar atrofida bo‘lardi. Tal’at har uchrashuvga yangi kitob ko‘tarib kelardi. To‘g‘ri, ba’zan u maqtagan asarni oxirigacha o‘qishmasdi. Ular ko‘proq sevgi uchun kurashuvchi oshiq-ma’shuqlarning boshidan kechirganlari, ularning bir-biriga roz aytishiyu birinchi bo‘saning mazasi kabi gaplar yozilgan kitoblarni berilib o‘qirdilar. Davron o‘sha damdagi kitobsevarligini eslasa soddaligidan kulib qo‘yadi. Yo‘q, buni soddalik deb ham bo‘lmaydi. Mo‘ylablari endi sabza urib, ovozlari do‘rillab, qizlarning bilagiga barmoq uchi tegib ketganda entikadigan, kunu tun qizlarni o‘ylaydigan yoshda bundan o‘zgacha bo‘lishi ham mumkin emas. Bu yoshda bir satr falsafa, bir satr aqlli gap ular uchun ortiqcha. Bir bo‘sa tarixini bayon etuvchi yostiqday kitob esa yetarli emasday tuyuladi. Xullas, ko‘z ochib yumguncha sururga boy damlarning nihoyasi ko‘rina boshladi. Gazetalarda yozilaverib siyqasi chiqib ketgan ibora bilan aytganda ular «mustaqil hayot ostonasiga» qadam qo‘ydilar. Qo‘ydilar-u, birgalikda uchrashuvlar, kitobxonliklar barham topdi. Tal’atning onasi Mashkuralarning ko‘chasini bir necha bor supurdi. Ikki yil mobaynida «Tal’at» desa ko‘zi yonuvchi Mashkura birdaniga o‘zgardi qoldi. Sovchilar quruq qaytishaverdi. Tal’at nima gap bo‘layotganini anglab yetmay Mashkuraning to‘yi haqidagi xabar tarqaldi: u RayPO mudirining o‘g‘lini tanlabdi. Tal’at buni eshitdi-yu, qishloqda ko‘rinmay qoldi. Davron bir kuni Mashkurani ko‘chada uchratib «Nimaga bunday qilding?» deb so‘radi. U esa qoshlarini chimirib: «Nima, u bilan chimildiqda ham kitob o‘qib o‘tirishim kerakmidi?» dedi. Davron quloqlariga ishonmadi. Mashkuradan shunday gap chiqishi, uning bu qadar tez o‘zgarishi yetti uxlab tushiga kirmagan edi.