Davron o‘sha yili o‘qishga kiraman, deb shaharga yo‘l oldi-yu, quruq qaytdi. Kuzda harbiy xizmatga ketdi. Xizmatni tugatib, institutga kiraman deb yurganida Tal’at qishloqqa qaytib keldi. U uch yil shaharma-shahar yuribdi. Institutga ham kirib o‘qibdi. Ammo o‘qish yoqmay, tashlab qishloqqa qaytibdi.
— Shaharning ohanrabosi bor, deb o‘ylardim, — dedi u bir kuni Davronga yorilib. — Yo‘q, aldamchi his ekan. Shaharlarning havosiga, shovqiniga, harakatiga ko‘nika olmadim. Kunda yigirma to‘rt soat harakatda bo‘lsang ham vaqt yetishmaydi. Bunday orqangga qarasang, umring bekor o‘tayotganga o‘xshaydi.
Davron o‘shanda unga tayinli bir gap aytolmagan edi. Keyinchalik o‘zi shaharda o‘qib, ishlab yurgan kezlarda uning bu gapini ko‘p esladi, mulohaza qildi. Tal’at mutlaqo nohaq edi. U shaharlarni maqsadsiz kezdi. Institutga ham bemaqsad kirdi. Shuning uchun oxirigacha o‘qigisi kelmadi. U yashamoqning mazmunini (garchi ko‘p o‘qigan bo‘lsa-da) yaxshi anglab yetmagan edi. Shu sababli umri besamar o‘tayotganady tuyulardi. U qishloqqa qaytgach ham tayinli ishga qo‘l urmadi. Boqqa qorovullik qilib, bo‘sh vaqtini yana kitoblarga sarfladi. Davron o‘qishga ketadigan chog‘da unga bir kitob sovg‘a qildi.
— Shu yerda o‘qib ol. Bundan so‘ng bironta ham kitob o‘qiy olmaysan, —dedi u.
— Nimaga? — dedi Davron bu gapdan ajablanib.
— Shaharga borganingda bilasan. — Tal’at boshqa so‘z aytmay orqasiga qaytgan edi.
Darhaqiqat, Davron bir-ikki yil badiiy asar o‘qiy olmadi. Institutning dastlabki kurslarida vaqtni to‘g‘ri taqsimlay olmay ko‘p qiynaldi. Keyinchalik barcha ish uchun vaqt topadigan bo‘ldi. Kitob ham o‘qidi. Faqat avvalgiday duch kelganini emas, tanlab, saralab o‘qidi...
Bekat eshigidan chiqqach, katta ko‘chani kesib o‘tib daraxtzor o‘rtasidagi o‘rindiqdan joy olgunlariga qadar Davron mana shularni xayolidan o‘tkazdi. Tal’at ko‘krak cho‘ntagidan yarim chekilgan sigaretni olib tutatdi. Bir-ikki tortgach, yo‘tali tutdi.
— Shu ham yoqmay qoldi, chekmay desam, o‘rganib qolganman, tashlashning iloji bo‘lmayapti. Cheksam yo‘tal tutadi.
— Irodangiz bo‘shashib qolibdi.
— Avval mustahkam edimi? — Tal’at qo‘l siltadi.— Bu sohada o‘zgarish yo‘q, kardinal. Ishlaring qalay?

 — Yomon emas.
— Yomon emas, deganing «unchalik yaxshi emas», degan ma’noni ham anglatadi. Bekatda dovdirab turganingdan biluvdim. Lekin nima uchun yaxshi emasligini surishtirmayman. Bu sening shaxsiy ishing.
— Bitta ablah odam bor... — Davron o‘zi bilmagan holda yorila boshladi. Lekin Tal’at uni gapirtirishga qo‘ymadi.
— Agar bu dunyoda faqat bittagina ablah odam bo‘lsa, do‘ppini chambarak qilib yursa arzirdi. Ha, mening qishloqdan nima uchun ketayotganimni bilmaysan, a?
— Bu sizning shaxsiy ishingiz... — dedi Davron uning gapiga shama qilib. Tal’at bunga e’tibor bermadi. O‘chib qolgan sigaretasini yana yondirdi.
— Qishloqning tinchi buzildi. Zavod qurilayotganini eshitgandirsan? Endi qishlog‘imiz shaharga aylanarkan. O‘zim shahardan bezib qishloqqa qaytib kelgandim. Endi qayga borishni bilmay garangsib turibman.
— Tal’at aka, bir gap aytaymi?
— Aytma, kardinal. Nasihatga muhtoj emasman. Yaxshisi ortiqcha puling bo‘lsa ozroq qarz ber. Tilanyapti, deb o‘ylama. Tirikchilikka yetarli mablag‘im bor. Faqat biror yerga borib ishga joylashgunimcha yetmay qolishi mumkin. Birinchi maoshimdan qaytarib yuboraman.
Davron cho‘ntagida borini berdi. Har ehtimolga qarshi deb, o‘ziga bir-ikki so‘m olib qoldi.
Tal’at pulni qo‘lida ushlab, unga tikilganicha jim o‘tirdi. Aftidan pul so‘rashga so‘rab qo‘yib, endi ichini it tatalayotgan edi.
— Qishloqqa borsang... opamnikiga kir. Kitoblarimni o‘sha yerda qoldirganman. Bir to‘pini sen uchun ajratib qo‘ygan edim. Hammasini ola qol. Bari bir u yerda hech kim yolchitib o‘qimaydi. Xor bo‘lib, titilib ketadi. Sen yaxshi asraysan... Pul berganing uchun in’om qilayotganim yo‘q, avvaldan shunday niyatim bor edi... Qarzimni albatta qaytaraman.
— Qistayotganim yo‘q shekilli? Kitoblarni sota qolmabsiz-da?
— Kitob sotganimni ko‘rganmiding? Ularning har bir sahifasiga umrimni berganman-ku!? Odam umrini sotishi mumkinmi? Sotolmaydi. Odam faqat ikki narsasini — baxtini yoki qayg‘usini sotishi mumkin. Baxtini qizg‘anadi. Qayg‘usini esa hech kim olmaydi. Hatto sen ham meni tushunmaysan...
Tal’at pulni cho‘ntagiga solib o‘rnidan turdi.

— Uyga borib choy-poy ichaylik.
— Yo‘q, uyingga bormayman. Choy desang mayli, choyxonaga o‘taylik.
Ular anhor yoqasidagi choyxona tomonga yurdilar. Tushlik payti yaqinlashgan edi. Davron bir choynak choy bilan ikki piyolani xontaxtaga qo‘yib «Bir chinnidan lag‘mon olib kelay», deb yemakxona tomonga o‘tdi. Navbat kutib picha turib qoldi. Ikki qo‘lida ikki kosani ko‘tarib choyxona tomonga o‘tdi-yu, hozirgina Tal’at o‘tirgan joyning bo‘shab qolganini ko‘rib ajablandi. Xontaxta ustiga to‘ntarib qo‘yilgan piyolani olgach, voqeaga tushundi: Tal’at Davron bergan pulni shundayligicha qo‘yib ketibdi...
Davron avvaliga uning orqasidan bormoqchi bo‘ldi. So‘ng borishning befoydaligini bilib joyiga qaytdi. Dili battar xufton bo‘lib tomog‘idan ovqat o‘tmadi. Tez-tez yurib ko‘chaga chiqdi-da, trolleybusga o‘tirib uyiga jo‘nadi.
Ko‘cha yuzidagi oynavand do‘kon oldi gavjum edi. Davron beixtiyor o‘sha tomonga yurdi. Muzdek pivoni ketma-ket sipqorgach, sal kayf qildi. Ko‘ngli xush bo‘lmay, battar asabiylashdi. Shunda ham turgisi kelmadi. Atrofda to‘p-to‘p bo‘lib o‘tirgan pivoxo‘rlarning ayrimlari faqat o‘zlari tushunadigan payrovda askiya qilar, ba’zilari qattiq bahslashar, yana birovlari sigaret tutatganicha xotirjam suhbat qurar edi. Davronga o‘xshash yakka-yolg‘iz pivoxo‘rlar esa ularga qiziqishsiz qarab o‘tirishar edi. Pivo ta’sir qildimi yo havoning qizigani sabab bo‘ldimi, har nechuk uni uyqu bosdi. Ko‘zlari yumilib ketaverdi. Shuning uchun o‘rnidan turib uyiga ketdi.
Xonasiga kirib cho‘zilishi bilan uyqu qochdi. Ertalabki noxush suhbat, yozib tashlab kelgan arizasi xayolidan nari ketmay qoldi. O‘rnidan turib ketdi. Xonada bir oz yurib yana yotdi. Yana turdi. Kitob olib o‘qimoqchi bo‘ldi. Ko‘zlar harf teradi, ammo nima o‘qiyotganini o‘zi ham bilmaydi. Satr oxirlamay turib so‘zlarni unutadi. Shu zaylda azob chekib o‘tirganda qo‘ng‘iroq jiringladi. Erinibgina turib eshikni ochdi. Ostonada jilmayib turgan Mahbubani ko‘rib ko‘zlariga ishonmadi.
— Ostonada so‘rashish gunoh hisoblanarkan, — dedi Mahbuba kulimsirab.
Davron shundagina xayolini jamlab uni ichkariga taklif qildi. Betartib sochilib yotgan narsalarni shoshib yig‘ishtirishga tushdi. Mahbuba uning harakatlariga bir oz qarab turdi-da, keyin yordamlasha boshladi.

— Siz... urinmang, o‘zim... o‘zim yig‘ishtirib qo‘yaman. Mehmonning ishlashi ayb bo‘ladi.
— Erkak kishining uyda ivirsib yurganini ko‘rsam g‘ashim keladi.
Davron kulimsirab qo‘ydi.
— Sizni ko‘chada ko‘rib qoldim. Ishxonangizga telefon qilsam, bir qiz ishdan bo‘shab ketdilar, dedi. Hayron bo‘lib uyingizga kelaverdim. Tinchlikmi o‘zi?
— Tinchlik...
— Aytishib qoldingizmi?
Davron bosh irg‘adi. Ayol kishiga hasrat qilishni istamadi. Ammo Mahbuba gapni aylantirib shu mavzuga taqayvergach ariza yozishining boisini qisqa qilib aytdi.
— Faqat «Burgaga achchiq qilibsiz, irodangiz bo‘sh ekan», demang. Nasihat ham qilmang, iltimos.
— Endi nima qilmoqchisiz?
— Bilmadim.
— Qo‘li kuchli birni, bilimi kuchli mingni yengar, degan hikmat bor. Yig‘lamsirash sizga yarashmaydi.
— Nima dedingiz!? Yig‘lamsirash?.. — Boshqa so‘z aytishga, o‘zini oqlashga, Mahbubaning nohaqligini isbotlashga tili aylanmadi. Mahbuba uni haqorat qilish niyatida bunday demadi. Achinganidan, kuyunganidan aytdi. O‘ylab qarasa, bir jihatdan gapi to‘g‘ri. Erkak kishining ayol oldida nochor ahvolda mung‘ayib o‘tirishi darhaqiqat uyat. Davronni bu noqulay ahvoldan Mahbubaning o‘zi qutqardi.
— Qilayotgan ishingizning to‘g‘riligiga ishonchingiz komilmi? — dedi.
— Ha.
— Unda chekinmang, bo‘sh kelmang.
— Bilaman! Chekinmoqchi emasman! Yig‘lamsirayotganim ham yo‘q! Men bu ishni oxiriga yetkazmay qo‘ymayman!
Davronning kun bo‘yi yig‘ilib qolgan dardi baqiriqqa aylanib yuzaga chiqdi. Beayb ayolga baqirishning noo‘rinligini bilsa ham o‘zini tuta olmadi. Mahbuba uning gaplarini indamay eshitdi. Davron jim bo‘lgach, o‘rnidan turdi.

— Mahbuba, kechiring, o‘zimni tutolmadim, — dedi Davron uning yo‘lini to‘sib.
— Xafa bo‘lganim yo‘q. Uyga barvaqtroq qaytishim kerak. O‘g‘lim betob. — U shunday deb Davronni chetlab o‘tdi. — Umuman erkak kishining baqirib turishi ham yaxshi. Lekin besabab baqirish uning johilligini fosh qilib qo‘yishi mumkin.
Mahbuba eshikni ohista yopdi. Biroq Davronning nazarida, eshik juda qattiq yopilganday, uy titrab ketganday bo‘ldi.
Bu kech mutlaqo uxlay olmadi. Avvaliga bo‘lib o‘tgan voqealarni aql tarozusiga bir-bir qo‘yib chiqdi. Boshi yostiqqa tegishi bilan qulog‘i shang‘illadi. Keyin hushtak, so‘ng eshikning g‘ijirlashini eslatuvchi ovoz. Yurakning tez-tez urishi... Bu safar vahima bilan turib ketdi. Chiroqni yoqdi. Ko‘zguga qaradi: xiyol qisiq ko‘zlari qizarib ketgan, tepaga taraluvchi sochlari parishon. Ozganga o‘xshaydi. Yonoq suyaklari bo‘rtib qolibdi. Go‘yo ko‘zgudan unga yassibosh odam qaraganday bo‘ldi. Davron seskanib hovliga chiqib ketdi. U hovlidagi so‘riga suyanib ochiq eshikka tikilib turdi. «Kim bu o‘zi? Nima uchun ta’qib qilyapti? Nima uchun men g‘alati voqealar domiga tortilyapman? Allaqanday yassibosh uch barmoqli odamlar... Tush ko‘ryapmanmi? Axir bu tez-tez takrorlanyapti-ku! Bugun uchinchi marta ko‘rinishi. Asablarim charchaganmi? Yo ruhiy kasalga chalindimmi? Ichkilikka berilgan odamlarni sharpalar ta’qib qiladi, deyishadi. Balki men ham. Axir, men ko‘p ichmayman-ku...»
Yo‘q, Davron ruhiy kasalga chalinmagan edi. Uni sharpa ta’qib etmasdi. Uning ko‘ziga Nig ko‘rinayotgan edi. Tabiatda hech narsa izsiz yo‘qolmaydi. Bundan necha asrlar muqaddam Yerga kelib ketgan Nig atmosferaning hali odamzodga noma’lum zarralarida yashab yurardi. Yerni o‘rganish maqsadida, sayyoraning bir nuqtasiga qadalib qolgan asboblar hanuz ishlab turar, u o‘zining to‘lqinlari bilan Davronning miya to‘qimalariga ta’sir etib qo‘ygan edi. Bu o‘zgarish dotsent Bekmirzaevda ham sodir bo‘lgan, ammo bevaqt o‘lim uni kelgusi sinovlardan mahrum qilgan edi. Yozyovondagi qazilmalarda tanaffussiz ishlayotgan Davron Unetdan kelayotgan to‘lqinlar domiga tobora chirmashar, tabiiyki, buni o‘zi sezmas edi. U ochiq eshikka uzoq tikilib turdi. Yurak urishi mo‘’tadillashgach, ozgina xavotir bilan ichkariga kirdi. Chiroqni o‘chirmay yotdi. Ammo shu topning o‘zida qulog‘i shang‘illadi, ko‘ziga yassibosh odam ko‘rindi.

ULOQ

Davron nima qilarini bilmay yana ikki kun shaharda qolib ketdi. Yuragi siqilib, duch kelgan odam ko‘ziga olchoq bo‘lib ko‘rinaverdi. Kechalari uyquda halovat yo‘q. Kunduzi birovga yorila olmay qiynaladi. Nihoyat uchinchi kuni oqshomda bekatga yo‘l oldi.
Qishlog‘iga ham sig‘madi. Yuragi toshib ketaverdi. Ustiga-ustak xotini haqidagi (qo‘yib yuborgan bo‘lsa ham) mish-mishlar ko‘kragiga cho‘g‘day bosilardi. Shuning uchun avtobusga o‘tirib Yozyovon tomonga jo‘nadi. Shu kunlar ichi xayolida bir reja kurtak ochgan, ammo uni amalga oshirish yo‘lini belgilay olmay garang edi.
Avvaliga kolxozga borib Yigitali akani topmoqchi ham bo‘ldi. Biroq xayolimni bir yerga to‘plab olay, degan qarorga kelib to‘g‘ri qazilma manziliga o‘tib ketdi.
Chodirlar yig‘ib olingan. O‘ydim-chuqur yer yetim qolgandek mung‘ayib turibdi. Yengil shabada qo‘zg‘algan kezlari g‘ubor bir ko‘tariladi-yu, go‘yo eringanday, yana ohista yerga qo‘nadi. Xayolini jamlash maqsadida bu yerga kelgan Davron kalavaning uchini butunlay yo‘qotdi. Uzoq vaqt nest bo‘lib turdi. Keyingi kunlar ichidagi voqealar, ko‘rgan odamlari, suhbatlar, g‘ijirlab asabga teguvchi eski charxpalak singari qayta-qayta yodiga tushaverdi. Turaverib oyoqlari toliqdi. Asta yurib pastga tushdi. Darhaqiqat, yer ko‘p kavlandi. Ammo natija yetarli bo‘lmadi. Lekin bu hech qachon, hech qaerda ishni muddatidan ilgari, chala holda tugatishga asos bo‘lgan emas. U odam yo johil, yo xudbin, yo olchoq yoki hiylagar. Balki shu to‘rt «fazilat»ni birato‘la o‘zida mujassamlantira olgan badbaxtlardandir? Mana shu yer, mana shu tuproq necha asrlarni ko‘rdi, necha xil voqeaga guvoh bo‘ldi, necha-necha odamning qonini, ko‘z yoshini shimdi. Shuning uchunmi, tuproqqa ham, zaminga ham tabarruk, deb nisbat beriladi. Ammo tabarruk tuproqni toptab o‘tgan necha-necha ablah hech kimning xayoliga kelmaydi. Zamin odamzodning hamma toifasini ardoqlab, bag‘ridan necha yillab joy beradi. Agar Yerda insonning hissi, tuyg‘usi bo‘lgandami, yelkasida shunchalar haromxo‘r borligini bilib allaqachonlar yorilib ketardi. Odamzodning baxtiga zamin insonning toifalarga ajralganini bilmaydi.
Davron shunday xayollar og‘ushida tekshirilayotgan yerlarni aylanib chiqdi. Yuqoriga ko‘tarilib, changni to‘zitganicha yaqinlashayotgan mashinaga ko‘zi tushdi. Mashina Davronning shunday yonida to‘xtadi. Chang to‘zoni mashinani quvib yetib, atrofini bir zumgina quyun kabi o‘rab turdi. Bu orada mashina eshigi ochilib Yigitali aka ko‘rindi. U qo‘li bilan changni haydagan bo‘lib Davronga yaqinlashdi.

— Sizni o‘g‘lim katta yo‘l yoqasida ko‘rib qolgan ekan. Xabaringizni eshitib shu yerdadirsiz, deb kelaverdim, — dedi Yigitali aka u bilan omonlashib bo‘lgach.
— Rahmat, rais buva, — deb jilmaydi Davron, — o‘zim ham hozir siz tarafga bormoqchi bo‘lib turuvdim.
— Qani, bo‘lmasa ketdik.
Yo‘l-yo‘lakay Davron bo‘lgan gaplarni qisqa qilib aytib berdi. Yigitali aka uning so‘zlarini bo‘lmay eshitdi. Faqt ba’zan «attang», «chakki bo‘libdi», deb qo‘ydi. Davron sarguzashtini tugatgach, «Bir gap bo‘lar kuyunavermang», dedi-yu, tayinli maslahat bermadi. Shu bois Davron o‘ylab kelgan rejasini aytishga istihola qildi.
Uyga borishdan oldin kolxoz idorasiga kirib o‘tdilar. «Bir daqiqalik ish bilan» idoraga kirgan rais oqshom chog‘ida qaytib chiqdi.
— Davronbek, sizga bir maslahat bor, — dedi u mashinaga o‘tirgach. So‘ng hamsuhbatidan sado chiqishini kutmay so‘zini davom ettirdi. — Agar biror ishni mo‘l qo‘ymagan bo‘lsangiz, kolxozimizga a’zo qilib olamiz.
— Ie, — deb kuldi Davron, — kolxozda nima ish qilaman?
— Traktorchilar yetarli, suvchilikni sizga ishonmayman... Bo‘zchi bilganini to‘qigani ma’qul. Siz qazishmalaringizni davom ettirasiz.
Aslida Davronning ham maqsadi shu edi. Kolxozdami yoki maktabdami ishlab, bo‘sh vaqtida qazishmani yolg‘iz o‘zi bo‘lsa ham davom ettirishni reja qilgandi. Biroq raisning o‘zidan bu taklif chiqishini sira kutmagan edi. Rais shunchaki mehribonlik qilyaptimi yo bu ishdan kolxozga manfaat ko‘ryaptimi? Har holda bir sir bor. Davron ana shu sirdan voqif bo‘lish uchun o‘smoqchilab so‘radi:
— Kolxoz shuning uchun menga haq to‘laydimi?
— Yo‘q, buning uchun emas. Istasangiz muallimlik qiling, balki madaniyat uyimizni berarmiz. Ko‘p bo‘lmasa ham ikki-uch hasharchi bilan ta’minlashni bo‘ynimga olaman, kelishdikmi?
— Kelishmagan odam — nomard. Ammo bir narsaga tushunmayroq qoldim.
— Bir emas, ko‘p narsaga tushunmaysiz. O‘ydim-chuqur qilib yuborgan yeringiz necha gektar, bilasizmi? Ishingiz qancha tez tugasa, kolxozga shuncha foyda.
   

— Agar o‘sha yerdan shahar chiqib qolsa-chi?
— Nima bo‘pti?
— Uni qaytib ko‘mib yubora olmaymiz-ku? Nodir tarixiy muzey ustiga tuproq tortib paxta ekishga qo‘lingiz bormas?
— Agar shahar topilsa, yana ham yaxshi. Muzey bo‘lsa nur ustiga a’lo nur. Muzeyning kolxozga nafi tegmaydi, deysizmi? Naf deganda faqat pulni emas, ma’naviy boylikni ham hisobga oling-da!
Davronning ko‘ngliga chiroq yoqilganday bo‘ldi. Raisning qo‘lini mahkam qisdi.
Hovliga kirishganda Xosiyat xola oftobning kuchsiz nuriga orqa qilib o‘tirgan edi. Mehmonni ko‘rgach, tizzasiga tiralganicha o‘rnidan turib so‘rashdi-da, so‘riga boshladi. Mehmon joylashib o‘tirgach, Yigitali aka «Picha o‘tira turing», deb otxona tomonga yurdi. Hadeb ochilib-yopilaverib pastki tomoni yer chizadigan bo‘lib qolgan omonat eshik xunuk g‘ijirladi. Ichkaridan otning pishqirishi, keyin unga urilgan shapatining, so‘ng Yigitali akaning «Ha, jonivor, tek, tek», degan ovozi keldi. Xosiyat xola: «Aybga buyurmaysiz o‘g‘lim», dedi-da, tizzasini ushlagancha asta o‘rnidan turib olgach, ochiq bostirma tomonga qarab yurdi. Tandir yoniga uyib qo‘yilgan g‘o‘zapoyadan bir tutam olib qirs-qirs sindirgach o‘choqqa tashladi. Hali eski cho‘g‘lar o‘chib ulgurmagan o‘choqda g‘o‘zapoya bir oz tutab turdi-yu, keyin alanga oldi. Otxonaning eshigi yana g‘ijirladi. Ovqatning tuzini totayotgan Xosiyat xola eriga qaradi:
— Muncha hayallamasangiz, sho‘rva bo‘tqaga aylanib ketdi-ku. O‘g‘lingiz bola-chaqamni olib kelay, deb qudangiznikiga ketganicha daragi yo‘q. Ota-bolani kutib kunim o‘taverar ekan-da, a?
— Idorada Shonazar, Mamayusuf, Abulatiflar yig‘ilib o‘tirishgan ekan. Pichi hangoma qildik.
— Hangomangiz ham qursin. Uchta erkak yig‘ilsa xotinlardan battar ezma bo‘lib ketadi rasmi...
— Ezmalikda uloq xotinlarda ketgan. To‘rttagina gapimiz ham ezma bo‘ldimi? Biz gapirsak ishdan gapiramiz. Ertaga terimni boshlamay turib paxta bayrami qilmoqchimiz.
— Endi bunaqasiga o‘tibsizlar-da, paxta bayrami terimdan so‘ng bo‘lardi-ku?
— Terimni yaxshi niyat bilan, yaxshi kayfiyat bilan boshlash kerak. Shunda xirmon katta bo‘ladi. Kolxozning beli baquvvat, terimdan keyin ham bayramga kuchi yetadi.
— Ko‘ngilga sig‘sa har kuni bayram qiling, menga nima?
— Ovqatdan keyin eski chopon bilan shimni olib qo‘yishni unutma.
— Nima?
— Telpakni ham.

Yigitali aka Davronning yoniga qaytdi. Xosiyat xolaning qoshiq ushlagan qo‘li muallaq turib qoldi. «Rais bo‘lib ham esini yig‘ishtirmabdi. Ikki yil burun-ku, oyog‘i sinib qancha azob chekdi. O‘zigina azob cheksa mayliga-ya, meni qancha qiynadi. Bari bir adabini yemabdi. Oyog‘ida hali ham og‘riq bor-u, sezdirmaydi. Endi uloq chopmasa kimning ko‘ngli qolarkan? Yoshligida boshqa gap. Qamchi o‘ynatib ot choptirishni o‘zim ham yaxshi ko‘rardim. Dovyurakligi yoqib qolmaganda, bu uloq jinnisiga u dunyo-bu dunyo turmushga chiqmasdim. Yo‘q unga bir balo bo‘lgan. Yo gap talashgan, yo kerilib qo‘ygan... Raisning uloq chopishi quyushqonga sig‘adigan gapmi?..»
Xosiyat xola ovqatni suzib keldi. Yigitali aka uloq haqida bo‘lak gap aytmadi. Qosh qoraygach, Xosiyat xola ro‘paradagi deraza pardasini ko‘tarib televizor qo‘ydi. Sochini beo‘xshov turmaklagan qizni ko‘rdi-yu, qarg‘anib, murvatni burab, bo‘lak tasvirga oldi. Bunisi ham yoqmagach, «shiq» etib o‘chirib qo‘ydi.
— Ha, nimaga o‘chirding? — dedi Yigitali aka televizorning pardasini tushirayotgan xotiniga.
— O‘la qolsin, ko‘radig‘on narsa yo‘q. Gapirishgani-gapirishgan.
— Senga hadeganda o‘yinu ashula bo‘lsa...
— Gap kerak bo‘lsa, qo‘yib ko‘ravering.
Xosiyat xola shunday deb so‘riga keldi-da, omonat o‘tirdi. Ko‘rinishidan choli bilan urishib onasinikiga ketadiganday edi.
«Qarigan sari fe’li nozik bo‘lib ketyapti, — o‘yladi Yigitali aka. — Mehmon bor ham demaydi. Yoshligida sho‘x edi, ko‘nglida kir to‘planmasdi. O‘zi xotin kishi qarimasin ekan. Oldinlari uloqning daragini eshitsa, narsalarni o‘zi tayyorlab qo‘yardi. Otchoparga borib tomosha qilishni qo‘ymasdi. Tomosha qayda! U boshqa xotinlar oldida maqtangani borardi. Eri uloqda tengi yo‘q chavandoz bo‘ladi-yu, maqtanmaydimi? O‘sha damlar o‘tib ketdi-da! Bu xotin nimaga aynib qol- di-a? Rais bo‘la turib uloq chopishimdan or qilyaptimi? Buning nimasi uyat? Nima, rais odam emasmi? Hamisha chetda, o‘zini boshqalardan yuqori olib yuraverish kerakmi? Yoki men qaridimmi? Menga achinyaptimi? Yo‘g‘-e, qarish yoshga qaraydimi, kuchgami? Ilgarilari boshqacha edi... Uning o‘tirishini qara, yulishga chog‘langan mushukka o‘xshaydi-ya! Uloqqa chiqishimdan norozi. Ertaga uloqqa so‘nggi marta chiqaman. Buni hech kim bilmaydi. Bilmagani ham durust. Yo‘qsa, iltifot qilishi mumkin. Yo‘q. menga iltifot kerakmas. Sovrinni o‘z kuchim bilan olaman. Ha, hali uloqda mendan ustun keladigani yo‘q. Yana besh-o‘n yil ot choptirishim mumkin. Lekin izzat borida etakni yopgan ham ma’qul. Ertaga sovrinni olaman-u: «Birodarlar, endigi uloq yoshlarniki, bizga uzr», deyman. Ertaga Homidbek yonimda tursa, ko‘nglimni to‘q tutardim. Yordamga muhtoj bo‘lmasman-ku, har holda yonimda ot choptirsa mador bo‘ladi. Ammo bu bola ancha pishiq chiqdi, otasiga o‘xshamaydi. Otasi birovning haqqini yeb o‘rgangan. Faqat yulishni biladi. Bu bola boshqacha. Otchoparning oldi yigiti shu bo‘ladi. Sovrinni olib, hammaning oldida shu bolaga topshiraman. «Homidbek ot o‘ynatsa, Yigitali uloqqa kelibdi, deyaveringlar», deyman. Mening shogirdimni hamma bilib qo‘ysin.
   

Ie, bu bola tushmagurning uloqdan xabari bormikin? Aytishganmikin? Kelib ketay ham demaydi... Yo ertalab kelarmikin? Har holda «Menga yaqinroq bo‘l» deb qo‘yishim kerak... Kampir juda shumshayib oldi-yu...»
Yigitali aka shularni xayoldan o‘tkazib kampirini gapga solmoqchi bo‘ldi:
— Davronbek ishlarini chala tashlab ketmoqchi ekanlar, bazo‘r olib qolyapmiz. kolxozning hisobidan bo‘lsa ham ishni davom ettiring, deb iltimos qildik, — dedi u salmoqlab.
— Ajab bo‘libdi, — dedi Xosiyat xola bu gapdan quvonganday chehrasi ochilib. — Akangizning so‘zlarini yerda qoldirmay yaxshi qilibsiz. Biron yil birga yursangiz sizni ham otga mingazib uloqchilarning to‘dasiga qo‘shib qo‘yadilar.
— Bo‘lmasam-chi! — dedi Yigitali aka kerilgansimon ohangda, — Endigi uloq yoshlarniki-da!
— Nechuk? — dedi Xosiyat xola piching bilan uning so‘zini bo‘lib.
— E, o‘rtoq xotinxo‘ja, chiqmagan jondan umid. Biz ham kuch sinashib qolaylik. Bo‘lmasa, ko‘rgan odam qarilikni bo‘yniga olibdi, deb xayol qilishi mumkin.
— Qarang, Homidbegingizmi?
Homidbek otini ko‘chada qoldirib etigining changini qoqqan bo‘ldi-da, ichkari kirdi. Salomlashib, so‘rining poygakroq yeridan joy oldi.
— Ertaga uloq bo‘lishini eshitdingmi? — deb so‘radi Yigitali aka.
— Ha, — dedi Homidbek.
Nima uchundir suhbat qovushmadi. Bundan ko‘proq Davron o‘ng‘aysizlandi. Baxtiga Homidbek uzoq o‘tirmadi. Bir piyola choy ichgach, ketishga ruxsat so‘radi. Yigitali aka uni kuzatib qo‘ydi. Lekin «Ertaga so‘nggi marta uloqqa chiqaman, menga yaqinroq yur, kerak bo‘lsa, yordamlash», deyishga tili bormadi. Xayrlashar chog‘i faqat «Ertaroq kel», deb qo‘ya qoldi.
Homidbekning gapi ham ichida ketdi. U Yigitali akanikiga temir yo‘lning naryog‘idagi fermadan kelgan edi. Uning bu fermaga serqatnovligi, keyingi oylarda yigitning oromi buzilgani Yigitali akaga ma’lum. Homidbek maslahat solganda «O‘zingga yoqsa bo‘ldi-da», degan.