Qiz-ku Homidbekka yoqadi-ya, lekin Homidbek qizga yoqmasa-chi? Unda nima bo‘ladi? Homidbek ko‘proq shundan xavfda edi. Mana bugun ham shartta-shartta gaplashgani bordi. Lekin har galgiday gapirolmadi. Yonida jimgina yuraverdi. Oxiri:
— Ertaga kunduzi bo‘shmisiz? — deb so‘radi.
— Nimaydi? — dedi qiz unga savol nazari bilan boqib.
— Uloqqa kelasizmi, demoqchi edim.
— Kelsam kelaveraman. Siz ham chopasizmi?
— Ha.
— Hech yutganmisiz?
— ...Yo‘q.
Qiz kuldi. Homidbek o‘ng‘aysizlandi...
— Eski paytlar bo‘lganda uylanolmay o‘tib ketarkansiz.
Homidbek «nimaga?» demoqchi bo‘ldi-yu, o‘zini tutdi. Qizning gapidan achchiqlandi. Ammo qiz buni sezmay gapini davom qildi:
— Rais buva xotinlarini uloqda yutgan ekanlar, shu rostmi?
— Bilmadim.
— Xosiyat xola o‘sha paytda juda chiroyli bo‘lgan ekanlar. Hadeb sovchilar bosavergach, «Kim uloqda zo‘r kelsa, o‘shanga chiqaman», deptilar. Yigitali aka yutib chiqibdilar. Qiziq, ertakka o‘xshaydi, a?
— Odamlar to‘qigan gap bu.
— Bari bir Xosiyat xola to‘g‘ri ish qilgan ekanlar. Yigitali aka rais bo‘lmay turib ham u kishini hamma hurmat qilardi.
— Ertaga rais buva ham tushadilar.
— Rostdanmi? Unday bo‘lsa boraman.
Homidbek har gal qiz bilan xayrlashganda yuragida bir cho‘g‘ qolganday bo‘lardi. Bu gal cho‘g‘ o‘rnini sovuq bir narsa egalladi. Qizning bu gaplari uning izzat-nafsiga tegib o‘ch olishga — o‘zini ko‘rsatishga undadi. U faqat uloqdagina o‘zini ko‘rsatishi mumkin edi. «Ertaga qanday bo‘lmasin uloqni yutishim kerak. Keyin o‘zi yalinib keladi. Xosiyat xolaning yoshligini nimaga esladi? Yo menga shartini shama qildimi? Qizlar ayyor bo‘ladi. Lekin bari bir men o‘zimni ko‘rsatib qo‘yaman. Yigitali akaga aytaman. «Menga yaqinroq bo‘ling, yordam bering, albatta yutishim kerak», deyman. Ustam-ku, yordam beradi...»
Homidbek raisning uyiga kirib mehmon borligini ko‘rgach, bu gaplarni aytolmasligini sezdi. Xayrlashuv chog‘ida raisning «Ertaroq kel», deganiga «Xo‘p, uyingizga kirib o‘taman», deb otga mindi-da, yo‘rttirib ketdi.
   

* * *

Chavandozlar temir yo‘lga taqalgan katta maydonga to‘plandilar. Ularning aksari to‘pga yaqinlashgan Yigitali aka bilan quyuq so‘rashdi. To‘dada «Rais buva ham tusharmishmi?» degan shivir-shivir boshlandi.
Solimchi ichiga tuz to‘ldirilgan echki tulupini o‘rtaga tashladi. Maydonni chavandozlarning qiyqirig‘i bosdi. Uloq yerdan uzildi. Bir necha uloqchi to‘pdan ajralib otni surdi. Shundagina Yigitali aka otiga qarsillatib bir-ikki qamchi bosdi. Ot dupurlari orasida uning «Ol, ha, ol!» degan qichqirig‘i eshitildi. Uloqni taqimiga bosgan otliqqa yaqinlashganda qamchinni og‘ziga olib engashdi. Tizginni bir qo‘li bilan ushlab, bir qo‘lini uloq sari cho‘zdi. Bu orada otliqlar ko‘ndalang bo‘lib ularning oldini to‘sdi. Orqadagi dupurlar ham yaqinlashdi. Vaqt boy berilishi mumkinligini sezgan Yigitali aka tizginni qo‘yib yuborib, ikkala qo‘li bilan uloqqa yopishdi-da, siltab tortdi. Ololmadi. Yana tortdi. Shu paytda kimdir uning otini qamchiladi. Ot o‘zini yonga oldi. Rais uloqni qo‘yib yubormay yana siltadi. Otliqlar qiyqirishib ularni o‘ray boshladilar. Yigitali aka bu gal juda keskin siltab uloqni tortib oldi-da, otni niqtadi. Ot tezlashdi. Rais uloqni taqimiga bosib, qo‘liga qamchi oldi. «Ol, ha, ol» deb qichqirdi. U qamchi bilan goh otning u sag‘risiga, goh bu sag‘risiga qarsillatib urar, bu bilan u yaqinlashmoqchi bo‘lgan chavandozlarni o‘zidan bezitib turardi. Shunda ham bir-ikki dovyuraklar uloqqa chang solishdi...
Yo‘lning yarmi o‘tilganda to‘dada faqat o‘ttiz chog‘li chavandoz qoldi. Ko‘pchilik ularning yo‘lini to‘sish maqsadida to‘xtab, o‘zlariga qulay joylarni tanlab turdilar. Rais otga qamchi urayotgan paytlarida yon-atrofiga qarab, nimagadir Homidbekni ko‘rmadi. «Yo‘l poylayapti, shekilli», deb achchiqlanib qo‘ydi. U yoshligidan yo‘l poylovchilarni yoqtirmaydi. «Halol uloqchi pakkadan marragacha kurashishi kerak. Tayyorini tortib olish nomardning ishi» deb Homidbekka necha aytgan edi.
Chavandozlar marraga yaqinlashganlarida to‘da yana quyuqlashdi. «Iyuv, iyuv!», «Ol!», «Bos!» degan qichqiriqlar, otlarning pishqirishlari kuchaydi. Ayniqsa marra atrofida oyoq qo‘ygani joy topilmadi. Chavandozlar to‘dasi ko‘lanka singari chayqalar, otlar og‘zidan oppoq ko‘pik sochar, qamchilar sharaqlar, qiyqiriq bir zum tinmasdi.

Raisning yo‘li butkul to‘silgan, ot faqat burnini kerib pishqirar, sakrashga chog‘lanardi. Bir necha qo‘l baravariga uloqqa yopishar, lekin Yigitali aka taqimini bo‘shatmasdi. Uloqning bir qo‘l, bir oyog‘i allaqachon yulib olingan, ushlab tortish anchayin qiyinlashgan edi. Rais bu ahvolda o‘tib bo‘lmasligini bilib otni qaytardi. To‘da soya singari unga ergashib ancha siyraklashdi. Yigitali aka to‘dadan ajralib otni temir yo‘l tomonga burdi. Keyin yana orqaga qaytdi. Uni yana o‘rab ola boshladilar. Marraga yaqinlashganda kimdir yana uning otini qamchiladi. Yuziga ko‘zi aralash bir narsa «shilt» urilib, u jon achchig‘ida ingradi. Birdan bo‘shashib, oyog‘idan kuch ketdi. Kimdir bir siltab uloqni tortib oldi. Shundan keyingina rais uloqni taqimiga bosib ot qamchilayotgan Homidbekni ko‘rdi. «Yaxshi, endi undan o‘zim olaman», deb ot surmoqchi bo‘ldi. Ammo uni yaqinlashtirmadilar. Marraga juda oz masofa qolgan, u shoshilar, lekin harakati foydasiz edi. Chavandozlar bir qiyqirishdi-yu, jim qolishdi. Uloq solimchining oyog‘i ostiga tashlangan edi. Rais g‘olibning kimligini dastlab bilmadi. Otliqlar asta tarqalishdi. Solimchi Homidbekka to‘n kiygazayotganda rais g‘alati bo‘lib ketdi. Otni burib yengil qamchi urdi. Oyog‘ining zirqirab og‘rishiga, qamchin zahridan yuzining lovillashiga ham e’tibor bermay otni o‘z holiga qo‘ydi. Qaerlarda yurganini, nimalarni o‘ylaganini o‘zi ham tuzuk-quruq bilmadi. Bir payt qarasa, ot bo‘ynini xam qilgancha hovlisiga kirib boryapti.
Eshik oldida Xosiyat xola. Qo‘lida tugun.
— U nima? — dedi Yigitali aka otdan tushmay.
— Homidbegingiz tashlab ketdi, mukofotingiz emish.
Rais engashib tugunni xotinining qo‘lidan oldi-da, otni orqaga burdi. Xosiyat xola «Yana hayallamang», deganicha qoldi.
Rais Homidbekning eshigiga kelib ham otdan tushmadi. Qamchining dastasi bilan eshikni taqillatdi. Yigitning otasi chiqib odaticha tilla tishlarini ko‘rsatib kuldi-da, yoqimsiz bir mulozamat bilan ichkariga taklif qildi. Rais qulluq qilib tugunni uzatdi.

— Nima bu?
— O‘g‘lingizning mukofoti. Uloqda yutdi.
— O‘zi qani?
— Kelib qolar. Buni dadamga berib qo‘ying, dedi.
— Obbo azamat-e, yutibdi-da, a? Sizning sabog‘ingizni olgan-da. Shu bola ancha pishiq chiqdi, a? Nima deysiz?
Rais bosh irg‘ab tasdiq ishorasini qildi-da, tizginni tortdi. Uyga qaytsa Xosiyat xola Davron bilan ostonada turgan ekan. Holsiz bir ahvolda otdan tushib jilovni xotiniga tutqazdi.
— Ketib qolganingizni sezmabman, — dedi Davron aybona ohangda. — Sayilga qaytarsiz, devdim.
— Ha... bir oz horibman shekilli. Qarilik-da. Tuzuk o‘tdimi ishqilib?
— Ha, dehqonlarning boshi osmonda. Faqat ko‘rinmay qolganingizga ajablanishdi. So‘raganlarga partkom: «Toblari qochibdi», dedi.
— To‘g‘ri aytibdi.
Yigitali akaning suhbatga ra’yi yo‘q edi. Avval partkom, keyin yana bir-ikki yo‘qlovchi kelib ketdi. Raisning ruhiyati, darhaqiqat, bemornikiday edi. Shuning uchun ular uzoq ushlanishmadi. Davron ham uni ko‘p gapga tutmadi. Yotar mahallalari Yigitali akaning ko‘zi ichkarida sandiq ochayotgan xotiniga tushdi.
— Solmay tur. Hosil bayramida asqotadi. Endigisi — so‘nggisi. Aytganingday, qaribman...
Xotin eriga achinish bilan qarab qoldi. Davron «Yutolmaganlari uchun kayfiyatlari yo‘q ekan-da» degan qarorga keldi. Ammo voqeaning mohiyatiga tushunib yetmadi. Tushuna olmasdi ham. Uloqni chetdan kuzatgan odam shu dovyuraklar bellashuvida ham nohaqlik, nayrang bo‘lishini sira o‘ylamaydi.
Saharda Davron Yigitali akaning yo‘talidan uyg‘onib ketdi.
— Ie, uyquning zavoli bo‘ldim-ku, — dedi u xijolat tortib. — Hushingiz kelsa, men bilan yuring. Dala aylanamiz. Yo‘l-yo‘lakay sizbop ish ham topilib qolar.
Peshindan so‘ng Davron barcha qatori terimga safarbar etildi. Rais «Plan to‘lgan kuniyoq beshta hasharchi bilan ish boshlaysiz», deb uning ko‘nglini to‘q qildi. Ish uzoq kuttirmadi. Havo yaxshi kelib majburiyat tez kunda bajarildi. Davronning taklifi bilan kattalar emas, maktabning yuqori sinf o‘quvchilari hasharga navbatma-navbat boradigan bo‘lishdi.

* * *

Aksiga olib bu yilgi bahor sog‘intirib keldi. Hamal yarimlab qolsa hamki, havoning avzoyi ochilmadi. Kuzakdagi ishlar esa ko‘ngildagiday bo‘lmadi. Davronning yordamchilari — yuqori sinf o‘quvchilari ishlash o‘rniga uni tinimsiz so‘roqqa tutishardi. Ularni har bir narsa — shu yerdan topilgan sopol parchasidan tortib, Afrikadagi ekspeditsiyalarning taqdirigacha qiziqtirardi. Tashqaridan qaragan kishi bu o‘quvchilarning barchasi arxeologiyaga qattiq mehr bog‘lagan, maktabni tugatgach albatta shu sohaga bog‘lanadilar, deyishi mumkin edi. Davron ularga javob qaytarishdan erinmasdi, ishning mo‘ljaldagiday bo‘lmayotganidan ham kuyunmasdi. U bolalar bilan bajonidil suhbat qurar, ularda «arxeologiyaga nisbatan mehr uyg‘otyapman», deb o‘ylar edi.
Davron qish bo‘yi maktabda muallimlik qildi. Tarix o‘rniga ba’zan arxeologiyadan saboq berib, programmadan chetga chiqqani uchun ma’muriyat tanbehini ham eshitdi. O‘quvchilarini safarbar etib, maktabda mo‘’jazgina tarix-arxeologiya muzeyi tashkil etgach, bu tanbehlar yuvilib ketdi.
O‘zi istamagan ko‘ngilsiz safarda yurgan kishi kun o‘tishini sabrsizlik bilan kutgani kabi Davron bahorni benihoya qo‘msardi. Havoning yurishib ketishidan, dalani bosib yotgan tizza bo‘yi qorning erishidan esa darak yo‘q. Avvallari bunday kezlarda u shaharda bo‘lardi. Yoz bo‘yi qilingan ishlarning yakuni fandagi yangiliklar bilan tanishish, turli majlislar, do‘stlar davrasi va shu kabilar bilan ovora bo‘lib qishning o‘tganini sezmas edi. Bu yerda esa... Kunning birinchi yarmi maktabda o‘tadi. Keyin ba’zida idoraga kiradi. Yigitali akani uchratsa, bir oz gurunglashadi. Yo‘qsa choyxonaga kiradi. Har kuni bir xil maromdagi gaplar. Tabiatning mudroq uyqusi odamlar ruhiyatiga ham ta’sir qilgandek. Barcha zerikishdan gap ochadi. Televizorga mixlanib o‘tirish hammaga ham yoqavermaydi.
Mahbubani ko‘p o‘yladi. Shunday kezlarda shaharga ketgisi, erkaktabiat bu ayolni ko‘rgisi kelardi. Mahbuba uning taklifini ochiq bo‘lmasa-da, rad etdi. Shunday ekan, yana uning ortidan soya kabi sudralib yurishga uning hamiyati yo‘l qo‘ymaydi. O‘zi shilqimlikdan yiroq bo‘lgani uchun, ayollarning etagiga yopishib oluvchi erkaklarni jinidan ortiq yomon ko‘radi.
Davron darsini tugatgach, idoraga kiraymi kirmaymi deb oyog‘i tortmay keldi. Hovlida raisning mashinasini ko‘rib «Xayriyat», deb qo‘ydi.

Yigitali aka divanga yastanganicha gazeta o‘qirdi. Davronni ko‘rib gazetani yig‘ishtirdi-da, yonidan joy ko‘rsatdi. Suhbatlari odatdagidek ob-havodan boshlanib, keyin «har sohadan bir shingil»ga aylandi.
Suhbat endi bir maromga to‘g‘ri bo‘lay deganda kotiba kirib Yigitali akaning gapi og‘zida qoldi.
— Mehmonni bir kishi so‘rayaptilar, — dedi aybdor ohangda.
— Kiravermaydilarmi? — dedi Yigitali aka. Keyin hayron bo‘lgan Davronga qaradi. — Xijolat chekmang, qiladigan ishim ham yo‘q edi.
Ostonada Mahbuba ko‘ringach, Davron nima uchundir Yigitali akadan uyaldi. Yigitali aka Mahbubani tanimas edi. U haqda eshitgan ham emasdi. Shuning uchun avvaliga nima qilishni bilmay qoldi. Yaxshi hamki Mahbuba iymanib o‘tirmay ichkari kirib salom berdi. Yo‘qsa ikki erkak ham talmovsirab turaverardi.
— Darvoqe, partkom meni kutib qolgandir, — Yigitali aka Mahbuba bilan so‘rashgach shunday deb chiqib ketdi.
— O‘tirsam maylimi? — dedi Mahbuba gapga qovushmay turgan Davronga kulib qarab. So‘ng manziratni kutmay o‘tirib sumkasini yoniga qo‘ydi-da, paltosining tugmasini yechdi.
— Mendan xafa bo‘lmang, kutilmaganda oyoq ostidan chiqib qolaman.
— Unday demang. To‘g‘risini aytsam... kutayotgan edim.
— Tushungizga kirdimmi?
— Yo‘q... Nima uchundir ko‘rgim kelayotgandi.
— Nima uchundir?
— Ha... Ba’zan shunday bo‘ladi.
— Shu yerda o‘tiraveramizmi?
— Istasangiz... Yo‘q... Lutfingizni darig‘ tutmay biz g‘aribning kulbasini poyi qadamingiz bilan yorug‘ etsangiz boshimiz osmonga yetardi...
— Durust. Bu yerlarda bekor yurmay, chiroyli so‘zlashni o‘rganibsiz. Bunday chuchmal taklif yoqmasa ham «lutfimni darig‘ tutmayman».
— Sizga tushunish qiyin. O‘zi sizga nima yoqadi-a?
— Ko‘p narsa emas. Ketdikmi? Raisni ishdan qo‘ymaylik.
   

Davron raisni qo‘shni xonadan topib, ketishayotganini, Mahbubaning kim ekanini qisqa qilib aytdi-da, tashqariga chiqdi. Ikkovlari qorli so‘qmoqdan yurib ketdilar. Davron yolg‘iz o‘g‘li shaharga ko‘chib ketgan bir kampirnikida yashayotgan edi. Kampir uyida kamdan-kam bo‘lar, ko‘p vaqti shaharda, o‘g‘linikida o‘tardi. Qish chillasi boshlangandan beri qishloqqa qadam qo‘ygani yo‘q. Mahbuba bundan, albatta bexabar edi. Ko‘cha eshigining qulflog‘lik ekanidan ajablandi. Ammo buni Davronga sezdirmadi.
Uy ichi issiq, saranjom-sarishta edi. Davron yoshligidan ko‘p ishni o‘zi bajarishga ko‘nikkan edi. Onasi daladan horib qaytgan kezlari uy yumushlarini o‘zi qilardi.
Davron kira solib oshga unnadi. Mahbuba yengini shimarib unga ko‘maklashdi.
— D’Artanyan qalay, yaxshi yuribdimi? — deb so‘radi Davron piyoz to‘g‘ray turib.
— Ha, ancha esi kirib qoldi. D’Artanyanni unutib ham qo‘ydi.
— Unutgani yomonmi?
— Mahbuba yelka qisib bir oz jim qoldi.
— Kim biladi, balki yaxshidir. Haqiqiy hayot bilan orzuning mutanosib emasligini vaqtida anglagani durust. Bo‘lmasa umrining oxirigacha adashib yuradi.
— Unda nimaga achinyapsiz? O‘zingiz shunday bo‘lishini istardingiz-ku?
— Ha... lekin... bolaning surur bilan erta xayrlashishi ham to‘g‘ri emas, shekilli.
— Endi «d’Artanyan kelmaydi» deganingizga afsuslanyapsizmi?
Mahbuba Davronga yalt etib qaradi. U kosa tagida nim kosa borligini fahmladi. Shuning uchun o‘zini eshitmaganga soldi. Davron savolni boshqa qaytarmadi. Shundan so‘ng osh pishib, yeb bo‘lgunlaricha ham gaplari uncha qovushmadi. Biriga birining so‘zi ilmoqliday bo‘lib tuyulaverdi.
— Shaharga qachon qaytasiz? — deb so‘radi Mahbuba choy ichib o‘tirishgan paytda.
— Qaytib nima qilaman? — dedi Davron piyolani qo‘yib. U shunday savolni oldindan kutgan, tayin javob ham tayyorlab qo‘ygan edi.

— Har holda... egilgan boshni qilich kesmaydi.
— «Agar bosh haqiqat oldida egilsa», desangiz to‘g‘riroq bo‘lardi.
— Balki siz uni to‘g‘ri tushunmagandirsiz?
— Nima, men yosh bolamanmi?
— Uning asl maqsadi o‘zingizga ham qorong‘i-ku?
— To‘g‘ri, qorong‘i. Ammo eng muhim bir narsani aniq bilaman.
— Nimani?
— Uning ablah ekanini.
— Isbot?
— Mening bu yerda yurganim kammi?
— Albatta.
— Sizga tushuna olmayapman. Siz o‘sha ablahning advokati emasmisiz?
— Biz do‘stona suhbatlashyapmiz, shekilli? Nimaga asabiylashyapsiz?
— Kechiring, Mahbubaxon, o‘sha esimga tushsa o‘zimni tuta olmay qolyapman.
— Bo‘lmasa bu haqda gaplashmaymiz.
Suhbat boshqa mavzuga ko‘chgani bilan gap aylanib Davronning ishga qaytishi masalasiga taqalaverdi. Rais oqshomda kirib o‘taman, degan edi. Aksiga olib daragi yo‘q. Tezroq kelsa, Davron o‘ziga xos bu «sud jarayonidan» qutular edi. Yigitali aka qorong‘i tushganda ham kelmadi. Mahbuba og‘zini to‘sib, esnog‘ini bir-ikki qaytardi.
— Charchabsiz, dam oling, — dedi Davron o‘rnidan qo‘zg‘alib.
— Siz-chi?
— Men... qishloqqa musofir bo‘lsam ham yaqinlarim ko‘p.
— Shu yer-chi? Uylari ko‘p ekan-ku? Yana xohishingiz...
— Qishloqda gap-so‘z bo‘larmikin...
Mahbuba indamadi. Davron bir oz o‘ylanib turgach, «Yaxshi yotib turing», deb chiqib ketdi.
Birinchi soatda darsi bor edi. Shuning uchun ertalab barvaqt keldi. Mahbuba yo‘lga otlanib turgan edi. Choy ichishga ham unamay yo‘lga chiqdi.
— Shaharga qaytmasligingiz aniqmi? — dedi u xayrlashayotib.
— Ha.
— Agar qishloqqa kelsam, menbop ish topilarmikin?
Davron garangsib qoldi.
— Chindanmi?
— Xat-pat yozib yuborarsiz, xayr.
Davron shundagina Mahbubaning hazillashmayotganini fahmladi. Fahmladi-yu, birovnikiga borib yotganidan afsuslandi.

* * *

Kunlar isib, yerning nami bir qadar tortilib chigit ekishga taxt etilgach, kolxozda to‘y boshlandi. Yigitali aka endi to‘yni ochaman, deb turganida kotiba qiz telefon qilib raykomga tezda yetib borishi zarurligini aytdi. Rais asabiy bir holda jo‘nab ketib, peshinda qaytdi. Bir-ikki kishi «tinchlikmi?» deb so‘raganda rais qo‘l siltab qo‘ya qoldi. Shundan so‘ng unga hech kim gap qotmadi. Davron ham raisga qarab-qarab qo‘ydi-yu, biron nima deyishga botinmadi. To‘y tarqagach, rais Davronni yoniga chaqirdi.
— Eshikka yuring, gap bor, — deb uyga boshladi.
Rais lo‘labolishga suyanib gapni nimadan boshlashni bilmay turganda, Davronning o‘zi joniga ora kirdi.
— Tinchlikmi, Yigitali aka?
— Tinchlik emas-da... Rahbaringiz raykomga xat yuboribdi.
— Meni bulg‘ab yozishibdimi?
— Yo‘q... Sal bo‘lmasa meni jinoyatchiga chiqarib qo‘yishibdi. Bu gap kuzakda boshlangan edi. Militsiyaga chaqirib ogohlantirishgan edi. Men kayfiyatingizni buzmay deb, indamasdan qo‘ya qolgandim. Endi ish jiddiylashibdi. Nima qilishga hayronman. Ikki o‘t orasida ilojsizman. Sizga qanchalik qayishishimni bilasiz.
Davron piyolaning chetidagi zar hoshiyaga tikilganicha boshini xam qilib indamay o‘tiraverdi.
— Nimaga jimib qoldingiz, biron nima desangiz-chi?
— Masala hal etilibdi, Yigitali aka. Men ishning shunga borib taqalashini bilar edim. Ammo bunchalik tez bo‘lar, deb o‘ylamovdim... Otamdan ko‘rmagan yaxshilikni sizdan ko‘rdim.
— Be, bu gaplarni qo‘ying.
— Yurakda borini aytyapman. Yaxshilik qilib daryoga sol, degan ekanlar. Agar yaxshiligingizni qaytarsam...
— Menga qarang, shu topda xayrlashmoqchimisiz? Keling, boshqa narsalar haqida gaplashaylik.
Har ikki suhbatdoshning dili xufton bo‘lib turganda gapiga gap qovushar ekanmi? Bunday paytda vaqt sekin o‘tayotganday, qorong‘ilik chor-atrofni tongga qadar emas, abadiy qamrab olganday tuyuladi. Ularda charchaganlikni bahona qilib yotishdan bo‘lak chora qolmadi.

* * *

Davronning ketishiga yo‘l qo‘yishmadi. O‘quv yili tugaguncha qolishga majbur bo‘ldi. Davron bu zaylda ishni davom ettira olmasligini anglagach, institutga qaytishga, kerak bo‘lsa akademiya rahbarlariga uchrashishga, kurashdan bo‘yin tovlamay, fikrini, farazlarining to‘g‘riligini isbotlashga ahd qildi. Mahbuba ketar mahali qishloqqa kelish istagini ma’lum qilgan edi. Yana qarori qat’iylashmasin, deb «shaharga qaytmoqchiman», degan mazmunda xat yubordi. Oradan to‘rt kun o‘tmay «Xayriyat d’Artanyan bor ekan», degan telegramma oldi. Mahbuba bu telegrammasi bilan unga qo‘sh qanot baxsh etdi. U endi kunlarning tezroq o‘tishiga orzumand edi. Kunlar esa aksiga olganday imillab o‘tardi. Imtihonlarga tayyorgarlik qizigan chog‘da Niyoz boshchiligidagi ekspeditsiyaning ish boshlaganini eshitib hayratdan dong qotdi. «Niyoz boshchiligida! Ekspeditsiya kelishiga amin edim, ammo bu oliftaning rahbar bo‘lishi tushimga ham kirmabdi, — deb o‘yladi u. — Niyoz nima uchun bu ishga qo‘l urdi? To‘g‘rirog‘i, nima uchun tog‘a jiyanini bu ishga jalb etdi? Kechagina umidsiz, kelajaksiz ish, deb ikki oyoqni bir etikka tiqayotgan edi-ku? Demak, dotsent Bekmirzaevning taxminlariga o‘zi ham ishonar ekan-da?!»
Davron kalavaning uchini topganday bo‘lib benihoya bo‘g‘ildi. Shu zahoti borib Niyozning yoqasidan olmoqchi, institutga xat ham yozib yubormoqchi bo‘ldi. Keyin har bir harakatining shuhratparastlikka yo‘yilajagini anglab, «Shularning oldida past kelamanmi», deb o‘zini bosdi. Qazilayotgan yerlarga yaqin bormaslikka ahd qildi. Ammo qarorida tura olmadi. Hafta o‘tmay, beixtiyor «Niyoz rahbarligida» ishlayotgan arxeologlar tomonga qarab ketdi.
Pastda ivirsib yurgan besh-olti odam orasida Niyoz ko‘rinmadi. Yarim yalang‘och bo‘lib olgan yigitlarning ikkitasi sigaret tutatib gurung qilar, qolganlari hafsalasizlik bilan yer qirtishlardi. Davron ularning harakatini ko‘rib g‘ijindi. Chodir tomonga yo‘naldi. Niyoz chodirning soya tomonidagi yig‘ma karavotda uxlab yotgan edi. Davron unga bir oz qarab turdi-da, orqasiga qaytmoqchi bo‘ldi. Shu topda Niyoz ko‘zini ochdi. Avval hayron bo‘lganday ko‘zlarini pirpiratdi. Keyin irg‘ib o‘rnidan turdi-da, quchoq ochib borib Davron bilan ko‘rishdi.
— Qaysi shamol uchirdi? Dom-daraksiz ketding-ku? Shunaqa ham bo‘ladimi? Uyingga uch-to‘rt bordim. Eshiging taqa-taq berk.
— Buni qara-ya, ancha urinibsan-da, a?
— Xafa bo‘lishingni bilardim. Lekin menda ayb yo‘q. Rostdan ham seni ishga chaqirib bu yerga yuborishmoqchi edi. Lekin noilojlikdan... Bunaqa ishlarga toqatim yo‘qligini bilasan-ku...
— Meni chindan qidirdilaringmi?
— Ie, seni aldagan yerim bormidi?
— Mana, men topildim.
— Ayni muddao!
— Endi nima qilamiz?
— Tushunmadim?
— Joyingni bo‘shatib ber.
— Hazillashyapsanmi?
— Yo‘q.
— Marhamat... Men jon-jon deyman... Lekin...