MUNDARIJA

Muqaddima
Vakil
Qaltis hazilmi?..
Burgaga achchiq qilib...
Uloq
Xotima


MUQADDIMA

Ularning chorbog‘lari bir-biriga tutash, devor o‘rniga qator olcha ekilgandi. Chiroyda tengi yo‘q bo‘lib yetishib borayotgan sarvqad qiz ham, pahlavon kelbatli yigit ham qosh qorayib, uydagilari uyquga ketgach, shu olchalar poyiga oshiqar edilar. Bu tun nechundir yigit hayalladi. Qiz barglarning sirli shivirlashiga quloq tutib uzoq o‘tirdi. Barglar shabadada shunchaki titrayaptimikin yoki o‘zlarining tilida suhbat quryaptimikin? «Suhbat... Hamma o‘zicha gaplashadi. Hayvonlar ham o‘zicha tillashadi. Odamlar ularning so‘zlariga tushunmaydilar. Bu xudoning irodasi. Ammo... bir xil tilda so‘zlashuvchi odam zoti ham ba’zan bir-birini tushunmay qoladi-ku? Bu ham Tangrining irodasimikin yo odam zotining aqli qosirligimi? Ajab... Belga urib qolgan o‘t-o‘lanlar ham so‘zlashayotganga o‘xshaydi. Balki ular ham bir-birini yaxshi ko‘rar, rozini aytar... Yo‘g‘-e, axir ular jonli emas-ku? Nimaga, u bechoralarning ham joni bor. Bahorda ko‘karadi, yozda yashnaydi, kuzakda esa quriydi. O‘ladimi, demak joni bor. Faqat umri qisqa. Dunyoning yaralishi ajabtovur...»
Sharpa sezilib, qizning xayoli bo‘lindi. Uning ko‘zlari yigitni qorong‘ida ham ilg‘ashga ko‘nikib qolgan...
Ular kichkina ariq labiga o‘tirdilar. Jim qoldilar. Yigit xo‘rsinib qo‘ydi. Oshiq-ma’shuqlar faqat bir-birlariga termilish, xo‘rsinish uchungina fursat tanlamaydilar. Yuraklaridagi surur ko‘p hollarda andishadan ustun chiqadi. Ammo bu tun yigit qalbidagi, vujudidagi g‘alayon jilovda. Uning ichiga chiroq yoqsa yorimaydi. Shu bois jimgina, maylini sukutga berib o‘tirdi. Nihoyat, yigit so‘z ochdi:
— Yangilikni eshitganingiz bordir?
— Qulog‘imga chalindi, — dedi qiz. — Bu qarorning sababini tuzuk anglamadim.
— Biz, akam-otam, uchovlon bo‘lib ne zahmat bilan bezak ishlasag-u, rohatini boytog‘a ko‘rsa? U bezaklarni podshohi olamga o‘z nomidan o‘tkazar ekan. Boytog‘aning qo‘lidan hech bir ish kelmasligini bila turib unga tahsinlar o‘qiydilar, zarga o‘raydilar, marhamatlarini ayamaydilar. Bizning ohimizni hech bir zot eshitmaydi. Endi bo‘lak shahristonga ketamiz.

— Meni o‘ylamaysizmi?
— Otamga aytishni ixtiyor qilyapman. Ammo siz tomondan bo‘ladirgan rizolikka umid yo‘q. Rizo bo‘lisharmikin?
— Nevlay?
Yana jim qolishdi. Ariqdagi suv shildiramaydi. Go‘yo ko‘kmak o‘tlar qilvir qo‘llari bilan suvni jilovlab, bo‘g‘ziga chang urganlar.
Qiz ham, yigit ham orzu-umidlarining bir umr amalga oshmasligini yaxshi bilishardi. Ayniqsa qizning akasi boytog‘aning to‘ng‘ichini bo‘g‘izlab qo‘ygach, taqdirning ayovsiz amri oldiga tiz cho‘kishdan o‘zga choralari yo‘qligini anglab yetdilar. Boytog‘a farzandining qoni uchun xun talab qilardi. Qizning otasi bor mulkini berishga tayyor edi. Ammo boytog‘a mulkka muhtoj emas — xun evaziga qotilning singlisini olmoqchi edi. Uning o‘g‘li shu qizga yetishaman, deb nojo‘ya qadam tashlab, nopok niyati uchun jonidan judo bo‘lgan edi. Ne ajabki, boytog‘aning ilinji ham shu qizda ekan. Yorug‘ olamda bundan ziyod qabihlik yo‘qdir. Oshiq-ma’shuqlar boytog‘aning talablaridan ogoh bo‘lsalar-da, bu xususda so‘z ochmaydilar. Har biri pinhona dard chekadi. Bu dilporalik yetishmagandek bugun yigitning otasi o‘zga shahristonga ko‘chishni ixtiyor qildi...
Qiz tizzasini quchganicha yulduzlarga qaradi:
— Yulduz uchyapti, — dedi u siniq ovoz bilan.
— Kimningdir joni uzildi, — dedi yigit osmonga qarab olib.
— Qarang-a, u o‘chmayapti.
— Ha. O‘chmayapti. Voajab! Ne sir ekan?
Ular ko‘zlarini uzmay uchar yulduzga qarab qoldilar. Shabada turdi. Qiz seskandi. Yigit uni bag‘riga oldi.
— Qo‘rqyapman, — dedi qiz.
— Katta odam o‘lyapti shekilli, — dedi yigit, — jon berishi og‘ir o‘tyapti.

Uchayotgan yulduzning falakda qoldirayotgan nurli izi tobora kattalashib borar, so‘nishidan darak yo‘q edi. Yana bir qancha fursat shunday o‘tirdilar. Keyin qiz qo‘rqib uyi tomon ketdi. Yigit ham iziga qaytdi. Ayvon ustuniga suyanganicha yulduzga tikilib turdi. So‘ng akasini, otasini uyg‘otdi. Ular ham hayrat bilan uzoq vaqt turib qoldilar. Bu orada shahar ahli asta uyg‘ona boshladi.
Yarim tunda yonar yulduz ancha kattalashgan, shahristonda sarosima boshlangan edi. Odamlar ko‘chalarga chiqqan, gulxanlar yoqilgan, ibodat va iltijo avjida edi. Shamol ham kuchayib chang-to‘zon ko‘tarilgandi.
Yulduz kattalashgach, unga qarash mumkin bo‘lmay qoldi. Odamlar orasida «Quyosh uzilib tushyapti», degan vahima tarqaldi. Yulduzning kattaligi bir qulochga yetganda nimadir qattiq qarsilladi. Yer qimirladi. Hammayoq yorishib ketdi. Shahristonni dod-faryod bosdi. Yer yanada qattiqroq silkindi. Daraxtlar qirsillab, egilib boraverdi. Dam o‘tmay zamin mavjlanayotgan dengiz to‘lqini singari chayqala boshladi. Bir nafasda tubsiz jarliklar paydo bo‘ldi. Qandaydir bir kuch majnuntolga o‘xshab qolgan daraxtlarni ildizi bilan qo‘porib tashlardi. Yerga yaqinlashayotgan yulduzning yorug‘i ko‘zlarning nurini kesdi. Hammayoq sariq tusga kirdi. Yana nimadir qattiq qarsilladi. Shu tobning o‘zida chor atrof birdan jimib qoldi. Dod-faryodlar tindi. Panoh istab yugurayotgan, bir-birining pinjiga kirib dir-dir titrayotganlar ham, beshigini mahkam quchgan ayol ham, bosib tushgan ayvon ostida qolgan onasini tortayotgan yigit ham — harakatdagi butkul jondorlar, hatto dov-daraxtlar ham toshdek qotdilar. Faqat bir narsaning kuchli guvillashi uzoq eshitilib turdi.
Guvillash tinib, yer qimirlash to‘xtab, uzoqdagi «olovli yulduz» so‘nganida quyosh terak bo‘yi ko‘tarilgan edi. Shahriston xarobaga, odamlar sariq toshlarga aylangandi.
Olov purkagan yulduz o‘rnida tuxumni eslatuvchi bir buyum — olis sayyora elchilarining kemasi qorayib turar edi.

Shu voqeadan so‘ng quyosh ikki qayta zaminni yoritib, ikki marta mag‘rib sari bosh qo‘ydi. Uchinchi bor mashriqni qizartirib ko‘tarilar chog‘ida qorayib turgan tuxumsimon kema atrofida harakat sezildi. Avvaliga uch quloch keladigan chigirtkasimon temir maxluq — uzoqdan turib boshqariluvchi sayyorapoy ko‘rindi. U to qosh qorayguncha yon-atrofda izg‘ib yurdi. Keyin iziga qaytdi. Kemaning yumaloq tuynukchalarida nur ko‘rindi.
Ertasiga tong otarda sayyorapoy chiqqan kattaroq tuynuk og‘zida xuddi odamga o‘xshovchi, lekin odamdan bir necha karra baland va qoruvli, boshiga savatsimon shaffof shisha qo‘ndirgan, o‘zidan ko‘zni olgulik nur taratuvchi ikki kimsa ko‘rindi. Ular ehtiyotlik bilan bir necha qadam ilgari bosishdi.
— Kiv, — dedi sal oldinda borayotgani, — hisobda yanglishganga o‘xshaymiz. Qo‘nadigan maydonimiz bunday qattiq emas, o‘zimizning Unetdagiday yumshoq tuproqli bo‘lishi kerak edi.
— Ha, — dedi Kiv atrofga alanglab, — rangi ham bo‘lakcha. Bizga qoramtir bo‘lib ko‘ringan edi. Sariqligiga ajablanyapman. Unetdan kuzatganimizda bu so‘niq yulduz xira nur taratgan edi. Agar yulduzning butun sathi sariq bo‘lsa, Rekning gapi to‘g‘ri bo‘lib chiqadi. Unetliklar uchun mos yerni boshqa yulduzlardan izlash kerak bo‘ladi.
Endi ular dadilroq qadam qo‘ydilar. Yulduz qo‘ngan yerning atrofida dov-daraxtlardan ham nishon qolmagan edi. Ular ilgarilaganlari sari bitta-yarimta daraxtga duch kela boshladilar. Kiv sariq toshga aylangan bahaybat chinor qarshisida turib qoldi.
— Nig, buni qara, nimaga o‘xshaydi? — dedi hamrohiga.
Nig chinorga yaqinlashib bolg‘achasini chiqardi-da, daraxtning egilib turgan shoxlariga urib-urib ko‘rdi.
— Ajab, toshning bu xil tasviriga tushunish qiyin. Bu menga Unetni eslatyapti. Anavi tomonga qara, bunday toshlar juda ko‘p-ku!
Ular harakatsiz qolgan shaharga yaqinlashib kelardilar. Jonsiz buyumlar ularga o‘z sayyoralarini eslatardi — bu joylar go‘yo ular yashaydigan sayyoraning jonsiz tasviri edi. Tiz cho‘kkanicha qo‘llarini baland ko‘tarib Xudoga nola qilayotgan holda sariq toshga aylangan dastlabki odamni ko‘rgach, Nig chap qo‘lini ko‘tardi. Orqaroqda kelayotgan Kiv to‘xtadi.
— Bu bizning toshdagi tasvirimiz-ku? — dedi u hayrat bilan.
Nig yana bolg‘achasi bilan tosh odamga yaqinlashdi. Uning ingichka barmoqlaridan birini urib sindirib oldi. Uni kaftiga qo‘yib yana bolg‘acha bilan urdi. Barmoq sopol singari maydalandi.
— Kiv, biz yanglishmaganmiz. Bu yerda hayot bo‘lgan. Balki hayot kechirishga sharoit qolmagach, bu xira yulduzni tark etgandirlar. Manavi tasvirlarni esa yodgorlik sifatida qoldirgandirlar?
— Gapingda jon bor. Bulardan bir nechasini dalil sifatida olib ketishimiz kerak.
— Albatta. Qaytishda olamiz.

* * *

... Bu shahristonga «olovli yulduz» tushganidan xabar topgan qo‘shni mamlakat hukmdori bir qancha fozillarni to‘plab shu tomonga yubordi. Ular uch kunlik yo‘ldan so‘ng yerning tobora sarg‘ayib, qattiqlashib borayotganini sezdilar. Yer tuyoqlar zarbidan jaranglay boshladi. Fozillar olg‘a yurishni ham, qaytishni ham bilmay to‘xtab qolishdi.
— Bu yerlarga Xudoning qarg‘ishi tegibdi, bo‘lak qadam bosmasligimiz kerak, — dedi ularning biri.
— Ammo, shahristonda nima gapligini bilmay qaytmoqqa huquqimiz yo‘q.
— Shahriston ham balki butunicha toshga aylangandir. Shunday deb qaytaveramiz.
Ular tunni shu yerda o‘tkazib tongda bir maslahatga kelamiz, deb qaror qildilar. So‘l tomonda sarg‘ayib turgan kimsasiz bostirma ularga boshpana bo‘ldi. To‘rt chog‘li yoshi ulug‘roq fozil uy ichiga, olti chog‘li yosh esa ochiq havoga joy qildilar.
Yarim tunda uy yorishib, qush uyqusida yotgan fozillar uyg‘onib ketishdi. Tashqariga qarashdi. Baland bo‘yli, o‘zidan nur taratib turgan ikki kimsani ko‘rib hammalari duo o‘qimoqqa tutindilar. Nurli odamlarning uy tomonga yaqinlashganini sezib, to‘rtovlon o‘zini devor panasiga oldi.
Hovlida yotganlar ham uyg‘onib ketishdi. Cho‘chib o‘rnidan turgan ikki yigit o‘sha zahoti tosh bo‘lib qotdi. Buni ko‘rib boshqalarining turishga yuragi dov bermadi.
Kiv bilan Nig ikki yigitning sakrab turganini sezib shu tomonga yurdilar. Lekin ularning ham jonsiz tosh ekanini ko‘rib ajablanishdi.
— Nazarimda ular hozir harakat qilganday bo‘lishgan edi, — dedi Nig.
— Menga ham shunday ko‘rindi. Manavilarni qara, bular yotishibdi. Ular ham tosh. Bu yulduzda jonli mavjudot yo‘q ko‘rinadi. Bu toshlarni haykal desak, tartibsiz sochilib yotishi ajablanarli.
— Sirli jumboq ichiga tushib qolganga o‘xshaymiz. Endi kemaga qaytamiz. Bu yog‘iga piyoda yurish xavfli. Vaqt ham ko‘p ketadi. Sayohatni sayyorapoyda davom ettiramiz.
Ular shunday deb orqaga qaytdilar.
Nur uzoqlashib qorong‘ilik cho‘kkach, uydagilar bosh ko‘tarishga jur’at qildilar. Faqat devorga orqa qilib o‘tirgan fozilgina qimirlamadi. Fozillardan biri uni asta turtib o‘ziga keltirmoqchi bo‘ldi-yu, qo‘rquv bilan xunuk bir ovoz chiqarib jim qoldi: qariya toshga aylangan edi. Shu ko‘yi ular tongga qadar duoyi afsun o‘qib o‘tirdilar. Kun yorishgach, tashqariga chiqishga botindilar. Toshga aylangan yigitlarni, keyin haykalday qotib turgan otlarni ko‘rdilar-u, oyoqni qo‘lga olib izlariga qaytdilar.
Ko‘p azobli, uqubatli yo‘ldan so‘ng manzillariga yetib keldilar. Ko‘rganlarini chala-yarim aytib, ko‘rpa-yostiq qilib yotdilar. Sal quvvatga kirib yura boshlagan chog‘larida uchchovlari to‘ppa-to‘satdan bir kunda o‘lib qoldilar...
   

* * *

Nig bilan Kiv jonli mavjudot uchratishdan umidlarini uzdilar. Unetdan turib olib borilgan kuzatishlar bu xira yulduzda organik birikmalar mavjudligini, bu moddalarning erishiga mos suyuqlik ham borligini bir necha karra tasdiqlagan edi. Molekulyar komplekslarning vujudga kelishi uchun zarur bo‘lgan bu ikki omil ularda umid uyg‘otgan, uzoq safarga otlantirgan edi. Umidlari singan elchilar safarlarini noiloj to‘xtatib, kemaga ikki tosh odamni olib chiqdilar.
Yer yana qattiq silkindi. Qorayib turgan tuxumsimon kema ostida olov ko‘rindi. Tuproq o‘yilib har tomonga otildi. O‘lik shahar ustini g‘ubor qopladi.
Oradan yillar o‘tdi. Ammo hech kimsa bu jonsiz shahristonga yaqinlashishga jur’at etolmadi. Yurak betlab qadam bosganlar ham ko‘p o‘tmay to‘satdan o‘lib qolaverdilar. «Xudoning tavqi la’nati bosilgan» bu yer kimsasiz va unut bo‘lib ketdi.
Beayov yillar shamoli bu voqealarni odamlar yodidan asta-sekinlik bilan o‘chirib haqiqat yuziga afsona niqobini tortdi. «O‘lik» shaharni esa tuproq zarralari bilan ko‘mib tashladi. So‘ngra bo‘lib o‘tgan dahshatli voqealardan bexabar odamlar yana bu tomonlarga siljib kelaverdilar. Bir necha odam bo‘yi tuproq ostiga ko‘milgan shahar ustida qayta hayot boshlandi. Bu yerga qo‘noq bo‘lganlarning necha-necha avlodi oyog‘i ostida ajabtovur voqealarning guvohi bo‘lmish «tilla haykallar» borligini bilmay o‘tdi.
Yigirmanchi asrning so‘nggi choragida amaliyotchi talabalar kelib qolmaganda balki yillar g‘ubori ostidagi sirlar yana allaqancha vaqt ochilmay yotar edi.

VAKIL

Dotsent Bekmirzaevni qabrga qo‘yib qaytayotganlarida ba’zilar uning qismatiga achinib «O‘zini o‘tga-cho‘g‘ga uraverib juvonmarg bo‘ldi. Keyingi qazishmalari ham behuda edi», deyishdi. «Bekmirzaevning Yozyovondagi ishini to‘xtatish kerak», degan gaplar ham xuddi shu dafn marosimida aytili. Ammo bu shunchaki gap, hali rahbarlar bir qarorga kelishmagan edi. Shuning uchun dotsent Bekmirzaevning Yozyovondagi ishlariga ko‘mak berayotgan shogirdi Davron Hasanov zudlik bilan orqaga qaytdi. Yozyovonning kunbotar tomonini egallab yotgan yerdagi qazishma ishlari chala edi. Dotsent Bekmirzaev shu yerda ishchilar bilan chaqchaqlashib o‘tirib birdan yuragini ushladi-yu, tili ham so‘zga kelmay joni uzildi. Birov, garchi hojati bo‘lmasa-da, «Tez yordam»ga yugurdi. Davron esa bu mash’um xabarni markazga yetkazdi. «Tez yordam» bir soatga qolmay yetib keldi.
— Bemor qani? — dedi oq xalatli yosh yigit mashinadan tusha solib. Odatda vrach kelganda hamma unga peshvoz chiqardi. Bu yerdagilar esa e’tibor ham qilishmadi. Faqat Davron unga bir qarab olib «Bemor yo‘q», dedi. Vrach gangib qoldi.
— Tushunolmayapman. Axir menga...
— Ancha kechikdingiz.
— A? Mashinamiz yo‘lda... — Vrach odamlarga qarab tushuntirishning ortiqcha ekanini bildi. — O‘zi nima bo‘ldi?
— Sivilizatsiya sharofati. Sizlarning tilingiz bilan aytganda — ishemik asr!
— Tushunarli. Kechikkan bo‘lsam ham bemorni... marhumni ko‘rishim kerak.
— Marhamat, — Davron uni shu atrofdagi yagona daraxt ostiga tikilgan to‘rt kishilik chodir tomonga boshladi...
Davron mashinadan tushishi bilan shu voqealar yana qayta ko‘z oldida tiklandi. Chodirlar yig‘ilmabdi. Qazuv anjomlari ham tartib bilan terilgancha turibdi. Davronning ko‘zi katta chodirga tushdi-yu, yarasi yangilandi. Ustozining so‘nggi onlarini eslab yuragi ezildi.

O‘n besh kun o‘tmay markazdan ishni to‘xtatish haqida ko‘rsatma keldi. Davron dotsent Bekmirzaevning taxmin-hisoblari, o‘zining mulohazalarini bayon etib ishni davom ettirishga ruxsat berishlarini so‘rab xat yozib yubordi. Bir haftadan so‘ng eng so‘nggi rasm-rusmlarni o‘rniga qo‘yib kiyingan, qoshlari qizlarnikiday ingichka, xuddi shu qoshlardan andoza olganday ingichka mo‘ylab qo‘ygan, qaddi tik yigit Niyoz Mansurov — Davronning kursdoshi yetib keldi. Davron uni uzoqdan ko‘riboq hafsalasi pir bo‘ldi. Arxeologiyaga mutlaqo begona bu yigitning ma’lum bir chuqur ildizlar orqali oziqlanib bu sohada yurishi faqat unga emas, boshqalarga ham malol kelardi. Ammo bu olqindining kavushini to‘g‘rilashni hech kim udda qilolmasdi. Davron u bilan besh yil birga o‘qib, ba’zan amaliy ishlarda, ba’zan paxta terimida birga bo‘lib uning egilganini, tuproq tortganini yo bir chanoq paxtani etakka solganini, umuman korjoma kiyganini ko‘rgan emas. Shunga qaramay u diplomga erishdi. Yozyovondagi qazishma taqdirini bir yoqlik qilish uchun yuborilganidan ma’lumki, ishlari ham chakki emas.
Davronning nazarida Niyoz oddiy odamlar singari yashamas edi. U hayotni ulkan teatr deb bilib artistlik qilardi. To‘g‘ri, dunyoni bunday kishilar masalasida g‘arib deb bo‘lmaydi. Shunday ekan, Niyoz so‘ppayib qolgan artist ham emas. «Hayot teatri»ning yana bir jihati borki, unda rol o‘ynayotganlarning ayrimlari niqobsiz, grimsiz harakat qiladi. Bundaylardan faqat nafratlanasan-u, ammo u qadar xavotirlanmaysan. Ayrimlari esa botinan niqoblangan bo‘ladi. Bulardan nafratlanishni bilmaysan. Chunki zimdan ish ko‘ruvchi odamga zimdan nafrat bildirish behuda. U bilan do‘st bo‘lishni ham, bo‘lmaslikni ham bilmay gangib yurasan. Niyoz xuddi shu toifadan. Bir kunda o‘nta odam bilan uchrashsa, o‘n xil niqobda, o‘n xil muomala qiladi. Qay gapi samimiy, qay gapi soxta ekanini xudosi ajratib bermasa, bandasi hal qilishi mushkul.
Niyoz Davronni ko‘rishi bilan qulochini keng yoyib keldi-yu, ammo qo‘l berib ko‘rishdi. Vaziyatni aniqlash uchun vakil sifatida tashrif buyurganini ma’lum qilib ishlar bilan tanishish istagini bildirdi. Davron uni atayin tuprog‘i ko‘pchib yotgan yo‘ldan boshladi.

Past bo‘yli, to‘ladan kelgan Davron ildam odimlaydi. Niyoz esa xuddi portlovchi moddani bosib olishdan qo‘rqqanday ehtiyotlik bilan qadam bosadi. U Davronning ortidan bir oz yurib do‘nglikka chiqdi-da, tuproqqa qorishgan shimining pochasini qoqib to‘xtadi.
— Meni qayoqqa boshlayapsan? Yumronqoziqqa o‘xshab o‘yib yotganlaringni ko‘rib turibman. Menga topilgan narsalarni ko‘rsat.
— Institutda ko‘rmadingmi?
— Besh-oltita sopol parchasini ko‘rdim, — dedi Niyoz istehzo bilan.
— Afrosiyobni qazishayotganda ham dastlab sopol parchalari chiqqan, deyishadi? — Davron hamrohining istehzosiga kinoya bilan javob berdi. Niyoz yon cho‘ntagidan sigara olib labiga qistirdi. Ammo o‘t oldirmadi. Uning bunday viqor bilan turishi ilm olamining vakilini emas, balki gangsterlar boshlig‘ini eslatardi. Niyoz atrofni kuzatgan bo‘lib indamay turdi. Keyin sigaraning uchini tishlab tashladi-da, tutatdi.
— Afrosiyobni, deysanmi? — U sigaraga hali uncha o‘rganmaganmidi yoki qattiqroq tortib yubordimi, har nechuk yo‘tali tutib so‘zini davom ettirolmadi.
— Hatto Pompeyada ham, — dedi Davron yana kinoya ohangi bilan.
Niyoz sigarani qutisiga joylab, cho‘ntagiga soldi.
— Pompeya bilan Afrosiyobning vaqti o‘tdi, oshna. Sen bilan mening chekimga bunday zo‘r ishlar tushmagan. Shuning uchun ko‘rpaga qarab oyoq uzatib yuraverish kerak. Og‘rimagan boshni og‘ritishdan nima foyda?
— Agar odamda bosh bo‘lsa og‘rib turgani ham ma’qul. Ba’zilariniki butunlay og‘rimaydi, deyishadi. Ular boshlari borligini ham unutib qo‘yishsa kerak...
Niyoz Davronning nimaga shama qilayotganini tushunib, qoshlarini chimirganicha qarab qo‘ydi.
— Ilmiy kengash ma’lumotlaringda arzirli fikr yo‘q, degan qarorga kelibdi.
— Ayrim bilimdon o‘rtoqlar shunday deb ilmiy kengashni chalg‘itgandir?