Davron endi Niyozning «ildizini» — rahbarlik lavozimlaridan birini egallab turuvchi qarindoshini nazarda tutgan edi.
— Men bu yerga ayrim odamlarning istagi bilan kelganim yo‘q.
— Agar ilmiy kengash sen aytgan qarorda bo‘lganida qadam ranjida qilishingga mutlaqo hojat qolmasdi. Ishni to‘xtatish haqida qat’iy buyruq yuborishardi. Shunday emasmi?
— Balki... Lekin men yomon niyatda kelganim yo‘q. Pichingsiz gaplashsak bo‘laveradi. Sen meni yoqtirmaysan, buni yaxshi bilaman. Men ham seni ko‘ray, deb sog‘inib kelmaganman. Buni o‘zing tushunib turibsan. Shunday ekan, erkak kishining ochiqchasiga gaplashgani durust. O‘rtamizda qarz yo‘q. Amal ham talashmaymiz. Men o‘z nasibamni, sen o‘zingnikini terib yuribsan.
— Juda o‘rinli ajrim qilyapsan. Qani, sigaradan ol, bir tutataylik. — Niyoz unga sigara tutdi. — O‘zingchi?
— Chekkim yo‘q, — Niyoz shunday deb yoqqichni yoqdi.
— O‘h-ho‘, — dedi Davron sigara tutatib, — o‘tkir ekan... Dunyo xuddi ikkiga bo‘linganga o‘xshaydi. Mana, hozirgi gaplaringni qara. Biz besh yil birga o‘qidik. Ammo sira osh-qatiq bo‘lganimiz yo‘q. To o‘lguncha salom-alikdan nariga o‘tmaymiz. Hatto u dunyoda ham sirdosh bo‘lolmasak kerak. Nimaga shunday ekan?
— Fe’limiz boshqa-boshqa.
— Fe’l emas, dunyoqarash, degin. Qiziq, ikkovimiz ham odam bolasimiz, lekin ko‘rinishimiz o‘xshamaydi. Ikkovimizda ham salkam uch kilolik miya bor, biroq boshqa-boshqa fikrlaymiz. Hatto kasbimiz bir, ammo tutgan yo‘limiz ayri. Hamma gap shu tanlangan yo‘lda bo‘lsa kerak. Ikkovimiz poezd yo‘lidagi ikkita relsdamiz. Ketaveramiz, ketaveramiz, yo‘limiz esa sira kesishmaydi.
— Bunga hojat bormikin?
— Balki yo‘qdir?
— Birga o‘qiganimiz hurmati men barcha injiqligu pichinglaringga chidab beraman. Boshqa odam kelganda nima qilarding? Fikringni qanday isbot etarding?
— Boshqa odam hech bo‘lmaganda tuproq tarkibidagi tilladan xulosa chiqarib olardi.

O‘n besh kun o‘tmay markazdan ishni to‘xtatish haqida ko‘rsatma keldi. Davron dotsent Bekmirzaevning taxmin-hisoblari, o‘zining mulohazalarini bayon etib ishni davom ettirishga ruxsat berishlarini so‘rab xat yozib yubordi. Bir haftadan so‘ng eng so‘nggi rasm-rusmlarni o‘rniga qo‘yib kiyingan, qoshlari qizlarnikiday ingichka, xuddi shu qoshlardan andoza olganday ingichka mo‘ylab qo‘ygan, qaddi tik yigit Niyoz Mansurov — Davronning kursdoshi yetib keldi. Davron uni uzoqdan ko‘riboq hafsalasi pir bo‘ldi. Arxeologiyaga mutlaqo begona bu yigitning ma’lum bir chuqur ildizlar orqali oziqlanib bu sohada yurishi faqat unga emas, boshqalarga ham malol kelardi. Ammo bu olqindining kavushini to‘g‘rilashni hech kim udda qilolmasdi. Davron u bilan besh yil birga o‘qib, ba’zan amaliy ishlarda, ba’zan paxta terimida birga bo‘lib uning egilganini, tuproq tortganini yo bir chanoq paxtani etakka solganini, umuman korjoma kiyganini ko‘rgan emas. Shunga qaramay u diplomga erishdi. Yozyovondagi qazishma taqdirini bir yoqlik qilish uchun yuborilganidan ma’lumki, ishlari ham chakki emas.
Davronning nazarida Niyoz oddiy odamlar singari yashamas edi. U hayotni ulkan teatr deb bilib artistlik qilardi. To‘g‘ri, dunyoni bunday kishilar masalasida g‘arib deb bo‘lmaydi. Shunday ekan, Niyoz so‘ppayib qolgan artist ham emas. «Hayot teatri»ning yana bir jihati borki, unda rol o‘ynayotganlarning ayrimlari niqobsiz, grimsiz harakat qiladi. Bundaylardan faqat nafratlanasan-u, ammo u qadar xavotirlanmaysan. Ayrimlari esa botinan niqoblangan bo‘ladi. Bulardan nafratlanishni bilmaysan. Chunki zimdan ish ko‘ruvchi odamga zimdan nafrat bildirish behuda. U bilan do‘st bo‘lishni ham, bo‘lmaslikni ham bilmay gangib yurasan. Niyoz xuddi shu toifadan. Bir kunda o‘nta odam bilan uchrashsa, o‘n xil niqobda, o‘n xil muomala qiladi. Qay gapi samimiy, qay gapi soxta ekanini xudosi ajratib bermasa, bandasi hal qilishi mushkul.
Niyoz Davronni ko‘rishi bilan qulochini keng yoyib keldi-yu, ammo qo‘l berib ko‘rishdi. Vaziyatni aniqlash uchun vakil sifatida tashrif buyurganini ma’lum qilib ishlar bilan tanishish istagini bildirdi. Davron uni atayin tuprog‘i ko‘pchib yotgan yo‘ldan boshladi.

— Men uchun biror kuningni ajrata olasanmi? — deb so‘radi Niyoz chodirga yaqinlashganlarida.
— Nima edi?
— Komandirovka muddati bir hafta. Shu atrofda yaxshi yerlar bor, deb eshitaman.
Ikki kundan beri Davronning yuragi siqilib qadrdonlarini qo‘msayotgan edi. Shu uchun «Mehmonning istagi bahona bo‘lib oyoqning chigilini yozsammikin», degan xayolga keldi-da, «Yaxshi, erta bo‘lsin-chi, biror yoqqa boramiz», dedi. Niyoz Davronning darrov ko‘na qolganidan hayron bo‘ldi. Chunki u «Qandaydir bahonani pesh qilib, iltimosimni yerda qoldiradi», deb o‘ylagan edi.
Oqshom tushib, chodir yonida davra qurildi. Gulxan yoqildi. Qorayib ketgan qumg‘ondagi suv qaynab-toshib go‘yo o‘tni o‘chirmoqchi bo‘ladi. Gulxanning qumg‘on turgan tomoni bir oz pisillab, tutaydi-da, keyin yana alanga avjiga qo‘shiladi. Davron sim halqani qumg‘onning bo‘yniga ilib uni otash bag‘ridan oldi. Bir kaft quruq choy tashlab, uch bora qaytardi. Hamisha qiziydigan davra bugun, mehmon bor uchun, uncha qovushmay turardi. Qirg‘iyburun mehmonning kibr bilan gapirishi gurung me’yorini buzib qo‘ygandi. Natijada bu safargi choy oxirigacha ichilmadi.
Niyoz yo‘l yurib charchaganidanmi yo shaharda barvaqt yotishga ko‘nikkani uchunmi, chodirga kirib ketdi. Davron yig‘ma karavotini tashqariga olib chiqib yoydi. Junchoyshab tashlab chalqancha tushganicha qo‘llarini yostiq qildi. Uyqusi kelmadi. Osmon toza. Yulduzlar jimirlaydi. «Qaysi bir shoir paxtazorni yulduz toshgan osmonga o‘xshatgan edi. Bir qaraganda chiroyli taqqos. Agar u paxtaning taftini his qilganda sovuq yulduzlarga qiyos etmas edi. O‘sha shoir ham Niyozga o‘xshagan odam-da. Soqi sumbati joyida, yuragi esa faqat qon haydash bilan band. Lekin sezgi, his, tuyg‘u, dard degan tushunchalar mutlaqo begona. Niyoz o‘zicha menga yordam qilmoqchi. Rozilik berishga majburman. Bo‘lmasa, ish chala qoladi. Odam ko‘p hollarda ongli ravishda ongsizlik qiladi. Bilib turib, istagiga, maslagiga zid ravishda qadam tashlaydi. Hamisha shunday bo‘lib kelgan. Nahot bu davom etsa? Yo‘q, qachondir bunga chek qo‘yiladi. Kim chek qo‘yadi? Kimdir birinchi bo‘lib Niyozlar toifasiga qarshi chiqadi. Kimdir? Kim? Nima uchun men emas? Qo‘rqamanmi? Nimadan? Jur’atim yetishmaydimi? Qo‘rqmayman, jur’atim ham yetarli. Ammo yolg‘izman. To‘g‘ri, hozircha atrofimda maslakdoshlarim bor. Biroq, hujum boshlangach, chekka-chekkaga chiqib oluvchilar ko‘payadi. Kurashga chog‘langanlarning biri Asad Bekmirzaevich edi. Haybarakallachilar ko‘p bo‘ldi. Majlis chaqirishdi. Asad Bekmirzaevich ularning qalqoniga aylandi. Qing‘ir ishlar fosh qilindi. Akademiyaga xat yuborish masalasi ko‘tarilganda biri: «Ikki marta uylanganman, sharmandam chiqadi», dedi, biri: «Ilmiy kengash a’zosiman, qo‘l qo‘yolmayman», dedi, yana biri: «To‘g‘ri-yu, to‘g‘ri emas-da», deb lanjlik qildi. Qani, qani, deb rag‘batlantirgan azamatlar oqibatda, «Qoziqning boshi ham, uchi ham bo‘lma», degan maqolga sodiq qolishdi. Akademiya prezidentiga Asad Bekmirzaevichning o‘zi ro‘para bo‘ldi. Uning dalillari isbotlanib, institutda o‘zgarishlar ro‘y berdi. Yo‘qsa, butunlay yomonotliqqa chiqardi. Hayotning chalkashliklari behisob ekan, tishimiz o‘tmaydigan muammolari garang qilib yuboradi kishini... Xudo jonivorlarni yaratganda, yaxshi hamki, tuyaga shoxu mushukka qanot bermagan, deyishadi. Shu fozilligini Xudo odamlarga ham ishlatmagan ekan-da. Odamni yaratgach, mansablarni qalashtirib «Istaganingni tanlayver, qobiliyatingga emas, istagingga qara. Agar shu bilan to‘ysang, olaver», degan shekilli. Koshki mansabparast odamni to‘ydirish mumkin bo‘lsa! Asad Bekmirzaevich haqiqat uchun kurashdi. Lazzatini esa mana shu Niyozning qarindoshi totdi. O‘roqda yo‘q, mashoqda yo‘q, xirmonda hozir, deydilar-ku. To‘g‘ri gap. Niyoz ham qarindoshidan o‘tib qayga borar edi! Mana, vakil bo‘lib kelibdi. Kechagina arxeologiya desa, qulog‘ini ko‘rsatardi. O‘nta darsdan bitta choyxona palovni afzal ko‘rardi. Endi menga aql o‘rgatmoqchi. Butun bir ekspeditsiyaning taqdirini hal qilmoqchi. To‘g‘ri, mablag‘ ketyapti. Davlatning pulini behuda sovurmasligimiz kerak. Lekin hamma narsani pul bilan o‘lchab bo‘lmaydi-ku! Balki xalqimiz tarixida yangi sahifa ochuvchi manbalar xuddi shu tuproq ostidadir. Buni Niyoz hech qachon fahmlay olmasa kerak... G‘uj-g‘uj yulduzlar. Osmon qaynayotganga o‘xshaydi. Yulduz uchdi. Osmonni poralab, uzun nurli iz qoldirib so‘ndi. Ilgarilari shunga qarab «bir odam o‘ldi», deyishardi. Necha yuz yillar shu fikr hukmron edi. Endi kometa yoki meteorit uchdi, deb izohlashadi. Fanda isbot etilgan bu fikr yillar davomida hukmronlik qilar, lekin mutlaq bo‘lolmas. Balki bularning bari kometa emasdir? Balki bu biror fazoviy kemaning izidir? Balki u uzoq yulduzdan biz tomonga kelayotgandir. Uning nuri fazoning qaysi bir bo‘lagida ko‘rinib qolgandir. Bo‘lishi mumkin-ku axir? Biz bir qoidaga mahkam yopishib olishga o‘rganib qolyapmiz...»

— Mulla Davronbek, uxlaganingiz yo‘qmi?
Davron o‘rta yashar kishining muloyim ovozini eshitib boshvoqsiz xayollar komidan qutuldi. O‘rnidan turdi.
— Yotavering, tinchingiz buzilmasin. Bu deyman, o‘g‘lim, yulduz sanayatuvdingizmi yo Xizr buvani kutyatuvdingizmi?
— Unisi ham, bunisi ham emas. Qani, Yigitali aka, o‘tiring, — Davron shunday deb karavotdan joy ko‘rsatdi. Biroq Yigitali aka do‘nglikka chordona qurdi. Kaftiga nos to‘kib, tili ostiga tashladi. Ellik yoshlarga borib qolgan, tomirlari bo‘rtib turuvchi bu kishi ekspeditsiyaga yaqinda qo‘shilgan, aytishicha, raisning ko‘zbo‘yamachiligiga qarshi chiqib, kolxozdan ketib qolgan edi. Uyi bu yerdan uzoq emas, shuning uchun asosan qatnab ishlardi. Ba’zi-ba’zida gurungtalab bo‘lgan kezlari shu yerda tunab qolardi. Peshonabog‘ini tang‘ib astoydil ishlovchi Yigitali akani barcha behad hurmatlar, u ham yigitlarga o‘g‘lim, deb murojaat qilardi.
— Eski hisob bo‘yicha bugun laylatulqadr kechasi. Hamma Xizr buvani kutadi, — dedi Yigitali aka kaftini qoqib. — Menam kutganman. Otam ham kutgan. Otamning otasi ham kutgan bo‘lsa kerak. Lekin hech qaysimiz Xizr buvani ko‘rmaganmiz. Xizr buva laylatulqadr kechasi ko‘ringanlarida hammayoq yorishib ketadi, shunda nimaniki ushlasang, o‘sha oltinga aylanib qoladi, deyishardi. Qadimda shu qishlog‘imizdagi bir juvon Xizr buvani ko‘rganmish. Qo‘rqqanidan bolasini ushlab olgan ekan, go‘dagi rosmana tillaga aylanib qolibdi. Zor-zor yig‘labdi bechora. Keyin boshiga muhtojlik tushganida bolasining bitta barmog‘ini kesib zargarga sotibdi. Bir yildan keyin laylatulqadr kechasida yana Xizr buva o‘tibdilar. Juvon yana qo‘rqib bolasiga yopishgan ekan, chaqalog‘iga jon kiribdi-yu, kesilgan barmog‘idan qon otilibdi. Bu rivoyatni kichkinaligimizdan qulog‘imizga quyaverib ishontirib qo‘yishgandi. Endi bu gapga hech kim ishonmaydi.
Yigitali aka shunday deb nosni tupurdi-da, to‘nining yengi bilan og‘zini artdi.
— Bizlar omi bo‘lganmiz-da, har narsaga ishonaverardik.
— Ishongan ham yaxshi, Yigitali aka, — dedi Davron, — ba’zilar hech narsaga ishonmay, qolganlarni garang qilib yuborishadi.
— Besh qo‘l baravar emas. Hali bir bashang yigit bilan yuruvdingiz. Ishlarimizni tekshirdimi, nima deydi?
— Ishlarimiz durust ekan.
— Unday bo‘lsa mayliga. «Ishni yig‘ishtirarkanmiz», degan uzunquloq gaplar oraladi.
— Bu hozircha noma’lum.

— Sizga-ku bari bir. Bu yer bo‘lmasa boshqa yerga borib shu ishingizni qilaverasiz. Men yana tavbamga tayanib kolxozga qaytishim kerak. Rayonda ishlay olmayman, shaharga ketolmayman.
— Yigitali aka, paxta ishi shuncha yuragingizni olib qo‘yganmi?
Yigitali aka nima deb javob berishini bilmay qarab qoldi. Nosqovog‘ini kaftiga shap-shap urdi.
— E, o‘g‘lim-a, g‘aroyib savollarni berasiz. Dehqonning bolasiga ham shunday deydimi? Men paxtadan bo‘lak nima ko‘ribman bu dunyoda? O‘n ikki yoshimda yelkamga ketmon tashlab dalaga chiqib kattalar bilan baravar ishlar edim. Paxtadan sira nolimaganman. Paxtadan bo‘yin tovlagan dehqonning ko‘zi ko‘r bo‘ladi.
— Yigitali aka, aybga buyurmang, yoshlik qilib noo‘rin so‘z aytib yuboribman.
Yigitali aka indamadi. Tomoq qirib qo‘ydi. Do‘ppisini olib boshini silagan bo‘ldi. Davron oradagi noqulaylik chodirini ko‘tarish uchun so‘zini davom ettirdi:
— Men ham paxtakordan chiqqanman. To maktabni bitirgunimcha daladan beri kelmas edim. Qishloq bolalarining ahvoli o‘zingizga ma’lum. Shu kasbga ishqim tushib, o‘qidim. Bir navi ishlab yuribman. Ammo ko‘pincha ko‘ngil paxtaga tortib ketadi. Dalani qo‘msab qolaman. Men-ku, sizning oldingizda bir go‘dakman. Dehqonman, deb ko‘kragimga mushtlay olmayman.
— Gapingizga tushunib turibman. O‘zingizni qiynamang. Men rahmatli Asadjonga kolxozdan ketishimning sababini aytmoqchi bo‘lganimda «Shart emas, o‘tmishingiz bizni qiziqtirmaydi, halol ishlab bersangiz bas», degan edi. Sizga qiziq tuyulsa, aytishim mumkin. Unvonim bo‘lmasa ham paxta ilmini bir olimchalik bilaman. Maqtanyapti, deb o‘ylamang. Yerning taftiga qarab turib vaqtida chigit tashlayman, g‘o‘zaning rangiga qarab suv beraman. Boshqalarga o‘xshab radioda «Chigitni tezroq va sifatli ekaylik», desa ekib tashlayvermayman. U yerdagilar o‘tirgan joyida laqillayveradi. Dehqonning kallasi ishlashi kerak, ko‘zi o‘tkir bo‘lishi lozim. E, bularni sizga uqtirishning hojati yo‘q. Xullas, avval rais bilan urishdim. Dorilaring xalqni ezib yubordi, bas qil, dedim. Unamadi. Hadeganda dori sepadi. Dori deyish ham noto‘g‘ri bo‘lib qoldi. Dorini-ku, foydasi bor. Paxtaga sepadiganimiz esa naq zaharning o‘zi. Odamlar chekka-chekkadan gapirishadi. Ammo raisga betlashishmaydi. Bir kuni radioda rayonimizni gumburlatib tanqid qilib qolishdi. Qodir Maxsum deganlari «Terim sur’ati past, defoliatsiya kechiktirilyapti», deb qoldi. U-ku, shahardan tashqariga chiqmaydi. Birov yozib berganini o‘qiydi. Bu yerdagilarning kallasi qayda ekan? Havo past kelgan, g‘o‘za vaqtida suv ichmagan. Rivoji sust. Yo‘q, vakil ketidan vakil bosib defoliatsiyani boshlatishdi. Qo‘shni kolxozda bo‘lam turadi. Bo‘yi yetgan qizi to‘ppa-to‘satdan qaytish qilib berdi. Tekshirib qarashsa, ariqdan suv ichib qo‘ygan ekan. Bu qanday bedodlik o‘zi, suv ichsang zaharlansang, nafas olsang zaharlansang. Aybimiz dehqon bo‘lib dunyoga kelganimizmi? Paxta ekkanimizga rahmatmi, bu. Men dalaga zahar septirmayman, deb turib oldim. Planni hammadan keyin bo‘lsa ham bajardik. Lekin brigadani oqsatib qo‘ydi, deb suvchilikka tushirishdi. Hay, dedim. Ota-bobom brigadir o‘tmagan, amalsiz qolsam biror yerim kamaymas. Dalada yurib yerga rahmim keladi. Yer bangiga o‘xshab qolgan. Quruq. Kuchi yo‘q. Turgan bitgani dori. Yerga shunchalar azob beradilarmi-a? Men brigadirligimda bir arava sun’iy o‘g‘it tashlagan yerimga yangisi ikki hissa tashlaydi. Hoy, desam, qaramaydi. Yerga rahmi kelmaydi. O‘zingni o‘ylamasang, bola-chaqangni o‘yla, bachchag‘ar, deyman. Bizni boylab bergani yo‘q, erta-indin bir quloch yerni egallab yotamiz. Bu yer bola-chaqamizni, nevara-evaralarimizni ham boqishi kerak. Bu ahvolda ertaga yerda tuproq qolmaydiku. Ohakda paxta yetishtirishadimi? Men yerga achinsam ular qo‘ldan ketgan amaliga achinyapti, deyishdi. Tilimni tishladim. Ammo sabr kosasi tubsiz bo‘lmaydi, o‘g‘lim. Etakni qoqib, ketmonni so‘riga ilib qo‘ya qoldim. Rahmatli Asadjonga uchrashgan edim, ish berdi. Mana shunaqa, o‘g‘lim, non-nasibamiz shu yerda ham bor ekan...

Yigitali aka yana kaftiga nos to‘kdi-da, tilining tagiga tashladi.
— Shuncha qirg‘in ishlarni bilar ekansiz, yozmaysizmi?
— Men dehqonman, shikoyatchi emasman.
— Ie, siz «Men dehqonman», deb qo‘l qovushtirib tursangiz, boshqasi ham shunday desa, haqiqat uchun kim kurashadi? Yo Xizr buvani kutasizmi?
— To‘g‘risini aytsam, bir yozish niyatim ham bor edi. Ammo epaqaga keltirishim qiyin. Siz mulla yigitsiz, men aytib tursam, siz lab-lunjini to‘g‘rilasangiz.
— Bo‘pti. Bir holi o‘tirsak, uddalaymiz. Men ertaga «bashang yigit»ni bir sayrga olib chiqmoqchiman. Qaytganimdan so‘ng, yozamiz.
— Qaerga chiqmoqchisizlar?
— Sirdaryoning bo‘yiga.
— Ulovlaring bormi?
— Ulov — o‘zimizning qadrdon avtobus-da.
— Bo‘lmasa, menga ham dam bering. Qishloqqa tushib ulovni olib chiqay. Sizlarga qo‘shilib men ham bir yayray.
Davron rozilik bergach, Yigitali aka o‘rnidan turdi. Davronning ko‘ziga anchagacha uyqu kelmadi. Yana qo‘lini yostiq qilib osmonga tikildi. Samo endi ko‘zlariga xuddi sanoqsiz taqinchoqlar ilingan qora baxmalga o‘xshab ko‘rindi. Bu osmon, ko‘z ilg‘agan bu yulduzlar bilan yolg‘iz, yuzma-yuz qolsang ajib, o‘zingga ham tushunarsiz bo‘lgan holga tushasan. Davron ham samo sehriga bandi bo‘lib, xayollariga erk berdi. Birdan qulog‘i shang‘illadi. Kimdir g‘ashni keltiradigan darajada hushtak chaldi. Keyin bu hushtak eski eshikning g‘ijirlashiga o‘xshagan ovozga aylandi. So‘ng kimdir uning ustida turib olib shivirlaganday bo‘ldi. Yuragi tez-tez ura boshladi. Bosinqirayapman shekilli, deb o‘rnidan turmoqchi edi, qo‘zg‘ala olmadi. Ko‘zga ko‘rinmas bir odam ko‘kragidan bosib qimirlashga yo‘l bermadi. «Yomon tush ko‘ryapman, uyqudan uyg‘onishim kerak», deb o‘yladi. Biroq u uxlamagan, ko‘zlari ochiq edi. Hamon yulduzli samoga tikilib yotardi. Yulduzlarning jimirlashini, ba’zan uchishini aniq ko‘rardi. Nima gap o‘zi? Nima uchun bunday holga tushyapti? U ko‘zlarini yumdi. Shu choq chodirga bo‘yi taxminan ikki yarim, uch metr keladigan, fazogirlar kiyimidagi, boshlari yassiroq ikki odam yaqinlashdi. Davron cho‘chib ko‘zini ochdi. Atrof kimsasiz — hech kim yo‘q. Ichkarida Niyoz yengil xurrak tortyapti. Gulxan o‘chgan. Mayda cho‘g‘lar yulduzlarning yerdagi aksiga o‘xshaydi. Davron shasht bilan o‘rnidan turdi.

QALTIS HAZILMI?..

Niyoz hech bir mulozamatsiz mashinaning oldingi eshigini ochdi-da, o‘rindiqning changini qoqdi. O‘rnashib o‘tirgach, portfelini orqa o‘rindiqqa tashladi-da, eshikni qars etib yopdi. Uning bu ishi Yigitali akaga biroz malol keldi. O‘zicha: «Amalni yaxshi ko‘radigan izzattalab toifadan ekan», deb qo‘yib Davronga savol nazari bilan qaradi. Davron esa hech narsa sezmaganday orqa eshikni ochdi.
— Ketdikmi, Yigitali aka?
— Ketsak ketaveramiz-da...
Mashina o‘ydim-chuqur yo‘llardan shoh tashlab yurib ketdi. Ichkariga chang ufurdi. Niyoz shoshib oynakni ko‘tardi. Keyin cho‘ntagidan ro‘molcha chiqarib qavat-qavat qilib taxladi-da, bo‘yniga tashlab oldi. Yigitali aka ko‘z qiri bilan uning harakatini kuzatardi. Niyozning nimasidir, yuz tuzilishimi, bashang kiyinishimi Yigitali akaga yoqmadi. Odamning tashiga qarab baho berish noto‘g‘ri. Ammo bu mehmon bilan gurung qurishga mayli bo‘lmayapti. O‘zi-ku, mehmonning ko‘nglini olay degan maqsadda yarim tunda qishlog‘iga piyoda jo‘nab mashinasini olib keldi. Mehmon yaxshimi, yomonmi, bari bir izzatini joyiga qo‘yishi kerak. Ajdodlardan qolgan udum uning vujudiga singib ketgan. Lekin bari bir bu yigitni jini suymayroq turibdi. Shuning uchunmi, suhbatni boshlab yuborguvchi aqalli bir kalima ham tilga kelmayapti. Davron ham nimagadir jim. Uyqusi chala bo‘lganmi, ko‘zini yumib olgan...
Mashina katta yo‘lga chiqqach, Niyoz oynakni tushirdi. Yuzini shamolga tutdi.
— Oh, oh, havoni qarang, qaymoqqa o‘xshaydi! — dedi u.
Yigitali aka kulimsirab bosh irg‘ab qo‘ydi.
— Mashina o‘zingiznikimi?
— Ha, o‘zimniki.
— Ancha urintirib qo‘yibsiz.
— Yo‘lni ko‘rdingiz, mashina yana ham chidaydi.
— Qanchaga olgan edingiz? Butunlay shalag‘i chiqmay turib sotib yuboring?
— Nimaga?
— Nimaga bo‘lardi, yangisidan olasiz.

Yigitali aka Niyozning gapidan ajablanmadi. Avval ham bir-ikki odam shunday maslahat bergan edi. Dunyo dunyo bo‘lib, odam zoti idrok qila boshlagandan beri necha yuz avlod yangilandi. Ammo ularning toifalarida sezilarli o‘zgarish yo‘q, deyish mumkin. Chunki yaxshi va yomon odam ming yillar ilgari ham bor edi, hozir ham mavjud. Bu tushuncha yana necha asr saqlanib qolar ekan? Hozir birovga «yomon odam» deb baho berib bo‘lmaydi. Ko‘rinishidan binoyi, aqlli, savodli, birov bilan gaplashganda jilmayib turadi. Qani, shu odamni ayblab ko‘ring-chi! Mana shu eskib borayotgan mashinani sot, deb aql o‘rgatayotganlarni yomon odam, deb bo‘ladimi? Bir qarashda ular mashina egasiga kuyinishyapti, achinishyapti. Boshqa tomondan-chi? Eng birinchi o‘ringa o‘z manfaatini qo‘yuvchilarga «muqaddas» degan tushuncha borligini uqtirib bo‘larmikin? Kuyib-pishib gapirayotgan chog‘ingizda miyig‘ida kulib, sizni masxara qilsa-chi? Yigitali aka umri davomida har xil odamni ko‘rdi. Bugungi mehmonning gaplari uning kimligini oshkor qilib qo‘ydi.
Suhbatni Niyoz boshladi. Mezbonlik burchi Yigitali akaga uni davom ettirish majburiyatini yuklagan edi. Tushuntirish uchun emas, azbaroyi suhbatni davom ettirish uchun Yigitali aka mehmonga bir qarab olib «Yo‘-o‘q, buni sotolmayman», dedi.
— Sotolmayman, deganingiz nimasi, sakson ming yuribdi, anavi mataxni orqasiga aylantirib yigirma mingga keltiring, u yer-bu yerini artib, moylab, burang, tamom. Shaharga olib boring, kamida oltiga sotasiz, men kafilman.
— Sotaman desam, shu yerda xaridor topiladi. Avvalambor, mehmon, ko‘zbo‘yamachilikka toqatim yo‘q. Qolaversa, bu mashinani mukofotga berishgan. Har qancha puldan ham qimmatli.
— Mukofotga?
— Ha.
— Ilgari qaerda ishlardingiz?
— Qishloq odami qaerda ishlardi, paxtada-da.
— Mexanizatormidingiz?
— Kerak bo‘lganda mexanizatorlik ham qilganmiz.
— Ie, shunday ishni tashlab...
Niyoz gapini nihoyasiga yetkaza olmadi. Davron uning yelkasiga asta turtdi Niyoz orqasiga qaradi:
— Uyg‘ondingmi?
— Hozir barxanlarning orasidan o‘tamiz.

Niyoz Davronning muddaosini anglab «Bir gap borga o‘xshaydi», deb qo‘ydi. Mazmunsiz savol-javobdan iborat «gurung» uzildi. Niyoz yana yuzini shamolga tutdi.
— Eshitishimga qaraganda, ba’zi birovlar to kuzgacha gashtini surib, terim boshlanishi bilan dalaga chiqar ekan. Besh yuzmi, olti yuz tonnami terib bir mashinaning pulini kissaga urib yana ketaverar ekan, shu gap rostmi?
Yigitali aka Niyozga bir qarab oldi.
— Rost. Shundaylar ham bor.
— Men sizni o‘shanaqa odam demoqchi emasman, yana ko‘nglingizga kelmasin.
— Be, mehmon, sira ko‘nglimga kelmadi. Gapiroviring.
— Mukofotga mashina berishgan bo‘lsa chakki ishlamagan ekansizda. Ordenlardan ham bormi?
— Bor.
— Nechta?
— Sanash shartmi?
— Shunchaki qiziqish-da... Har holda ekspeditsiyada yurganingiz qiziq tuyulyapti.
— Do‘xtirlar kasbingizni o‘zgartiring, deyishdi.
— Ekspeditsiya ishini to‘xtatsa nima qilasiz?
— Ungacha, xudo poshsho, ko‘chada qolmasmiz.
— Bola-chaqalar qo‘ltig‘ingizga kirib qolishgandir?
— Ha... — Yigitali aka Niyozga qarab kuldi.
— Nimaga kulyapsiz? — dedi Niyoz o‘zini noqulay sezib.
— Bunchalik qiziquvchanligingizni bilsam, uyda yozib qo‘yilgan tarjimai holim bor edi, shuni olvolar ekanman.
Davron kulib yubordi. U kulganda yumaloq yuzi yana ham to‘lishganday bo‘lar, ko‘zlari qisilib ketardi. Yigitali akaning hazili Niyozga ham yoqdi. Ovozini baralla qo‘yib xaxoladi.

Yo‘l chetidagi daraxtlar siyraklasha boshladi. Ko‘p o‘tmay mashina ikki tomonida qum barxanlari yastanib yotgan yo‘lga kirdi. Davronning nazarida bu qumlar g‘aroyib sirlarini odamlardan yashirib yotganga o‘xshaydi. Qizilqumdagi yoki Qoraqumdagi barxanlar hech kimni taajjubga solmaydi. Lekin vodiyning qoq o‘rtasida mitti sahroning yastanib yotishi sirli tuyuladi. Davron bu yo‘ldan har o‘tganida shuni o‘ylaydi. «Nima bu? Tabiatning qaltis hazilimi? Balki qadimda vodiy o‘rni bus-butun shunday bo‘lib, odamlarning matonati tufayli bo‘stonga aylangandir? Balki qumlik bilan olishgan bobokalonlarimiz avlodlarga yodgor bo‘lsin, deb sahroning bir qismini tabiiy muzey sifatida qoldirishgandir?..»
Taram-taram bo‘lib turgan qum barxanlari kun tikkaga kelgach, quyoshning o‘tli tig‘ida qizigandan-qiziydi. Jonsarak kaltakesaklar odam sharpasidan cho‘chib in-iniga kirib ketadigan bo‘lib qolgan. Bu jonivorlarning ham halovati buzilgan. Barxanlardan odamzod oyog‘i arimaydi. Tunovi yili shu yo‘ldan o‘tayotganida qumlikka saksovul ekib yurganlarni ko‘rgan edi. Saksovul ikki qarich bo‘lib qolibdi.
— Qumga bir narsa ekilgan, shekilli? — dedi Niyoz Davronga qarab.
— Erta bahorda rayhon sepib qo‘yishgan edi, — dedi Davron Niyozning johilligidan g‘ashi kelib.
— Juda ishondim, — dedi Niyoz uning kinoyasini tushunib.
— O‘rtog‘ingiz hazillashyaptilar. Qumlikka saksovul ekishgan.
— Saksovul? Nima keragi bor ekan? Bu yerlarni o‘zlashtirmoqchi edi-ku?
— Nima deyapsiz, salkam o‘n ming gektar keladi bu qumlik. Epaqaga keladigani o‘zlashtirildi. Qumni yerga ko‘mib, soz tuproq tortib paxta ekishyapti. Dalani qum bosmasin, deb saksovul o‘tkazishyapti. Bechoralarga ham jabr. Har yili saksovul ekishadi.
— Tutmaydimi?
— Tutishga-ku tutadi, endi bosh ko‘targanda poda haydab qo‘yishadi. Qancha janjal ham bo‘lgan. Jarima ham to‘lashgan. Bari bir ahvol o‘zgarmaydi. Saksovulga ikki yil tegmasangiz foydaning tagida qolasiz. Ammo shunga sabr qilishmaydi.