www.tohirmalik.com


TOPILMA

Uch kundan beri ezib yog‘ayotgan yomg‘ir tindi. Kun botarda qonga belangan ufq endi havoning ochilib ketishini va’da qilgan edi. Lekin mag‘ribdan esib turgan shamol ko‘p o‘tmay yana qora bulutlarni haydab keldi. Yulduzlarning yuzi to‘sildi. Havo aytarli sovuq emas, biroq kuchsiz izg‘irin badanni junjiktiradi.
Aeroportda navbatchilardan bo‘lak hech kim qolmadi. Shahar tomondan kelgan bo‘sh avtobus haydovchisi bino eshigi og‘zida turgan Sultonga «chiqarmikin» deganday bir-ikki qarab qo‘ydi. Keyin signal berdi-da, yana shaharga yo‘l oldi.
«Oxirgisi bo‘lsa kerak... — o‘yladi Sulton, — nega hech kimdan darak yo‘q? Aslida mehmonxonaga tushaversam bo‘lar ekan. Yo reysni noto‘g‘ri angladimi? Qani, so‘rab ko‘ray-chi...» U ichkari kirib, navbatchiga yaqinlashdi.
— Kechirasiz, singlim, kunduzi hech kim Sulton Umrzoqovni yo‘qladimi?
— Umrzoqov deysizmi?.. Yo‘q.
— Telefon ham qilmadimi?
— Yo‘q.
Sulton rahmat aytib orqasiga qaytdi-da, «yana bir oz kutay-chi», deb pastak kresloga o‘tirdi. navbatchi qiz telefonda kim bilandir gaplasha turib, chakkasidagi sochlari bir tekis oqargan xushmuomala bu yo‘lovchiga qarab-qarab qo‘ydi. Keyin telefon go‘shagini joyiga ila turib, dedi:
— Sizni biror kishi kutib olishi kerakmidi?
— Ha.
— Boradigan joyingizni aniq bilmaysizmi?
— Bilaman. Buloqboshiga borishim kerak.
— Xiyla uzoq ekan. Shaharda bo‘lsa taksi chaqirib berardim.
— Chaqiravering.

Bugun ertalab Sulton Armanistonda edi. U ikki haftadan beri hamkasbi professor Teos Akopyanning iltimosi bilan yangi ochilgan g‘ordagi buyumlarni, devorlaridagi suratlarni o‘rganishga ko‘maklashardi. Ertalab telegramma keldi. «... Buloqboshidagi qabristonni kovlashda ajabtovur buyum topildi. Tez yetib keling. Sizni Andijonda kutib olaman. Asad Mullaev».
Asad Mullaev Sultonning iste’dodli shogirdlaridan, ba’zi topilmalarni tekshirishni Sulton ko‘proq shu shogirdiga ishonardi. U telegrammani o‘qiboq, yangi jiddiy ish boshlanajagini angladi. Asad mayda-chuyda narsalar uchun ustozini bezovta qilavermasdi. Sulton hamkasbidan uzr so‘rab Toshkentga qaytdi.
Havoning aynigani sabab bo‘lib, Andijonga bir yarim soat kechikib keldi. Ikki soatdan beri aeroportda Asadni kutadi. Aksiga olib, chaqirilgan taksi ham bu yerga bir soatdan so‘ng kelarkan...
Shu payt tashqarida yuk mashinasi to‘xtadi. Sulton «keldi shekilli» deb o‘rnidan turdi. Yanglishmabdi. Eshik shaxt bilan ochilib Asad ko‘rindi.
— Uzr, domlajon, — dedi u shoshib kelib ko‘risharkan, — mashina pand berib qo‘ydi.
— Hechqisi yo‘q. Ketdikmi? — Sulton shunday deb eshik tomon yurdi. So‘ng taksi buyurgani yodiga tushib, orqasiga qaytdi:
— Singlim, sizni yana bezovta qilaman. Endi taksiga hojat yo‘q.
Tashqarida yomg‘ir sevalay boshlagan edi. Bog‘i Shamolga yetishganda yomg‘ir qorga aylandi. Yo‘lning o‘ng tomonida adir qorayib ko‘rinar, yalang‘och daraxtlarning shoxlari iltijo bilan cho‘zilgan panjalardek harakatsiz turardi. Buloqboshi yoz kunlari dilxush oromgoh bo‘lguchi shu adirning ortida.
Sulton shogirdiga qaradi. U yo‘ldan ko‘z uzmay boryapti. Motorning bir maromda guvillashi quloqqa chalinadi. Mayda qor uchqunlari oynaga uriladi. Tozalagich shu zahotiyoq ularni surib tashlaydi. Go‘yo mashina bilan qor jang qilayotganga o‘xshaydi.

Asad kech qolgani uchun izza chekib, domlasiga ko‘p gapirmadi. Hol-ahvol so‘rash bilan cheklandi. Sulton shogirdini xijolatdan qutqarish uchun uni gapga tutdi:
— «Ajabtovur buyum» nima ekan?
— Toshtobut, — dedi Asad domlasiga tezgina qarab olib.
— Toshtobut?
— Ha. Eski qabristonni buzayotganlarida topishibdi. Bizga xabar qilishdi. Men kecha kelgandim. Ikkita toshtobutni kavlab oldik.
— Sanasi aniqmi?
— Aniq. O‘n beshinchi asr.
— Temirzodalarnikimi?
— Bu haqda ma’lumot yo‘q.
Chorak soatlardan so‘ng ular Buloqboshiga yetishdi. Shaharchada to‘xtamay, yuqorilashdi. Mashina katta ko‘cha borib taqalgan qabriston oldida to‘xtadi. Ular chiroqlar yonib turgan tomonga loy kechib borishdi. Chodirdan ikki kishi chiqib, ularni kutib oldi. Sulton bu yigitlarni tanidi. Ular Asadga biriktirilgan talabalar edi. Asad ustozini tuproq uyumining orqasiga boshladi. Yigitlardan biri toshtobut ustidagi choyshabni ko‘tardi. Sulton yaqinlashib, arab alifbesida o‘yib yozilgan xatga tikildi. Keyin ovoz chiqarib o‘qidi:
— Jannatiy alloma Shamsibek Ismoil o‘g‘li xusuf kuni shahid bo‘ldikim, qotili ahli mutaassib erur. Vollohi a’lam, bissavob. O‘n beshinchi zu-l-qa’da 8... hijriy yil». Ajab, bu Ulug‘bek davri-ku? Toshtobutlar bu yerga qanday kelib qoldi ekan?
— Muzeydagilar ham yetib kelishgan, ularga nima deymiz?
— Shoshmay turishsin. Toshtobutlarni Toshkentga yuborish kerak. Biofizika institutidagi professor Alievning tajribaxonasini bilasiz-a? O‘sha yerga yuboring. Keyin ma’muriyatga ayting, ekskavator solmay turishsin. Bu yerlarni jiddiyroq o‘rganish kerakka o‘xshaydi.

Sulton shunday deb iziga qaytdi.
— Mehmonxonadan joy tayyorlab qo‘yganmiz, — dedi Asad.
— O‘sha yerdan Toshkentga qo‘ng‘iroq qilish mumkinmi?
— Ha, telefon bor.
Sulton idora yonidagi mehmonxonaga joylashdi. Ivib qolgan shlyapasini, yomg‘irpo‘shini qoziqqa ilgach, soatiga qaradi: ikki yarim bo‘libdi. Telefon qilsammi yo ertalab gaplashsammi, deb birpas ikkilanib turdi-da, go‘shakni ko‘tardi.
Biofizika institutining yetakchi olimlaridan bo‘lgan professor Jahongir Aliev bu damda elallomaning elektron miyasi qog‘ozga tushirgan satrlarni tahlil qilib o‘tirardi. Jahongir bu hayratomuz kashfiyotini yaratishga kirishganida asosiy vazifa — asbobni ixtiro qilish, uyog‘i tarixchilar bilan kriminalistlarning ishi deb o‘ylagan edi. To elalloma yaratilguncha uning sochlari to‘kildi, peshonasiga uch-to‘rt chiziq tortilib, tajang odamga o‘xshab qoldi. Nihoyat, yigirma yillik mehnati o‘tgan oyda ilk samara berdi. Elalloma to‘rt kun burun vafot etgan odamning ruhiy dunyosini to‘la tiklay oldi. Biroq, bir necha yillik murdani o‘rganishda asbob ko‘p g‘o‘ng‘illadi-yu, tayinli gapni kam yozib chiqardi. Elalloma suyaklari chirib qolgan murdaning faqat ismiyu olamdan ko‘z yumgan yilini aniqlab berdi. Asbob tarixga murojaat etgan sari ishga yaroqsizlanib, professorning umidini bulut pardasiga o‘rab qo‘yayotgan edi.
Jahongir satrlarga tikilib, shu haqda bosh qotirib o‘tirganida telefon jiringladi. Go‘shakni ko‘tardi. Sultonni ovozidan tanib, ajablandi.
— Tinchlikmi? — dedi u salom-alikni unutib.
— Tinchlik. Men senga Buloqboshidan telefon qilyapman.
— Buloqboshidan?
— Ha, Armanistondan to‘g‘ri shu yerga keldim. G‘alati narsa topildi. Bu yerdagi go‘ristonni buzishayotganidan xabaring bormidi?
— Yo‘q. Bir haftadan beri tahlil bilan bandman. Nima topilibdi?
— Ikkita toshtobut chiqibdi. Yozuviga qaraganda tobut ichida Shamsibek ismli shahid alloma yotibdi. Ikkinchisida Mahfuza ismli ayol. Toshtobutlarni tajribaxonangda ochsak, devdim. Ertaga Toshkentga jo‘nataman. Kutib ol. O‘zim kechga yaqin yo indinga ertalab yetib boraman.
Do‘stining yarim tunda yetkazgan bu yangiligi Jahongirning tinchini oldi. Ertalab tajribaxonaga borib, toshtobut ortilgan mashinani oqshomgacha kutdi. To uni tushirib, ichkariga olib kirishgunlariga qadar Sulton ham yetib keldi.

TOSHTOBUT

Katta xonaning ikki qavat shaffof plastmassa oynak bilan o‘ralgan yeriga tobutlarni qo‘yishdi. Jahongir uch quloch kattalikdagi boshqaruv stoliga yaqinlashdi-da, o‘ng tomondagi rang-barang murvatlarning birini buradi. Shaffof oynak tutashgan xona devorining bir tomoni yig‘ilib, tobut turgan yerga xunuk maxluqni eslatuvchi manipulyator-robot kirib keldi. Manipulyatorning qovurg‘aga o‘xshash boshqaruv uskunalari joylashgan uzun to‘rtburchak «gavda»siga to‘rtta temir oyog‘u ikkita «qo‘l» ulangandi. Uning oyog‘i sakrashga chog‘lanib turgan chigirtkani eslatar, ikkita «qo‘l»i esa, qisqichbaqa panjasiga o‘xshardi. Qo‘llar orasiga o‘rnatilgan chiroq kezi kelsa lazer to‘pponchasi bo‘lib xizmat qilishi mumkin edi. Birinchi manipulyatorning orqasidan yana uchtasi kirgach, devor berkildi. Dam o‘tmay xonaning bu qismidan havo butunlay so‘rib olinib, harorat pasaytirildi.
Manipulyatorlarning harakatini Jahongirning o‘zi boshqardi. Avval uning qo‘llaridagi nurli «pichoq» bilan tobutning chokini «so‘kdilar». Toshtobut bir-biriga juda mustahkam, havo kirmaydigan qilib yopishtirilgan bo‘lsa-da, «pichoq» uni sariyog‘ kesgandek tilib o‘tdi. Keyin manipulyatorlar ikkita-ikkita bo‘lib, tobutning qopqog‘ini ko‘tarishdi.
Xonadagilar shaffof oynak oldida to‘planib, bir zum hayratda qoldilar. Tobutlarning birida shohona libos kiygan yigit yotardi. Ikkinchisida yotgan go‘zal ayol ham shohona kiyimda edi. Ular bir necha yuz yil oldin dunyodan ko‘z yumgan odamga emas, hozirgina uyquga ketgan kelin-kuyovga o‘xshashardi. Murdalarning boshi sal ko‘tarilgan edi.
— Boshlaridagi yostiqmi? — dedi Sulton Jahongirga qarab. Jahongir «hozir ko‘ramiz», deb boshqaruv stoliga qaytdi. Murvatni buradi. Manipulyatorlar murdalarning boshini ehtiyotlik bilan ko‘tarib, qavatlab taxlangan matolarni olib yoyishdi. To‘planganlarning hayrati yana oshdi. Yostiq o‘rniga qo‘yilgan ko‘m-ko‘k matoda tilla rangidagi ajoyib tasvirlar bor edi. Matolarning ikkovi ham bir xilda bo‘lib, o‘rtasida kungaboqarni eslatuvchi katta doira, qolgan yerlarida yulduzga o‘xshovchi belgilar bor edi.
— Kelinlarning palagimi? — dedi xonadagilarning biri.

Sulton yelka qisdi. Jahongir matolarga tikilib qoldi. Keyin:
— Ha, bu falaknusxa palak, — dedi. — Osmonning ko‘rinishi. O‘rtadagi doira — quyosh, doiraga yopishgan halqachalar — uning nuri, doira atrofiga tikilgan ko‘pqirra — yulduzning tasviri. Quyosh majmuasiga kiruvchi sayyoralar bo‘lsa kerak. Qolgan tasvirlar boshqa yulduzlarni aks ettirgan bo‘lsa ehtimol.
— Ajab! U holda bu tasvirga tushirilgan geleotsentrik nazariya bo‘lib chiqadi-ku! — dedi Sulton.
— Nazarimda buning ajablanarli yeri yo‘q. Ulug‘bek o‘z risolasida aniq bo‘lmasa ham, har holda shu nazariyaga shama qilib o‘tgan.
— Gap Ulug‘bekning fikri to‘g‘risida emas, falak haqida ketyapti. Falakni Ulug‘bek tikmagandir, axir?
— Qizishma, do‘stim, qizishma. Hozir bahsning o‘rni emas. Tajribani boshlasak, yaqin kunlar ichida hammasi ma’lum bo‘ladi. — Jahongir Sultonni bilagidan ushlab, eshik tomon boshladi. Keyin to‘xtab, assistentiga yuzlandi: — Haroratni yana pasaytiring. Lekin muzlatib qo‘ymang. Hamma narsa tajribani boshlashga taxt tursin.
— Qachon boshlaymiz?
— Balki ertaga, balki bir oydan keyin. Bu aniq emas.
Ular uzun dahliz bo‘ylab borib Jahongirning chog‘roq xonasiga kirdilar.
— Biror narsa ichging bormi? — dedi Jahongir.
— Yo‘q, ovora bo‘lma, — Sulton shunday deb kresloga o‘tirdi-da, o‘ng tomondagi radioning murvatini buradi.
— Ishlamaydi, — dedi Jahongir unga qarab, — tajribaxona radioto‘lqindan muhofaza qilingan.
— Tajriba boshlash muddatini nega noaniq deb aytding?
— Bir qarorga kelolmayapman. Elalloma tarixga qaytgan sari ishga yaroqsiz bo‘lib boryapti. Fikrimcha, bu murdalarning chirib qolganidan bo‘lsa kerak. Agar yanglishmasam, bu safar to‘la ma’lumot olishim mumkin. Jasad yaxshi saqlanibdi.

— Bo‘lmasa boshlayver.
— Yo‘q, bu safar shoshilmayman. Men tajribani yangi usulda boshlash niyatidaman. Shunda asboblarning ishlashi ham, murdalarning ruhiy dunyosi ham to‘la o‘rganiladi. Men elallomalar qatoriga o‘zimni ham qo‘ysammikin, deb turibman.
— O‘zimni deysanmi? Tushunmadim?
— Bu ko‘p mushkul ish emas. Kichik operatsiya va miyaga ikki juft jajji elektrod o‘rnatish kifoya. Elektrodning biri tiklovchi elallomadan ma’lumotlarni qabul etsa, ikkinchisi meni faqat tajriba paytida ortiqcha xayollardan xalos qiladi.
— Keyin-chi?
— Keyin... Murdalarning ko‘rgan-kechirganlarini qayta tiklayman.
— Elalloma bunga qodir emasmi?
— To‘la darajada emas. U yuragi bilan his etish, mantiqan tahlil qilish qudratidan mahrum.
— Albatta o‘zing bo‘lishing shartmi? Boshqa kishidan foydalansang-chi?
— Masalan?
— Masalan...
— Faqat o‘zingni aytma.
— Buni xayolimga ham keltirganim yo‘q, xavotir olma. Balki, To‘lqinni taklif qilarsan?
— To‘lqinni? Uning bu ishga nima aloqasi bor?
— Har holda yozuvchi odam. Elalloma tiklagan ma’lumotlarni durustgina mantiqiy tahlil qilishi mumkin.
— Yo‘q, unga aytolmayman. Tajribadagi butun xavf-xatarni o‘z yelkamga olishim kerak.
— Har holda bir aytib ko‘r. Balki o‘zi ham shu istakdadir.
— Istagi bo‘lsa, balki uni ham...
— «Uni ham...» emas. Menimcha, tajribang uchun bir kishi yetadi.
— To‘g‘ri aytasan. Mayli, bu haqda keyinroq yana batafsil gaplasharmiz.
— Men erta-indin ekspeditsiya bilan Buloqboshiga jo‘nayman.
— Unda oqshom biznikiga kel. To‘lqinni ham chaqiraylik.
— Yaxshi. Boshqa gaping bo‘lmasa, qaytaylik. Tong yorishib qoldi.
Toza havoda yuraylik, deb piyoda ketishdi. Bulutlar ko‘k yuzini artib o‘tganday — yulduzlar miltirab yonib turardi. Shahar osmoni doimo shunday tiniq bo‘lavermaydi. Yulduzlar so‘nik ko‘rinadi. Balki shahar chiroqlarining nuridan shunday tuyular? Bugun chiroqlarni barvaqt o‘chirishibdi.
Yengil izg‘irin ularning yuzlarini chimchilar, yupqa qor oyoqlari ostida g‘ijirlardi.

QILICH VA QALQON

Oqshom uchovlari jam bo‘lishdi. Ular bir ko‘chada ulg‘ayishib, bir sinfda o‘qigan bo‘lsalar-da, intilishlari turlicha edi. Jahongir biofizikani, Sulton arxeologiyani, To‘lqin yozuvchilikni tanladi. Keksayish pallasiga ham ular turlicha qadam qo‘ydilar. Sulton ko‘proq yurganidanmi, yo ochiq havoda ko‘p ishlaganidanmi do‘stlariga qaraganda baquvvat ko‘rinardi. Qotma jussasi, harakati, qarashidagi tetiklik va yashirin shiddat uni ancha yosh ko‘rsatardi. Faqat oqargan chakka sochlariyu qisiq ko‘zlar chetidagi ajin umrning ko‘p qismi ortda qolganidan darak berib turardi.
Jahongir yoshligida ham jikkak edi. Qarigach, yana kichrayganday bo‘lib qoldi. To‘lqin esa do‘stlarining aksi, sochlari qirqni qoralamayoq to‘kilib bitdi. U haddan ziyod semirgan, kichikroq qalam go‘shtdor barmoqlari orasida ko‘rinmay ketardi.
Ilgari oyda ikki marta uchrashishni odat qilishgandi. Keyin bir marta, so‘ng ikki-uch oyda bir ko‘rishadigan bo‘lishdi. Umr o‘tgan sayin ish kamayish o‘rniga ko‘payib, uchrashuv va ziyofatlarga vaqt yetishmay qoldi.
Mana bugun ham ikki oylik tanaffusdan so‘ng Jahongirning tajribasi bahona bo‘lib yig‘ilishdi. Avvaliga choy ichib, o‘tgan-ketgan gaplarni eslashdi. To‘lqin yangi yozmoqchi bo‘layotgan asarini gapirib berdi.
— Bu ishingni tezroq tugat. Jahongir senga yetti uxlab tushingga kirmagan bir mavzu topib qo‘ygan, — dedi Sulton.
— Demak, mensiz uchrashibsanlar-da?
— Ha, kecha Jahongirning tajribaxonasiga borgan edim. Uni tabriklashing mumkin.
To‘lqin o‘rnidan turib quchoq ochdi.
— Nega boyadan beri indamay o‘tiribsan! — deb do‘stini bag‘riga oldi. — Mana endi va’dangning ustidan chiqasan. Yangilikni o‘zim e’lon qilaman.
— Qaysi va’da?
— Ie, elallomangning qurilishini, ish usulini sinovdan o‘tgach tushuntiraman, demaganmiding?

— Degandim. Seni shuning uchun taklif qildim. Undan tashqari, bir maslahatli ish ham bor. Mayli, uni keyinroq aytaman. Bo‘lmasa eshit: sodda qilib aytganda, elalloma radioto‘lqinlarni qabul qilib oluvchi asbobga o‘xshaydi. Ular orasida asosan ikkita farq bor: avvalo, elalloma ulardan bir necha yuz barobar sezgir, ikkilamchi va eng muhimi, elalloma bioto‘lqinlarni qabul qilishga mo‘ljallangan. Biotok, bioto‘lqin, biomaydon Yerda hayot boshlangandan beri mavjud. Odam gapiradi. Ovoz havo zarralarini ma’lum masofada tebratgach, uni quloq qabul qilib oladi. Bu jarayon radiostantsiyaga va u ajratgan radioto‘lqinga o‘xshamaydimi? Bioto‘lqinda esa, kuchli radiostantsiya rolini bosh miya bajaradi. Har bir kishining miyasi ma’lum miqdorda to‘lqin ajratadi. Menimcha, shu to‘lqinning kuchi o‘sha odamning buyukligini yo iqtidor darajasini belgilaydi. Miyadan to‘lqin ajraladi, deganimga telepatiya ham asos bo‘lishi mumkin. Boshqa bir kishining fikrini o‘qish, yoki fikran buyruq berib, uning harakatlarini boshqarish shu to‘lqin orqali amalga oshiriladi.
Radiostantsiya ishdan to‘xtashi bilan to‘lqin so‘nmaydi. Radiopriyomnik qabul qila olmaydigan darajada kuchsizlanib, ma’lum muddat fazoda yuradi. Ba’zi to‘lqinlar yillab yo‘qolmasligi mumkin. Odam ham shunday. Miya faoliyatini to‘xtatgach, biomaydon butunlay yo‘qolmaydi. Lekin shu yerda bir masala ustida aniq xulosaga kelolmayapman. Men so‘zimning avvalida to‘lqinning kuchi odamning buyukligini belgilaydi, dedim. Agar shu farazim to‘g‘ri chiqsa, buyuklarning ruhiy dunyosini tezroq tiklash mumkin bo‘ladi. Buloqboshidagi qabristondan ikkita toshtobut chiqqan ekan. Kecha ochib ko‘rdim. Jasadlar yaxshi saqlangan.
— Tajriba boshlasang men bexabar qolmay, — To‘lqin anchadan beri ushlab o‘tirgan sigaretasini labiga qistirib gugurt qidirdi. Sulton yonidan yoqqich olib, unga tutdi:
— Agar istasang, tajribada bevosita ishtirok etishing mumkin.
— Qanday qilib? Men texnikani yaxshi bilmayman-ku?
— Bilishing shart emas. Kichik bir operatsiya va miyangga o‘rnatilgan ikki juft elektrod yetarli.