— Asabiylashsa taxtalarni joyiga qo‘yib, gilamni yoparmidi?
— Hamma yoqni ag‘dar-to‘ntar qilib tashlab ketardi, demoqchimisan? Agar xom o‘g‘ri bo‘lsa, shunday qiladi. Durustroq narsaning isini olgan bo‘lsa, darrov sir boy bermaydi. Bu yerdan bo‘lmasa boshqa joydan chiqishini kutadi. Payt poylaydi. Har holda u uy egalarining kelib qolishlarini kutmagan. Agar ular hammomga mo‘ralab uni ko‘rib qolishmaganda o‘lishmagan bo‘lishardi.
... Shu kabi turli taxminlar bilan yarim kechada uylariga qaytishdi. Ertasiga barmoq izlari va surat bo‘yicha tegishli so‘rov yuborildi. Javob uzoqmadi: «Pavel Onopko. Xersonda tug‘ilgan. Laqabi — Koshak. Ukraina SSR jinoyat kodeksining (...) moddalari bilan ozodlikdan mahrum etilgan. Hozir Irkutskdagi (...) qamoq lagerida...»
Irkutsk? Omonullo Toshboltaning «Irkutskka boruvdim» degan gaplarini esladi. Esladi-yu, «O‘sha yerda iziga tushdimi?» degan savol xayolini yoritdi. Keyin «Axir u qamoqda bo‘lishi kerak-ku?» deb o‘ylab, nav-batdagi so‘rovni yubordi. Bu orada Nafisaning o‘ynashi yodiga tushib, tortmadagi qog‘ozlar orasidan Matluba bergan xatlarni ajratdi-da, manziliga qaradi. Qaradi-yu, ro‘parasidagi zimiston yorishgandek bo‘ldi. Eshik qulfining kalit bilan emas, yasama mixochqich bilan ochilganini dalillovchi xulosa esa unga endi ahamiyatsizdek tuyuldi.
Yakshanbani arxivga oid ma’lumotlarni o‘rganish bilan o‘tqazib, uyiga kech qaytdi. Uyquga to‘yib ulgurmay telefon jiringi uyg‘otdi...

Uchinchi bayon: oydinlik

NAFISA

Bu dunyodagi hayot qilko‘prik emas, undanda xavfli, undanda battaroqdir. Balki ustara tig‘i ustida yalang-oyoq yurishga qiyoslash o‘rinlidir? Voqean shunday. Ustara tig‘i desakda, qilko‘prik desakda farqsiz — Nafisa bu yo‘lda yura olmadi — toydi. Unga bu yo‘lda qanday yurmoq lozimligini o‘rgatmadilar. Zaharni «asal» dedilar — ishondi, zulmatni «oydinlik» dedilar — ko‘ndi, azobni «rohat» dedilar — ma’qulladi... Sassiq ko‘lni mavjli dengiz deb xayol qilib adashganini, oydin yo‘l degani baxt saroyiga emas, do‘zax qopqasiga yetaklaganini kech angladi. Agar uyida o‘lim topmaganida balki «kech angladi» demog‘imiz o‘rinsiz bo‘lardi. Harom-halolning farqiga endigina borayotgan juvon uchun pokiza dengiz yo‘llari ochilarmi endi?..
Bir kuni ishxonasidagi ayolning «Har bibi seshanba kuni osh damlab muhtojlarga chiqaraman, shuning uchun Xudo mushkullarimni oson qiladi», degan gapi Nafisaga ta’sir qildi. Farishtali oila deb atalmish baxtdan boshqa hamma narsasi bor Nafisa keyingi haftalarda o‘zi sezmagan, o‘zi istamagan holda ezila boshlagan edi. Tursunali akasi u yoqda, eri tog‘da bo‘lgan juvonning yolg‘iz qolishi azob edi. Yo‘q, Nafisa o‘gay onasi ta’rif etgan darajadagi toifadan emasdi. Ersirab qolgani ham yo‘q edi. Faqat ayollar oilalaridan gapirishsa, hatto turmush qiyinchiliklaridan nolishsa ham ularga havasi keladigan bo‘lgan edi. U er hukmron bo‘lgan ko‘p bolali oilaga ega bo‘lish orzusida yashay boshlagan edi. Chiroyli yoki puldor er havasi shamolda qolgan shamchiroq singari umri poyoniga qarab borardi. Shinam oila orzusida u osh damladi. Ikki yon qo‘shnisinikiga bir kosadan chiqardi, bir kosani olib yuqori qavatga ko‘tarildi. Abduqayum uyda yolg‘iz edi. Nafisa ochiq eshikdan kirib, kosani aravachaga moslangan stol ustiga qo‘ydi. Nafisa qo‘shni ayollarning bu xonadonga kirib, gaplashib o‘tirishlarini bilardi, «bu bola ko‘p kitob o‘qiydi, bola emas — balo!» degan ta’rifni ham eshitgan edi. Shu sababli Abduqayumning «Nafisa opa, bir pas gaplashib o‘tiring», degan taklifini rad etgisi kelmadi.

Shundan so‘ng yolg‘izlik azobiga Abduqayumning suhbatlari malham bo‘la boshladi. Shu yerda uning tosh yuragi yumshaganday bo‘lib, zulmatdagi qalbiga iymon nuri asta mo‘raladi.
Omonullo Nafisaning ishxonasiga borganida stoli tortmasidan o‘n ikki varaqli daftar olinganini bilmas edi. Nafisa bu daftarga nimalarnidir yozar, keyin uzoq tikilib o‘tirar edi. Bu holatga qiziqqan hamxona ayol uning o‘limidan so‘ng daftarni olib o‘qidi-yu, ammo joyiga vaqtida qo‘yishni unutdi. Omonullo kelganida esa daftarni uning qo‘liga tutqazishdan cho‘chidi. Shu bois Nafisaning qalbidan o‘tganlari sir bo‘lib qolaverdi.
Nafisa Abduqayumning kitoblardan o‘qib berganlarini eslab, ayrim gaplarni esa yozib qo‘yishni odat qilgan edi.
«Seni haqiqatdan uzoqlashtirib, yomon odatlarga yaqinlashtirgan kimsa eng iflos odamdir...» — Abduqayum shunday dedilar. Unda... Eng yaqin odamlarim... eng iflos odamlar ekan-da... Voy, Xudoyim, bu ne ko‘rgulik...»
«Ey Odam farzandi! Dunyoga yomonlik tarqatganni aslo olqishlama! Bu olqishing seni zulmlarning eng dahshatlisiga olib boradi...» — Men shunday qildimmi? Endi zulmning eng dahshatlisiga uchraymanmi? Voy, Xudoyim, bu ne ko‘rgulik...»
«Ey boyligi bilan mag‘rur bo‘lgan inson! «Falonchiman!» deb kibrlanma, balki «Asli o‘zim kimman?...» deb fikrla. Bugun moliga maftun, avlodiga majnun bo‘lgan ey inson! Ko‘z yumgan kuning achchiq-achchiq haqiqatni ko‘rgach tushunasan... Mol-dunyong ko‘pligidan sevinma, halol qo‘lga kiritganingdan sevin. Chunki harom daromad seni oqibat azobga duchor qiladi...» — Bu azoblar hali menga kammidi... Voy, Xudoyim, bu ne ko‘rgulik...»
«Qalbida iymon nuri bo‘lmagan inson — uyqudadir. Uni faqat o‘lim uyg‘otadi. Shu sababli Rasulluloh «insonlar uyquda, o‘lganlarida uyg‘onadilar», degan ekanlar...» — Men qanday uyg‘onar ekanman, Voy Xudoyim...»

Hamxona ayol bu satrlarni o‘qib ko‘p ham ta’sirlanmagan, «eskichaga o‘qiyotgan ekanda», deb qo‘ya qolgan edi. «Qalbning nurlanishi» degan tushunchadan uzoq bo‘lgani uchun ham Nafisaning satrlariga ko‘chgan tuyg‘ulariga hamroz bo‘la olmagandi. Daftarni Omonullo o‘qigan taqdirda ham «qotilni aniqlashga yordam beruvchi dalil yo‘q», deb qo‘ya qolar edi.
Idora xo‘jayini «milisaga «g‘ing» desalaring onalaringni ko‘rsataman», degani sababli hamxona ayol Omonulloga bor gapni aytishdan qo‘rqdi.
... Nafisa o‘sha kuni ertalab bozorga kirib issiq non, qulupnay ko‘tarib kelib idoradagilarni mehmon qildi. Mehnat ta’tilini tog‘da, eri bilan o‘tkazajagini hamxona ayolga aytdi. Shunda «yo bugun, yo ertaga olib ketishlari kerak, hammomda kran o‘lgurdan suv oqyapti. Usta chaqirsam kelmayapti, yo‘g‘imda suv sharillab oqib ketsa qo‘shnilarimdan balolarga qolaman», deb nolidi. Shunda hamxona ayol: «Voy, Sanjarga ayta qolmaysizmi, menikini bir pasta tuzatib bergan, asli kasbi santexnik-ku, bilmasmidingiz?» dedi-da, chaqqonlik bilan turib yigitni chaqirib keldi.
— Ishdan keyin borolmayman. Agar «xo‘p» desangiz hozir borib tuzatib kela qolay...
Taklif ma’qul bo‘lib yo‘lga tushdilar...
Ularning birga kelayotganlarini Abduqayum ko‘rdi...
Ko‘rdi-yu, ko‘ngliga shubha oralamadi, yomon fikrga bormadi...
Uch kundan keyin Nafisani qarg‘adilar:
— O‘ynashi bilan yotgan ekan, sharmanda!
... Sharmanda... Sharmanda...
Uch kundan keyin Sanjarni la’natladilar:
— Suyuqoyoqqa ilakishgan ekan, yigit o‘lgur!
... Yigit o‘lgur... Yigit o‘lgur...
Hamxona ayol ham bu gaplarga ishondi va aytdiki:
— Ilgaritdan ko‘z suzishib yurardi-da...
   

KOSHAK

Koshak necha marta «etap»ga qo‘yilgan bo‘lsa ham bunchalik quvonmagan edi. Hali toj kiyish darajasiga yetmagan, ammo «Ot!» desa otishdan, «Os!» desa osishdan, «Bo‘g‘ib tashla!» desa bo‘g‘ib tashlashdan qaytmaydigan ikki yigitning ikki qanotiga kirishi unga baxt va omad darvozalarini lang ochib beradiganday bo‘ldi. U yo‘l-yo‘lakay «Parijda yashaganim yaxshimi yo Floridadami?» degan masalada ham bosh qotirishga ulgurdi. U o‘zi yoqqan zulm o‘tida o‘zining qovrilajagini bilmay xom xayollariga bandi bo‘lib maza qildi.
Ularni shahar chetidagi to‘rt qavatli uyning uchinchi qavatidagi besh xonali uyga joylashtirdilar. Derazalariga o‘rnatilgan yangi panjaralarga qaraganda uy bularning tashrifi uchun maxsus «jihozlangan» edi. Ertasiga yana yetti kishi kelib, uy to‘lib qoldi. Ko‘ngil istagan barcha narsalar: aroq deyilsa — aroq, nasha deyilsa — nasha, qora dori deyilsa — qora dori muhayyo etib turildi. Koshak hatto «Boquv shunaqa bo‘lsa, chet elga jo‘nashning hojati ham yo‘q», degan xayolga bordi. Bo‘lajak ish rejasi bilan tanishtirishga shoshilishmadi. Shunda Koshak ularni kuzatib turgan boshliqdan «bir uydagi omonatini olib kelish» uchun ruxsat so‘radi. Boshliq kattalari bilan maslahatlashib unga ikki kunga ijozat berdi. Koshak o‘zi bilan kelgan yigitlarning birini yoniga olib Samandarning uyini topdi. Kuzatdi. Ertasiga slesar qiyofasida kirdi. Kichik xona polining taxtalarini ko‘chirdi. Ko‘chirdi-yu, laqqa tushganiga amin bo‘lib, g‘azab bilan mushtumini qisdi. Qo‘lida uchli burama mixni ushlab turganini ham unutdi. Mix barmog‘i uchiga sanchilgandan keyingina o‘ziga keldi...
Jahl otiga minganicha chiqib ketmoqchi edi, ammo boshliqning «birorta iz qolsa, o‘zingdan ko‘r, u yer sen o‘ylagan onangning uyi emas», degan topshirig‘ini eslab, taxtachalarni joyiga qo‘ydi. Javonni o‘rniga surishga esa ulgurmadi. Eshikdan tashqarida ovozlar kelgach, o‘zini hammomga urdi...
Tugmali buklama pichoq bilan erkakni bir hamlada o‘ldirdi.

Ayol dod solib oshxona tomonga qochdi. Chap qo‘li bilan og‘zini yumib, o‘ng qo‘lidagi pichoqni qovurg‘asi ostiga sanchdi. Ayol yiqilib tipirchilay boshladi. Uning qulog‘idagi zirak ko‘zi yaltillab ketdi — ikkala zirakni shart quloqdan uzib ola qoldi. So‘ng barmoqdagi uzuklarni oldi — har holda quruq ketmayotganidan quvondi. Ayolning jon berishi og‘ir bo‘ldi. Unga rahmi keldi — stol ustidagi pichoqni olib, yuragiga sanchib, bu dunyo azoblaridan qutqardi. Pichoq sopini ro‘molchasi bilan artib qo‘yishni unutmadi. Boshliqning iz qoldirmaslik haqidagi topshirig‘ini eslab, buning ham chorasini topdi — gaz yo‘llarini ochdi.
Shanba kuni ularning vazifalari ayon bo‘ldi. Shaharchadagi qaysi uylarda badavlatroq odamlar turishini alohida ko‘rsatishdi. Guruh ikkiga bo‘lindi. Birinchi guruh — keyin kelgan yetti yigit — uchragan odamlarni o‘ldirib, uylarni yoqib ketishi kerak edi. Koshak esa ikki sherigi bilan badavlat xonadonlarni talab, so‘ng o‘t qo‘yishni zimmasiga oldi. Qo‘lga kiritilgan boylik o‘n kishiga teppa-teng halol bo‘linishi qayd etildi. Vazifa yashin tezligida bajarilishi shart edi. Shanba kuni kechqurun ularni shu ko‘chalardan ikki marta olib o‘tishdi. Ertasiga kun yoyilganda, uzoqda olomon ko‘rinishi bilan ular vazifalarini bajarishga kirishdilar. Aldangani uchun g‘azab otiga mingan Koshak bu vazifalarni keragidan ortiqroq darajada bajarishga harakat qildi. Birinchi uyga bostirib kirganidayoq xonadon sohibi uning ko‘ziga dam Tursunali, dam Tengiz bo‘lib ko‘rinib pichog‘ini sanchaverdi... sanchaverdi... Har tig‘ urganida ko‘ngli rohatdan yayrayverdi... yayrayverdi...
To‘mtoq aqli esa hademay o‘zining qoni ham oqajagini idrok etmadi.
Vazifalar ado etilib, hamma yuz bergan fojia haqida bosh qotirayotgan kunlarning birida Tengiz «oilasidan xabar olish» uchun ijozat so‘rab Tursun-alining ota uyiga bordi. Amakivachchalar «SSSR prokuraturasidan kelgan» Tengizga monelik qilishmadi. Bog‘ o‘rtasi kavlanib, temir quticha olindi. «Akt» yozilib, amakivachchalar guvoh sifatida imzo chekdilar. Bir necha yil tuproq ostida «jon saqlagan» temir quticha ertasigayoq yana Tengiz uchun ishonchli bo‘lgan joyga ko‘milib, egasi ozod bo‘lib qaytguniga qadar kutdi...

TENGIZ

U hayoti yo‘lida tikanlar, toshlar borligini bilardi-yu, ammo olovlarga duch kelarman, deb o‘ylamagan edi. Tengiz «Koshak bilan vazifamiz bir bo‘lsa, u haromi bilan uchrashaman», deb yanglishdi. Vazifa o‘taladigan joy bir bo‘lgani bilan, bajariluvi lozim bo‘lgan yumush boshqa-boshqa edi. Ta’bir joiz bo‘lsa, xuddi bolalarning «Oq va Qizil» o‘yiniga o‘xshardi. Bir guruh bola Oq, bir guruhi Qizilga ayrilganidek, Koshak bilan Tengiz ham bo‘lingan edilar. Koshak yerli xalq nomidan vahshiylikni boshlagach, Tengiz tog‘liklar nomidan qarshi zulmni ko‘tarishi lozim edi.
Tengiz o‘zining guruhi bilan shahar turmasida vazifa boshlanish onlarini kutdi. Ularni shanba kuni kechqurun shahar yonboshidagi tog‘liklar zich yashaydigan mahallaga olib kelib, pastqamroq uyga joyladilar. Koshak guruhidan farqli o‘laroq, ular makon topgan hovliga qurolli soqchilar qo‘ydilar. Tengiz va uning sheriklari sodiq xizmat qilmoqqa va’da berganlari bilan, ularga to‘la ishonch yo‘q edi. Shanba oqshomida vazifa bilan tanishtirishgach, «agar bajarishdan bosh tortsangiz yoki qochmoqchi bo‘lsangiz, jo-yida otib tashlaymiz», deb ogohlantirishdi.
Kechasi Tengiz uxlay olmadi. Chekish bahonasida hovliga chiqqanida bir odamning darvoza ustuniga mato bog‘layotganini ko‘rib soqchiga ajablanib qaradi. Soq-chi unga «ishing bo‘lmasin!» deganday qo‘l siltab qo‘ydi.
Kun yoyilganda boshlashdi.
Avval bir to‘da o‘tdi. Uylardan qora tutun o‘rlay boshladi.
So‘ng kichik to‘da paydo bo‘ldi. Oldindagi Koshakni ko‘rib Tengiz darvozadan otilib chiqay dedi. Soqchi «hali vaqt bor», deb ko‘kragidan itardi.
Ko‘chaga qo‘yilishi bilan Koshakni izladi. Topdi.
Sandiq kavlayotgan Koshak orqasida sharpa sezib o‘girildi, ammo o‘zini himoya qila olmadi — Tengizning qo‘lidagi pichoq bo‘g‘ziga qadaldi-yu, tomog‘idan otilgan qon sandiq ichidagi pullarni qizilga bo‘yadi. Dam o‘tmay uning jasadi o‘zi o‘ldirgan uy egalarining murdalari bilan birga yona boshladi...
O‘sha daqiqalardayoq mish-mishlar alangasi hamma yoqni qamrab oldi:
— Yerliklar tog‘liklarni tiriklayin yondirishibdi...
— Tog‘liklar avtomatlar bilan qurollanib katta kuch bilan shaharga yopirilishibdi...
Tahlika, vahimada qolgan aholi lochin changalidan qo‘rqqan polaponlarday najot tilab qaqshar edilar.
Televizorda esa mosh yutgan xo‘rozday bo‘lib olgan notiq kulimsiragan holda va’z aytardi:
— Hamma janjal qulupnoydan chiqibdi... Odamlar ham nodon...

OMONULLO

Ishxonada televizor tomosha qilib o‘tirgan Omonullo bu gaplarga ishondi. Ikki kundan so‘ng u moskvalik tergovchilarga qo‘shilib fojia sodir bo‘lgan shaharga uchdi. U ketgach, so‘roviga javob keldi: «So‘rovingizga binoan shuni ma’lum qilamizki, Pavel Onopko (laqabi Koshak) qamoq lageridan qochishga uringanida 1989 yil 20 may kuni otib o‘ldirilgan».
Uch oy davomida moskavaliklarga yordam bergan Omonullo ishxonaga qaytib bu javobni o‘qidiyu nimanidir sezganday bo‘ldi. Irkutskka borib kelishni iltimos qildi. Avval ijozat berishdi, keyin esa «ovora bo‘lmay ishni yopib qo‘ya qoling», degan maslahatda to‘xtashdi.
Shu to‘xtamga kelingan kuni oqshomda prokuraturadan Mels Xo‘jaev qo‘ng‘iroq qilib «Aka, Irkutskka bormoqchi emishsiz, agar maslahatimga ko‘nsangiz — bormang. Sababini keyinroq bafurja gaplasharmiz», dedi.
Bu orada Fotima Hindistondan qaytdi.
Va’dagi binoan bahorga chiqib o‘g‘il tug‘ib berdi.
Dissertatsiyasini himoya qilayotganda Omonullo beshikdagi o‘g‘lini so‘rg‘ichda ovqatlantirib o‘tirar edi. Boltaevaning o‘limiga oid ishni to‘xtatishdan voz kecholmagani uchun iste’foga chiqishga majbur bo‘lgan Omonullo uchun o‘g‘il boqib o‘tirish ulug‘ bir baxt bo‘lib tuyular edi...

SO‘NG...

Adolat Omonulloga qatnayverib, oxiri erining molini qo‘lga kiritdi. Omadini qarangki, yangi sov-xoz direktorini ham qo‘lga kiritishga erishdi — katta qizini unga qo‘shib qo‘ya qoldi. Toshbolta olib kelgan boylikning bir ulushi sovxoz direktoriga tegishli edi. Adolat shu boylikni olib ketish uchun uni uyiga taklif etdi. Yedirdi, ichirdi, so‘ng...
Ichkarida yangi direktor huzurlanar...
Bu yoqda Adolat quvnar, orzulardan tilla saroylar qurar...
Ayvonda esa jon berayotgan Toshboltaning lablari bir tomchi suvga zor...

VA NIHOYAT...

O‘n yil ichida dunyo o‘zgarib ketdi. Ko‘p yurtlarni bosib yotgan qorong‘ulik chekindi, balo bulutlari tarqaganday bo‘ldi. Oftob charaqlagan kunlarning birida Omonulloni xizmatga qaytardilar. Uchinchi o‘g‘li tug‘ilganida u polkovnik darajasiga yetgan edi.
Oftob nuridan gul ham, chaqir tikan ham bahramand bo‘lganiday, o‘pkasini sovuqqa oldirgan Tursun-ali ham uyiga barvaqt qaytdi. O‘zini tuhmat balosiga uchragan mazlum sifatida ko‘rsatib, hech bo‘lmaganda sovxoz direktorligini qaytarish ilinjida ko‘p urindi. Ammo urinishlari zoe ketdi. Yaxshiki, shogirdiga insof kirib, uni qanotiga oldi. Tursunali buni shohsupa sari bosilgan birinchi qadam deb o‘yladi. Ammo nafs yana o‘z ishini qildi: bir vagon ma’dan o‘g‘itlarini pullayotgan paytda qo‘lga tushdi-yu, o‘zi bilan birga shogirdini ham chohga tortdi.
Oqibatda:
Adolatning qizi o‘ynashsiz qoldi...
Matluba yana ersiz...
Matlubaning birinchi kelinini uy ostonasiga olib chiqib «qaynotasiga salom...» deyishayotganda salom egasi Uchquduqdagi qamoq lagerida o‘z taqdirini la’natlab o‘tirardi.
Nuriddin esa...
Qo‘tosning saboqlari zoe ketdi. Uyiga qaytgach, Nuriddin ota kasbini qildi — odam o‘ldirgan qo‘llarning ketmon dastasiga ko‘nikishi qiyin bo‘lsa-da, baribir iziga qaytmadi.
Bir kuni shomda g‘o‘zalarga suv tarayotgan damda shiypon yaqinida mashina to‘xtab, undan bashang kiyingan odam tushdi. Brigada boshlig‘i ham ketib bo‘lgan, dalada Nuriddin yolg‘iz edi. «Xo‘jayinlardan biri keldi», deb o‘ylab, shiyponga yaqinlashdi-yu, Tengizni ko‘rdi. U bilan qanday ko‘rishishni bilmay taraddudlanganida Tengiz quchoq ochdi:
— Hamzat! Salomatmisan, birodarim! — deb quchoqlab oldi.