Har bir harakatini diqqat bilan kuzatib o‘tirgan Tengiz nafsni yengishga nima sabab bo‘layotganini sezdi:
— Hazar qilyapsanmi? Nega yemayapsan?
— Hazar qilayotganim yo‘q. Qornim to‘q.
— Hozircha yangisan. Yana uch-to‘rt oy o‘tsin, birov chaynab tashlagan chandirni ham ko‘zingga surtib yeydigan bo‘lib qolasan. Sen menga qo‘noqsan. Ol, ye! Meni ranjitma!
Avvalgi taklif endi buyruqqa aylangach, Tursunali beixtiyor go‘shtga qo‘l uzatdi. Bu buyruqdan so‘ng «qorni to‘q odam» dasturxonni yamlab yutayozdi. U ovqatlanib bo‘lgach, Tengiz dasturxonning bir uchini qayirib yopdi-da, Pachoqburunga qaradi. Buyruqqa mahtal turgan mulozim bu qarashning ma’nosini uqib, dasturxonni yig‘ib oldi-yu, nari ketdi. Tengiz mayorga ham bir qarash qilgan edi, u kiyimlarini qo‘ltiqlab, chayla ortiga o‘tdi.
— To‘xtaev, gap bunday, — dedi Tengiz holi qolishgach.
«Mening familiyamni qaerdan bila qoldi?» — deb ajablandi Tursunali. So‘ng «qamoq lageri boshlig‘idan ustunroq mavqedagi odamga shuni bilish qiyin ekanmi?» deb qo‘ydi.
— Sen albatta tuhmat bilan qamalgan bo‘lishing kerak, a?
Qora bulut choki so‘kilib, birdan quyosh charaqlaganday bo‘ldi: Tengiz Tursunalining ko‘nglidagi gapni topib aytgan edi.
— Ha, tuhmat bilan qamashdi, — dedi Tursunali yutinib.
— Bu yerdagilarning hammasi o‘zini passajir1 deb hisoblaydi. Seni bu yerga tuhmat boshlab kelmagan. Hasislik qilgansan. Pupkarlarni vaqtida moylash kerak edi.
— Kimni?
— Milisani! Nima, bunaqa so‘zlarga tushunmaysanmi?
— Ularni... rosa moylaganman. Bekorga yeb ketishdi.
   

— Yetarli moylamagansan. Molning chanqog‘ini tomizg‘ichdagi tomchi suvlar bilan qondirib bo‘ladimi?
— Bizning ish Maskovning qo‘lida edi. Ularni chelaklab ham sug‘orib bo‘lmas ekan.
— Bo‘lmaydigan ish yo‘q bu dunyoda, To‘xtaev! Nima uchun Moskva senlarga yopishdi, bilasanmi?
— Yo‘q, bilmayman.
— Otam rahmatli aytib berardilar. Urush mahalida ikkita o‘zbekka bitta miltiq berisharkan. «Bittang o‘lsang, ikkinching olib otaverasan», deyisharkan. Otalaring shunga ham ko‘nishavergan. Senlar ham otalaringga o‘xshagan laqmasanlar. Ahil emassanlar. Bir-birlaringni sotishni yaxshi ko‘rasanlar. Kozyol2 ham ko‘proq senlardan chiqadi. Senga o‘xshagan sovxoz direktori boshqa yerda yo‘qmi? Muttaham, poraxo‘r hamma yerda to‘lib yotibdi. Bunaqalar Armanistonda yo‘qmi? Be, senlardan ko‘ra ko‘proq u yerda. Lekin Gobelyan u yoqqa bormaydi. O’zinikiga tegmaydi. Senlarning yarmingni qirib tashlasa ham g‘ing demaysanda. Qani, Gorbach armanilarga tegib ko‘rsin-chi! Moskvangning oyog‘ini osmondan qilib yuborishadi. Senlar esa... — Tengiz hafsalasi pir bo‘lib qo‘l siltadi. — Senlar mishiqlaringni oqizib, «tuhmatdan qamaldim», deb yig‘lab yuraverasanlar. Endi gap shu, bilmasang bilib ol: men — o‘g‘riman! Ochiqda yurganingda mendag‘alardan nafratlarding, a?
— Yo‘q... nega?
— Talmovsirama. Biz — o‘g‘rilar, senlarning nazarlaringda eng pastkash odamlarmiz. Aslida esa, senlar pastkashsanlar. Biz o‘g‘rimiz, bu bilan faxrlanamiz. Bilib qo‘y: eng halol odamlar bizlarmiz. Shuning uchun ham odamlar taqdirini hal qilish huquqiga faqatgina bizlar egamiz. «Chestnyaga» degan so‘zni eshitganmisan? Ana o‘shalar bizlarmiz. Bizda halollikdan bir enlik ham nari-beri chekinilmaydi. Do‘stga xiyonat yo‘q. Kim bunga jur’at etsa — boshi ketadi. Senlarda halollik bormi? Sadoqat bormi? Yo‘q! Hech narsa yo‘q! Oldingda ikki yo‘l bor: agar tirik qolsang, o‘n to‘rt yildan keyin uyingga borasan. Umring qisqa bo‘lsa, shu yerda o‘lib ketasan. Bilib qo‘y, bu yerlarda ilonlar ko‘p. Bir chaqishda o‘ldiradi. Agar xizmatimizni bekamu ko‘st qilsang, seni ilonlardan o‘zimiz qo‘riqlaymiz.

— Nima xizmat buyursangiz... tayyorman!
— Nima balo, pionermisan, doim tayyorman, deysan? Sen o‘ylab, shoshilmay javob ber.
— Shoshilsam-shoshilmasam, menga suyanadigan bir tog‘ kerak-ku?
— Tog‘, dedingmi? Yaxshi aytding. Sen suyanadigan tog‘ bor. Ammo... — Tengiz jilmaydi. Bu jilmayish avvalgiday beg‘ubor emas, balki ayyorlik yeli bor edi unda. — Ammo, suyanish uchun tog‘ haqini to‘lashing kerak. Ochiqlikda har oy maosh olardingmi? Ha, olarding. Xuddi shunga o‘xshab, suyanadigan tog‘ haqini har oyda to‘lab turasan. Sen bugun biksa1ngga bir malyava2 yozasan. Har oyda pul yuborib turadi.
— Pul? Qanchadan?
— Buni xat olib borgan odam aytadi.
— Pulni bu yoqqa yuboradimi?
— Bu sening ishing emas. Pulni bizga tegishli odam borib oladi. Agar shartimizni bajarmasang, avvaliga tramvayga qo‘yamiz. Keyin bespredelùik3ning ermagiga topshiramiz.
Ertalabki mehmondorchilik ana shunday «shartnomani imzolash» bilan yakunlandi. Shart bajarilmagan taqdirda Tursunali o‘zini qanday jazo kutishini kech yotar mahalida bildi. O’toq qo‘shnisidan «tramvayga qo‘yish» nima ekanini so‘rab, «seni hammomga olib kirib, yigirma-o‘ttiztasi galma-gal «gaplashib» chiqsa — tramvay bo‘ladi», degan javobni olganida badani muzlab ketdi.
Hozir, chayla tomonga qarab turgan choqda ham shu tadbir esiga tushib, bir seskandi.

Kecha lagerga olib kelingan yigit Tursunaliga xush yoqib, «mening haloskorim shu», deb o‘ylagan edi. O’shi yigirma beshni qoralagan bu yigit o‘zini Nuriddin deb tanishtirdi. Besh yil muqaddam qamoqqa solingan Nuriddin uchun bu yer uchinchi lager edi. Bu yerga kelguniga qadar avval Ukraina, so‘ng Turkmaniston qumliklarida pishgan bu yigit yana o‘n yil umrini shunday sarsonlikda o‘tkazmoqqa mahkum edi.
Nuriddinning darhol Tengiz suhbatiga chorlanishi qamoqxona olami qonunlaridan uzoq bo‘lgan Tursunali uchun tushunarsiz edi.
Tengiz Nuriddinni dasturxonga taklif etmadi — tog‘liklar odatiga sodiq qolmay, mehmonni izzat qilmadi. Bir necha daqiqa tik turgan holda gaplashishgach, chayladan baquvvat yigit chiqdi-yu, olishuv boshlanib ketdi. Tepadan kuzatib turgan Tursunali yigitga achindi. Boltani ko‘tarib yugurgisi, uni himoya qilgisi keldi. Ammo bu xohish chaqmoq umri kabi qisqa edi. Xohish chaqmog‘i so‘nib, joni ko‘ziga ko‘ringach, o‘zini tiydi.
— Hay Chuchmek! Sen uchun men ishlaymanmi?
Bu ovoz Tursunalini hushiga keltirdi. Chayla tomonga boshqa qaramay, daraxt shoxlarini butay ketdi.
Pastda nima voqea yuz berganini o‘ng qoshi yorilgan, chap bilagi tilingan, badani musht va tepki zarblaridan mo‘mataloq bo‘lgan Nuriddin yotar mahalida aytib berdi.

«IMOM HAMZAT»

Bunday suhbatga chorlanish Nuriddin uchun yangilik emasdi.
Chakalakzordan o‘tib, sohilga yaqinlashganida chayladan Tengiz chiqdi. Pachoqburunning amri bilan Nuriddin beriroqda to‘xtadi. Tengiz uning ro‘parasida turib olib, boshdan-oyoq tikildi. So‘ng u tomon uch-to‘rt qadam qo‘ydi.
— Senga «esh-shak» deb laqab qo‘yishibdi. Nima uchun aynan «esh-shak»?
Nuriddin Tengiz tikilganida ko‘zlarini olib qochmadi. «Sendan qo‘rqadigan odam emasman», deganday tik boqqanicha turaverdi.
— Gapimga javob ber: nima uchun seni «esh-shak» deyishdi?
— O’zlariga o‘xshatishmoqchi bo‘lishgandir.
— Shunaqami? — Tengiz istehzoli jilmaydi. — Sen qaysar emishsanmi?
— Beayb Parvardigor.
— Shunaqami? — Tengiz unga yanada yaqinlashdi. — Sherigingni nima uchun otib tashlagan eding?
— Ablahligi uchun.
— Kofirligi uchun emasmi?
— Kofirning ham insoflisi, vijdonlisi bor. Kofirning ham o‘ziga yarasha e’tiqodi bo‘ladi. U kofir emas, ablah edi.
— Bublikni taniysan, a?
Tanimay-chi?! Nuriddin Turkmanistondagi lagerga kelganidan to ketgunicha u bilan it-mushuk bo‘lib yashadi. Qoshlarigacha qirib yuruvchi bu odamni hamma «Bublik» der, ko‘pchilik undan hayig‘ib yurardi. Nuriddin esa, unga «maymun» deb laqab berib, bo‘ysunishni istamagan edi.

— Bublikni taniysan, — dedi Tengiz undan javob kutmay. — Bublik sendan xafa. Xizmatidan bo‘yin tovlabsan. Nega xizmatini qilmading?
— Men uning quli emasman.
— Qiziq... qiziq... sen yanglishma, esh... bola, kimdir kimgadir qul bo‘lishi kerak. Bu dunyo o‘zi shunaqa. Sening qullikdan o‘zga chorang yo‘q. Yo qul bo‘lib yashaysan, yoki o‘lasan!
— Odamning qulligi to‘g‘ri. Lekin siz ham yanglishmang. Odam faqat Yaratgangagina quldir. Banda bandaga qul bo‘lmaydi. Ayniqsa, musulmon kofirga qul bo‘lmaydi.
— Men Tengizman! Mening xizmatimni qilasanmi?
— Yo‘q.
— O’ylab javob ber.
— Bublikka nima javob qilsam, sizga ham javobim shu.
— Mendan qo‘rqmaysanmi?
— Nega qo‘rqishim kerak? — Nuriddin unga tik qaraganicha jilmaydi. — Siz meni urarsiz, nari borsa o‘ldirarsiz. Odamlar o‘limdan qo‘rqadilar. Ularning nodonligi ham shunda. Qo‘rqsa-qo‘rqmasa baribir o‘ladi-ku? Men o‘limdan qo‘rqmayman. Demak, sizdan ham qo‘rqmayman. Men faqat Ollohdan qo‘rqaman.
— Durustsan, bola! Ammo o‘limning har xili bo‘ladi. Yoshlikda o‘lib ketaverish alam qiladi. Men, masalan, hozir o‘lishni istamayman. Hali ko‘p yashashim kerak. Ko‘p odamlar bilan hisob-kitobim bor.
— Bu siz bilan mening istagimga qarab bo‘ladigan ish emas. Bu yog‘i taqdir yozug‘imizga bog‘liq. Lekin Xudo sizga uzoq umr berishi mumkin.

— Nega? — Tengiz Nuriddinning gapidan chindan ham ajablandi.
— Ollohning va’dasi bor: ba’zi odamlar yanada ko‘proq gunoh qilib olishi uchun umrini uzoq qilar ekan.
Bu gap Tengizga yoqmadi:
— O’chir ovozingni! — deb jerkib berdi.
— Bu mening gaplarim emas...
— O’chir, deyapman! Menga qara, qaysarliging uchun senga «esh-shak» deb laqab berishgan. Xo‘sh, esh-shakligingcha qolasanmi yo biz aytgan yo‘lga yurasanmi?
— Siz aytgan yo‘lga yurmayman, ovora bo‘lmang.
— Unda o‘lasan.
— Buni Xudo biladi.
— Yaxshi, mardliging ham bor ekan. Mayli, seni itday xorlatib o‘ldirmayman, erkakday o‘lishing uchun imkoniyat yaratib beraman. Mening odamim bilan yakkama-yakka olishasan. Tanla: musht bilanmi yo tig‘ bilanmi?
— Tanlash huquqini sizlarga berdim. Odamingizning chog‘i nimaga kelsa, shunday olishsin.
— Katta ketma bola! Demak, bunday: avval musht bilan, keyin tig‘ bilan!
Raqibini pichoq bilan nobud qilguday bo‘lsa, boshiga balolar orttirishi mumkinligini bilgan Nuriddin tig‘ni rad etdi:
— Ikkala imkoniyatni odamingizga berdim. Men mushtimga ishonaman.
— Katta ketyapsan, bola! Bilib qo‘y: bu olishuvda faqat bitta odam tirik qoladi.
Tengiz shunday deb uch qadam chekindi-da:
— Bifshteks! — deb chaqirdi.

Mushaklari o‘ynab turgan baland bo‘yli yigit hayallamadi. Harqanday raqibini qiymalab tashlashga qodir bo‘lgani uchun «Bifshteks» laqabini olgan bu yigit Tengizning birgina imosidan maqsadini anglab, jangga hozirlandi. Tengiz hali jang maydonini bo‘shatmay turib, keskin tarzda bir aylandi-da, raqibining jag‘ini mo‘l tepmoqchi bo‘ldi. Nuriddin garchi bu qadar tez hamlani kutmagan bo‘lsa-da, jangga shay edi. Shu bois jag‘ini tepki zarbiga ro‘para qilib qo‘ymadi. Keskin engashib, shu asnoda mushtini ishga solishga ulgurdi. Bifshteks kuchli zarbaga mo‘l havolatilgan oyog‘ini idora qilishga ulgurmay nozik yeridan musht yeb, bukchayib qoldi. Nafasi qaytib, ingrab yubordi. Nuriddin uning o‘ziga kelib olishini kutib, chekindi.
— Payti kelganda urib qol! — dedi Tengiz.
— Men nomard emasman, — dedi Nuriddin raqibidan ko‘z uzmay.
— Unda o‘zingdan ko‘r. U senga mehribonlik qilib o‘tirmaydi.
— Mehribonligiga zor emasman.
— Rostdan ham esh-shak ekansan! — Tengiz shunday deb sigaret tutatdi. So‘ng o‘zini hanuz o‘nglay olmayotgan mulozimining ketiga tepdi. — Bir mushtlik holing bormi, bundan ko‘ra o‘lganing yaxshimasmi? Bo‘ldimi, ketaversinmi?
— Yo‘-o‘q! Bu yerdan bitta odam ketadi. Men hozir uni qiymalab tashlayman. — Bifshteks shunday deb cho‘ntagidan buklama pichoq chiqarib, tugmachasini bosdi; dudama tig‘ oftobda yaltillab ketdi.
   

Nuriddin uchun bu birinchi olishuv emasdi. Shu sababli dovdirab qolmadi. Yengil harakat qilganicha Bifshteksni chalg‘itib, birin-sirin zarbalar bera boshladi. Faqat bir marta tig‘ uning chap bilagini tilib o‘tdi. Tilingan yerdan sizib chiqqan qonni ko‘rib, Bifshteks mamnun jilmaydi. Buni jon olg‘uvchi asosiy zarbaning debochasi deb o‘yladi. Ha, chindan ham bu asosiy zarbalarning boshlanmasi edi. Ammo zarbalarni u emas, Nuriddin berdi. Ketma-ket tepki zarbalari uning hayot-mamotini hal qildi: avval jag‘i sinib, iyagi uzilib, uchib ketay dedi. Keyingi tepki bo‘g‘zini pachoqladi. Nafasi bo‘g‘ildi. Ko‘ziga qon to‘lgan Nuriddin uning bu holini ko‘rmadi. Chaqqon sakradi-da, ikkala oyog‘i bilan uning ko‘kragini mo‘l tepdi. Tepish asnosida o‘zi ham chalqancha yiqilib, bir necha nafas hushini yo‘qotdi. Hushiga kelgach, tepasida pichoq sanchishga tayyor turgan Bifshteks paydo bo‘lishini kutdi. Sakrab turmoqchi edi, badani o‘ziga bo‘ysunmadi. Yana ikki-uch nafas behol yotib, so‘ng qaddini asta ko‘tardi. To‘rt-besh qadam narida uzala tushgan Bifshteksni, tiz cho‘kanicha uning bilagini ushlab ko‘rayotgan Pachoqburunni, uning tepasida sigaret tutatib turgan Tengizni ko‘rib, olishuv yakunlanganini fahmladi.
— O’libdimi? — dedi Tengiz, sigaret qoldig‘ini nari uloqtirib. — O’libdimi?! Nega baqaga o‘xshab angrayasan?
Pachoqburun tasdiq ishorasini qilib o‘rnidan turdi. Tengiz orqasiga o‘girilib, Nuriddin tomon yurdi.
— Ko‘rdingmi? O’libdi. Eng yaxshi odamimni o‘ldirding. Xo‘sh, endi nima qilamiz? Qolgan o‘n yilingni yigirma beshga aylantiramizmi? Yo menga qo‘shilasanmi?
Nuriddin o‘rnidan turib, labidagi qonni artdi.

— Sizga qo‘shilsam, urishib o‘tirmas edim.
— Sen oliftagarchilik qilma, baribir sinasan.
— Sinishdan oldin o‘zimni o‘ldiraman.
Tengiz bir so‘kindi-da, o‘girilib, Pachoqburunga baqirdi:
— Nimaga lallayasan?! Ko‘tar, daryoga tashla. Kum1ga borib, Bifshteks qochdi, deb ayt. Keyin lepila2ni boshlab kel.
Qamoq lagerining tabibi muolija qilib ketgach, Tengiz Nuriddinni chaylaga boshladi. Eski gazetalardan iborat «dasturxon» usti betartib edi. Pachoqburun kirib, chala yeyilgan non-go‘shtlarni yig‘ishtirib chiqib ketgach, Tengiz alyumin krujkaga to‘latib aroq quydi-da, mehmonga uzatdi. Nuriddin uni olish uchun qo‘l ham uzatmadi.
— Ha, — dedi Tengiz, qoshlarini chimirib. — Hazar qilyapsanmi?
— Ichmayman, — dedi Nuriddin. So‘ng tarang vaziyatni yumshatish maqsadida qo‘shib qo‘ydi: — Shu paytgacha ichmaganman.
— Namoz o‘qiysanmi?
— Yo‘q.
— Unda menga o‘xshagan chala musulmon ekansan. Ichmaydigan odamlarni hurmat qilaman. Ichishni anavi to‘ng‘izlarga chiqargan. Bu nima, bilasanmi?
— Aroqni aytyapsizmi?
— Ha, sen bilan men buni aroq deymiz. Aslida bu bizning millatimizni qirib tashlovchi atom bomba. Bu enag‘arlar bizlarni qanday quritishni bilishgan. Sen bilan biz buning fahmiga bormay ichaveramiz, ichaveramiz. Ichib olib bolalarni tug‘diraveramiz. Borib-borib millat qirilib ketganini bilmay qolamiz. Senlar ko‘psanlar, uncha bilinmas balki. Ammo biz kammiz. Hademay qirilib bitamiz.