— Siz... gruzinmisiz?
— Yo‘q... — Tengiz miyig‘ida kuldi: — Men — avarman! — Tengiz bu gapni iftixor bilan aytdi. — Avar degan xalq bor bu dunyoda, eshitganmisan?
Nuriddin eshitmagan edi. Bir oz xijolat bo‘lgani holda bu haqiqatni tan oldi.
— Sen meni gurjiga o‘xshatma. Ular Qofqazni sotishgan. Mening boboblarim esa qofqazimizni bu kofir to‘ng‘izlardan himoya qilgan. Imom Hamzat, imom Shomil, Hojimurodlarni eshitganmisan? Ha, eshitmagansan.
— Men... o‘qimaganman. Sakkizinchini bitirib, dalaga chiqib ketganman. Keyin harbiyga chaqirishib, Afg‘onga tashlashdi. Keyin bu yerlar... qo‘limga bitta kitob olib o‘qimaganman sira.
— Unda seni «esh-shak» deganlari to‘g‘ri ekan. Qaysarliging uchun emas, o‘qimaganing sababli esh-shaksan. O’qimagan odamning esh-shakdan nima farqi bor? Sen mening tariximni bilmaysan. O’zingnikini bilasanmi? Sening hamzatlaring, shomillaring bormi? Bilmaysan! Esh-shak ham o‘zining ota-bobolarini bilmaydi. Gaplarimga hayron bo‘lyapsanmi? «O’g‘ridan ham shunaqa gaplar chiqadimi?» deyapsanmi? Men o‘g‘ri bo‘lib tug‘ilmagan edim. Ota-bobom ham o‘g‘ri emasdi. Men o‘zimnikilarning ushog‘iga ham xiyonat qilmaganman. Men yerimga o‘g‘ri bo‘lib bosib kirganlarning mol-joniga qiron keltiraman. Men o‘g‘ri emas, qasoskor, xunxo‘rman! Ammo o‘g‘ri degan unvonni olganman. Men uchun qasosning o‘zgacha yo‘li yo‘q. Bilasanmi, men salkam oliy ma’lumotli faylasufman. Ha... meni to‘rtinchi kursdaligimda haydashgan. Leningradda o‘qirdim. Bir professor bor edi, — Tengiz shunday deb istehzoli jilmaydi. — Nikolay Aleksandrovich Sagoev degan. Qiziq, a? Ismi o‘rischa, nasabi tog‘liklarniki. Keyin bilsam asli Nazir Alievich Sagoev ekan. Tilimni tiyolmay o‘shanga bir kuni aytdim: «Muhtaram professor, mayli, o‘zingizning ismingizni o‘rischa qilibsiz, otangizning shunday chiroyli ismini nega o‘zgartirasiz? Sizda tog‘liklar nomusidan zarracha bormi?» dedim. U enag‘ar meni komsomol majlisiga qo‘ydi. Mening qaysarligim tutib, majlisda avarcha gapirdim. O’sha professorning o‘zi tarjima qilib turdi. O’ris deganlarning jazavalari tutganini ko‘rsang edi. Qo‘llaridan kelgani — meni komsomollaridan haydashdi.

Shartta turib: «Men avarman! Avarligimcha o‘laman! Tupurdim senlarga!» dedim. Shu bahona bo‘lib o‘qishdan haydashdi. Keyin men bu «o‘qishga» kirdim. Birinchi qilgan ishim — Sagoevning uyini bosdim. Avar knyazlari ham unchalik boy bo‘lishmagandir. Tog‘lik yigitlarni o‘qishga kiritib qo‘yaman, deb tozza shilar edi u enag‘ar. Uyini shilib, qolgan-qutganini yoqib yubordim. O’n yil badalida ikki marta qo‘lga tushib, pishdim. O’n birinchi yili «qonundagi o‘g‘ri» martabasini berib, menga toj kiydirishdi. Endi bildingmi, kimligimni? Bu to‘ng‘izlar meni qul qilish uchun yerimga bostirib kirishgan edi. Endi ularning o‘zlari mening qulim. Bifshteksni o‘ldirganing uchun zarracha afsuslanmadim. Bu enag‘arlar qancha ko‘p o‘lsa, shuncha yaxshi. Sen esa... yashashing kerak! Men senga «Hamzat» deb nom beraman. Shomil bilan Hojimurod ham bizning qahramonlarimiz. Lekin men ularni uncha yaxshi ko‘rmayman. Ular oxiri sinishgan. O’risga taslim bo‘lishgan. Hamzat esa, sinish u yoqda tursin, hatto salgina egilmadi. Joynamozning ustida boshi uzildi. Senda ham shunga yaqin fazilat ko‘rdim. Shuning uchun senga mehrim tushdi. Shuning uchun bu gaplarni senga aytyapman. Ammo sen bola, qaysarligingni arzon bahoga sotar ekansan. Sen mayda-chuyda gaplardan ustun tur. Sen millat uchun sobit bo‘lishni o‘rgan. Shunga aqling yetadimi? Yo‘q, yetmaydi... Afsus, afsus, yetmaydi. Men o‘zbeklar orasida senga o‘xshagan mardini kam ko‘rganman. Senlarning sinishlaring oson. Sen bu yerlardan sinmaydigan odam bo‘lib chiq. Ko‘zlaringni ochib, odam bo‘lib chiq! Hamzat, bir kuni kelib gaplarimni eslaysan. Ana shunda bu o‘g‘ri unchalik ahmaq emas ekan, deb tan olasan.
Hayot-mamot olishuvi Nuriddin, endilikda Hamzat uchun kutilmagan hodisa edi. Qahrli o‘g‘rining bu gaplari esa, mutlaq kutilmagan hol bo‘ldi. Bu gaplarning mag‘zini chaqishga harakat qildi. Keyingi uchrashuvlarda yana shu haqda gap ochilarmikin, deb kutdi. Biroq, Tengiz qahrli o‘g‘riboshi libosini yechib, ochilib gaplashmadi. Faqat ancha keyin, nohush voqealar so‘ngida ajralar mahallarida «Sen mening himoyamdasan. Men o‘lsam, odamlarim himoya qiladilar. Sen o‘sha kungi gaplarimni unutmasang bo‘ldi: aslo sina ko‘rma!» deb ta’kidladi.

«MURIK»

Qamoq olamining ikki tartib-intizomi bor. Birinchisiga huquq idoralari tartib berganlar. Bunisi qog‘ozga tushgan, muhrlangan. Unga ko‘p holda amal qilinmaydi. Ikkinchisi qog‘ozga yozilmagan, muhrlanmagan. Ammo unga bexato tarzda bo‘ysuniladi. Qonundagi o‘g‘rilar tomonidan joriy etilgan tartib-qoidalarning buzilishi ulug‘ bir fojia sanalib, buzg‘unchi kechirilmaydi.
Qamoqxonalar, lagerlar garchi simto‘siqlar bilan o‘ralib, qurolli soqchilar bilan qo‘riqlansa-da, o‘g‘rilar turli o‘lkalarga sochib yuborilgan bo‘lsa-da, ularni bir-birlariga bog‘lab turuvchi botiniy robita g‘oyat mustahkam edi. Belorussiyadagi lagerda bo‘layotgan gaplarni Moskvadagi generallardan avval Vorkutadagi mahbuslar eshitishardi. «Lager teletaypi» deb nomlanuvchi xabar xizmati bexato ishlardi. Generallar botiniy zanjir mavjudligini, uning har bir hal-qasini bilishsa-da, o‘zlarini bilmaganga olishardi. Halqalarni uzib tashlash qo‘llaridan kelsa-da, botina olishmas edi. Zero, ta’bir joiz bo‘lsa, o‘zlari ham shu zanjirning bir halqasi edilar.
Tartib etilgan qoidalarga ko‘ra, «lager teletaypi» Murikning bu tomonlarga kelishini o‘n besh kun avval ma’lum qilgan edi.
Daraxt kesiladigan joy o‘zgarib, daryo sohilidagi chayla ham ko‘chirilgan edi. Quyosh yoz fasliga xiyonat qilib, kuzning zaharli nafasi hukmini o‘tkaza boshlagani uchun chaylaga joylashgan «politbyuro»ning «shtab-kvartira»si barakka ko‘chirilgan edi. Bu yerlarning betayin havosi o‘zini namoyish etgan — ezib yoqqan yomg‘irdan so‘ng oz fursat yuz ochuvchi oftob badanga harorat berishga ulgura olmas ham edi. Mahbuslarni qiyratib tashlagan chivinlar kelgusi yozda uchrashish umidida issiq uyalariga kirib ketganlar. Chivinlar azobidan qutulgan mahbuslar uchun shu shilta ayozli mavsum a’loroq tuyular edi.

Egniga paxtali kalta to‘n, boshiga telpakni qiyshaytirib kiyib olgan Tengiz nam tortgan xashak ustida uzala tushib yotganicha pinakka ketgan edi. Pachoqburun kirib, uning oromini buzdi.
— Nima deysan?— Tengiz esnab, qaddini ko‘tardi.
— Naxodkadan ksiva bor.
— O’qi, kimdan ekan?
— Garbuzdan.
— Garbuz? — Tengiz «kim ekan u?» deb o‘yladi. Har qancha tirishsa ham Garbuzning kim ekanini eslay olmadi. Uning xotirasi yaxshi edi. Bir ko‘rgan odamini, bir marta eshitgan ismni o‘n yildan keyin ham qiynalmay eslardi. Leningradda o‘qib yurgan kezlari u boshqa talabalar kabi daftar tutmas edi, mual-limlarning ma’ruzalarini yozmas edi, xotirasida saqlab qolardi. «Mening darsimni mensimaysan», deb da’vo qilgan muallimga Leninning «Falsafa daftari»dan bir necha sahifani yoddan aytib bergach, do‘stlari uni «tirik kompyuter» deb atay boshlagan edilar. Ana shunday mukammal xotira egasi Garbuzni eslay olmadi. Pachoqburun xatni o‘qiy boshlagach, masala oydinlashdi. Pachoqburunning faqat burni emas, bilimi ham pachoqqina edi. Beshinchi sinfda ikki yil sabot bilan o‘qigach, oltinchi sinfga bormay qo‘ya qolgandi. Rus alifbosidagi o‘ttiz uch harfning teng yarmidan ko‘prog‘ini, ya’ni naq o‘n yetti harfni erkin o‘qiy olish martabasiga yetgan bu «donish»ning o‘ziga o‘xshash bir o‘g‘ri qo‘li bilan yozilgan maktubini hij o‘qishini tasavvur qiling-u, Tengizning chidamiga qoyil qolavering. Ammo Tengiz ham temirdan emas. Uch-to‘rt jumla o‘qilguncha chidadi, so‘ng xatni Pachoqburunning qo‘lidan yulqib oldi. Katak daftar sahifasining bir burchi yirtilib, Pachoqburunning barmoqlari orasida qoldi. Xatga ko‘z yugurtirgan Tengizning yuragi battar siqildi. Bu odam qo‘li bilan yozilgan xatmi yoki siyohga botirib qog‘oz ustiga qo‘yib yuborilgan o‘rmon chumolisining izlarimi, buni eskpert aniqlab bermasa, oddiy odamning farqlashi qiyin edi. Tengiz unda-bunda harfni eslatuvchi belgilarni qo‘shib, bir amallab o‘qiy boshladi:
«O’g‘rilar omon bo‘lsin!

Salom, Tengiz, salom qorindoshim! Senga yetib ma’lum bo‘lsinkim, bu men — Oleg «Garbuz»man. Senga va Irkutsk tsentralidagi barcha o‘g‘rilarga, «politbyuro» a’zolariga, sizlarning yelkadoshlaringizga birodarlik salomlarim bo‘lsin! Qimmatbaho salomatliklar qalay? Xudo barchalaringizga uzoq yillar omonlik bersin.
Qorindoshlar, jondosh o‘g‘rilar, bizning Naxodkada mendan tashqari Valdemar «Olov», Boris «Shimol» ham bor. Biz uch o‘g‘rimiz, ammo haligacha birontamiz toj kiyish baxtiga muyassar bo‘lmaganmiz. Malyavamning dastlabki satrlaridayoq o‘z murodu maqsadimni bayon qila qolay: men siz mehribon o‘g‘rilarning biringizga uka, biringizga do‘st, ulug‘larga esa o‘g‘il yoki jiyan bo‘lib, mo‘‘tabar o‘g‘rilar oilasining teng a’zosi sifatida qatorlaringizga kirmoqlikni orzu qilyapman. Men bundan buyongi hayotimni o‘g‘rilik mehrobiga atadim. Bundan buyon siz mehribon zotlar bilan yelkama yelka turib, barcha dardu alamlarni birga totmoqqa, teng baham ko‘rmoqqa qaror qildim.
Qadrdonim Tengiz! Men qamoqda hali ko‘p o‘tiraman. O’g‘rilarning muqaddas oilasiga a’zo bo‘lsam, «qonundagi o‘g‘ri» tojiga lozim ko‘rilsam, balki qolgan umrimni ham qamoqda o‘tkazarman. Bu masalada sizlar nima iroda qilsangiz, shu bo‘ladi. Men ozodlikda yurganimda sizlar haqingizda ko‘p eshitganman. Sizlar tomonga intilganman. Biroq, sizlar bilan yuzma-yuz uchrashish baxti menga nasib etmadi. Xatimni o‘qib bo‘lgach, barcha kamchiligu gunohlarimni yozib yuborarsizlar. Sizlarning ko‘rsatmalaringizga amal qilib, bundan keyingi hayotim masalalarini o‘g‘rilar qoidasiga xilof qilmagan holda yechib borayin. Men qanday og‘ir kunlarda sizlarni bezovta qilayotganimni bilib turibman. Iltimosim qabul qilingan taqdirda ro‘paramda qanday mashaqqatlar turganini ham his etyapman. Bu satrlarni yozish ham menga oson bo‘lmadi. Bu xat o‘zimning hayotim xususidagi bir hukmdir. So‘nggi nafasimga qadar o‘g‘rilarning ulug‘ oilasiga sodiq qul bo‘lib xizmat qilaman. Agar u dunyoda ham o‘g‘rilik hayotini davom ettirish lozim bo‘lsa, u dunyoda ham faqat o‘g‘rilar oilasiga qulman.

Aziz va qondosh o‘g‘rilar! Endi o‘zim haqimdagi ma’lumotni yozay: men tulalikman. Birinchi marta 1978 yil 2 mart kuni mashina o‘g‘irlash paytida qo‘lga tushib, olti yilga qamaldim. Bir yildan so‘ng o‘smirlar qamoq lageridan kattalarnikiga o‘tdim. Ikki yil Yaroslavlda o‘tirdim. So‘ng «Etap» bilan Lvovga yuborildim. Zekvagonda Seryoja «Oqqush» bilan tanishdim. U menga ko‘p narsalarni o‘rgatdi. Lvovda ekanimda o‘g‘rilar qurultoyi bo‘ldi. Sakson to‘rtinchi yilda ozodlikka chiqdim. O’n besh kundan so‘ng 212-moddaning uchinchi bandi bilan yana besh yil berishdi. Hali Tuladagi qamoqda ekanimda o‘g‘rilarning qurultoyi bo‘ldi. Vitya «Kalina», Sulton Chechen bilan shunda tanishdim. (Sultonni Xudo rahmat qilsin, yotgan yeri momiq bo‘lsin!) Sulton meni lagerdagi tartibga boshliq qilib ketdi. Ko‘p o‘tmay promzona komendanti o‘ldirilib, hamma yoq ag‘dar-to‘ntar bo‘ldi. Komendant zonada qanjiq-musorlarning qurultoyini o‘tkazmoqchi edi. Mening bo‘ynimga hech nima ilisha olmadi. Ammo Tverga borgach, yana bir yarim yilni bo‘ynimga ilishdi. Bu yerda boshqa o‘g‘rilar bo‘lmagani sababli sizlarinng birodaringiz Ostap «Janjal» bu yerdagi tartib-intizomni boshqarishni menga topshirdi. Bu ishonch men uchun katta baxt edi!
Uchinchi marta bankka hujum qilganimda qo‘lga tushib, mana shu yerda o‘tiribman.
Iltimosimga javobni sabrsizlik bilan kutaman.
Siz — eng mehribon, eng halol o‘g‘rilarga mustahkam sog‘liq va ozodlik tilayman.
Siz ulug‘ zotlarni g‘oyibona bir-bir bag‘riga bosuvchi tulalik Oleg «Garbuz». 26.08.1988. Naxodka.»
Tengiz xatni o‘qib bo‘lgunicha ko‘zlari tinib, gardanida og‘riq paydo bo‘ldi. Avval mijjalarini yengil uqalab, so‘ng gardanini siladi. «Bitxat bo‘lsa ham gaplarni topib yozarkan. Agar o‘zining kallasidan chiqarib yozgan bo‘lsa, ahmoqqa o‘xshamaydi, — deb o‘yladi Tengiz. — Lekin... Nima uchun shu paytgacha u haqda eshitmagan ekanman?» Tengiz shu xayol bilan Pachoqburunga qaradi. U buyruqqa mahtal holda somelik ila turardi.
— «Politbyuro»ni to‘pla.

E’tiborli o‘g‘rilarni yarim soat ichida to‘plab kelish uchun Pachoqburunga shu qisqa buyruqning o‘zi kifoya qildi.
«Politbyuro» deganlari tojdor o‘g‘rilardan iborat kengash edi. Garchi Tengizning obro‘yi qamoq lageri boshlig‘idan ham balandroq bo‘lsa-da, ayrim masalalarda bu kengash hukmiga xilof ish ko‘rishga huquqi yo‘q edi.
Bifshteks o‘ldirilganidan beri «politbyuro» yig‘ilmagan edi. Ha, o‘shanda Tengiz bir adashdi. U aslida Nuriddinning adabini berib qo‘ymoqchi edi, so‘ng o‘zi tomon og‘dirmoqchi edi. Hirsday Bifshteksning bir tepki bilan o‘lib qolishi hayoliga ham kelmagan edi.
Lagerda Bifshteksning «qochgani» haqida xabar tarqalishi bilan Valera «Qo‘tos» deb laqab olgan «politbyuro oqsoqoli» Tengizni chaqirtirdi. Qo‘tos qolgan umrini qamoq lageriga bag‘ishlagan o‘g‘rilardan edi. U ozodlikka chiqishni istamasdi. Qamoq muddati nihoyasiga yetay deganda bir qiliq chiqarardi-yu, o‘zining ta’biri bilan aytilganda, «kurort mavsumi cho‘zilardi». Uning asosiy vazifasi — kelajakda ulug‘ o‘g‘ri bo‘lib yetishishi mumkin bo‘lgan yigitlarni aniqlab, tarbiyalash edi. Shu jihatdan qaralganda Nuriddinning tarbiyasi bilan avval «Qo‘tos» shug‘ullanishi lozim edi.
Qo‘tosning yo‘qlovi Tengiz uchun kutilmagan bo‘lmadi. Bugunmi-ertami baribir ro‘para bo‘lishini bilib, javoblarni tayyorlab qo‘ygan edi. Ammo Qo‘tosning belgilangan barakda yakka o‘zi emas, «politbyuro» a’zolari bilan birgalikda kutib olgani Tengiz uchun kutilmagan hol bo‘ldi. Xayoliga «nima bu, to‘ntarishmi?» degan fikr chaqmoq nuriday urildi-yu, o‘sha zahoti so‘ndi. Chunki Tengiz shunday bo‘lgan taqdirda ham og‘ir ahvolda qolmasligini bilardi. Bunga o‘xshash isyonlarning hisob-kitobini qilib qo‘ygani uchun xotirjamligini yo‘qotmadi.
Qofqazlik tojdor o‘g‘rilar bilan hazillashib bo‘lmasligini bilgan «politbyuro» a’zolarida Tengizga qarshi bir ish yuritish fikri yo‘q edi. Ular faqat Bifshteks taqdirini oydinlashtirib olmoqchi edilar.

Tengiz ostona hatlashi bilan Qo‘tos o‘rnidan turdi-da, unga peshvoz chiqdi.
— Knyaz, sen xafa bo‘lma, favqulodda hol bizni to‘planishga majbur etdi, — dedi u, Tengizga qo‘l uzatib.
Qofqazlik tojdor o‘g‘rilar o‘zlarining kelib chiqishlarini mashhur knyazlarga bog‘laganliklari uchun asosiy laqablari qolib, hurmat yuzasidan ularga «knyaz» deb murojaat qilish o‘g‘rilar olamida odat tusiga kirgan edi. Bu odat barcha «knyaz»lar qatorida Tengizga ham yoqar edi. Yetti pushti oliymaqom xonadonga yo‘lamasa ham u o‘zini chinakam knyaz his qilardi. Qo‘tosning «knyaz» deb murojaat qilishi esa vaziyatning aytarli keskin emasligiga dalolat edi.
Tengiz yig‘ilganlar bilan birma-bir ko‘rishgach, to‘rga o‘tdi. Qo‘tos uning yoniga o‘tirdi. Tengiz sigaret tutatgach, Qo‘tosga yuzlandi:
— Nima bo‘ldi?
— Bizni Bifshteks qiziqtiryapti. U hamisha sening yoningda bo‘lardi?
— Ha, bo‘lardi, — dedi Tengiz xotirjam ravishda. So‘ng xuddi oddiy bir xabarni eslaganday qo‘shib qo‘ydi: — O’lmasidan ilgari...
— O’ldimi? — Qo‘tos ajablanib, to‘planganlarga qarab oldi. Ular ham hayratlarini yashirmay Tengizga tikilishdi. Lager hayotida birovni o‘ldirish, yoki itday o‘lib ketish aytarli ajablanarli hol emas. Tojdor o‘g‘rilarni hayratga solgan narsa — yaqin odamlarining o‘limi tafsilotidan vaqtida xabar topmaganlarida edi. Agar sheriklariga bu olamga begona kimsa qasd qilgan bo‘lsa, kechiktirmay jazolashlari shart. Tengiz ularning bu fikrini ham uqsa-da, javobga shoshilmadi. Sigaretni yana ikki-uch, chuqur-chuqur tortib, nafsini orom toptirgandan keyingina javob berdi:
— Ha, o‘ldi. Bir mishiqini eplay olmadi. Adabini berib qo‘y, devdim, bir tepkini ko‘tara olmay o‘ldi. Bola balo ekan.
— Kim? Sen uni o‘ldirdingmi? — Bu safar Qo‘tosning ovozida tahdid sezildi.

— Ayb u bolada emas.
— Kimligini ayt bizga!
— Bilishga qiziqayotgan bo‘lsalaring aytaman: «Eshshak», Bublikka egilmagan bola.
— Uni menga qo‘yib berishing kerak edi?
— Bo‘lar ish bo‘ldi endi. Men sinab qo‘rdim — mard bola ekan. Yaxshilab tarbiya qilsang zo‘r o‘g‘ri chiqadi undan. Ammo u endi u «esh-shak» emas, nomi «Hamzat» bo‘ladi.
— Nega?
— Men shuni xohladim.
— Knyaz, sen haddingdan oshma! — Ukraina tomonlarda «Koshak» nomi bilan mashhur bo‘lgan o‘g‘ri Tengizning so‘zini dag‘allik bilan uzdi: — Sen musulmoningni himoya qilib, zo‘r yigitni o‘ldirtirib yubording!
Tengiz sigaretini tutatib, unga tutun orasidan ko‘zini sal qisibroq qaradi:
— Koshak, bilmasang bilib qo‘y: mening dinim ham, millatim ham — o‘g‘ri! Qo‘tos, sen bunga tushuntirib qo‘y. — Tengiz shunday deb o‘rnidan turdi. Ostonaga yetganida to‘xtab, orqasiga o‘girildi. — Koshak, bilib qo‘y, bu olamda faqat bittagina o‘g‘ri degan millat bor. Bu millat oldida boshqalari sariq chaqa. Agar shunga aqling yetmasa, sen o‘g‘ri emassan, mujiksan! — Tengiz eshikni bir tepib ochdi-da, tashqariga chiqdi. Uch-to‘rt qadam yurib, to‘xtadi. Uning fikricha, hozir ortidan Qo‘tos chiqib kelishi lozim edi — yanglishmadi.
— Knyaz, sen xafa bo‘lma. Koshakka yetadigan ahmoq bu dunyoda kam topiladi. Ahmoqona gaplarni ko‘p gapiradi-yu, ammo yuragi toza bola. Ko‘nglida kiri yo‘q. Sening nima uchun achchiqlanganingni tushunmay o‘tiribdi, u ahmoq! Tushunganidan so‘ng o‘zi kelib sendan kechirim so‘raydi.
— Xafa emasman,— Tengiz shunday deb jilmaydi,— oilamizga bir-ikkita shunaqa dovdir ham kerak. Bo‘lmasa, yashashning qizig‘i qolmaydi.
— To‘g‘ri aytasan. Unga shu yerlarda chidash mumkin. Ozodlikda bunga sherik bo‘lganning sho‘ri quriydi.
Qo‘tos to‘g‘ri aytgan edi — Koshak ikki kundan so‘ng Tengizdan uzr so‘radi. O’zining ham dunyoda yagona o‘g‘ri millatidan ekanini bayon qildi.

Ana o‘sha voqeadan beri «politbyuro» endi rasmiy kengashga chorlangan edi. Oleg «Garbuz»ning iltimosnomasini o‘qishdan avvalroq Tengiz, «politbyuro»ni chaqirishni reja qilib qo‘ygan edi. Kecha oqshomda qo‘liga yetib kelgan bir xabar uni «politbyuro» bilan maslahatlashishga undagan edi.
«Politbyuro» to‘plangach, Tengiz o‘tirgan yerida ularga bir-bir qarab chiqdi.
— Knyazlarim, — garchi qofqazliklardan boshqalar bu nomga da’vo qilmasalar-da, Tengiz ularga bo‘lgan hurmatining baland ekanini bildirib qo‘yish uchun gapini shunday boshladi, — knyazlarim, bugun biz ikki muhim masalada yagona qarorga kelishimiz kerak.
Tengiz birinchi masala deb Oleg «Garbuz» iltimosini bayon qildi. U gapini tugatmayoq Koshak e’tiroz bildirdi:
— Onasi o‘n marta qayta tug‘sa ham undan o‘g‘ri chiqmaydi, — dedi u stolga kafti bilan urib-urib qo‘yib. — Kozel u! Boshqa gap yo‘q! Tulada nima uchun suvdan quruq chiqqan? Kozel edi! Promzona komendanti bizning odam edi. Hech qanaqangi qanjiq-musorlarga aloqasi yo‘q edi.
— Aniq bilasanmi? — deb so‘radi Qo‘tos.
— O’shanda men Kurskda edim. Aniq bilaman.
— Men «Garbuz» deganini endi eshityapman. Kozel bo‘lsa nima uchun shu paytgacha jazosiz yuribdi?
— Tutqich bermayotgandirda. Agar unga toj kiydirsak, hammamiz rasvo bo‘lamiz.
— Agar kozel bo‘lsa... agar ayyor bo‘lsa... — Tengiz o‘ylanib qoldi. — Boshqa lagerlarga ham shunaqa xat yozgandir? Tezda aniqlash kerak. Qo‘tos, o‘zing shug‘ullan bu ish bilan. Agar shunday qilgan bo‘lsa, boshiga toj o‘rniga sirtmoq ilish kerak. Ilganda ham pinhona emas, shov-shuv bilan osib o‘ldirish kerak. Boshqa kozellar o‘zlarini nima kutayotganini bilib qo‘yishsin. Birinchi masala — tamom! Endi ikkinchisi — biz tomonlarga «Murik» kelayotgan emish, — Tengiz shunday deb o‘tirganlarga savol nazari bilan boqdi.