— Murik? Kim u? — deb so‘radi Qo‘tos.
— Bilmaysizlarmi? — Tengiz istehzoli jilmayib, yon cho‘ntagidan bir varaq qog‘oz oldi.— «Cho‘mich»— Slava Galiulin. MUR1ga xizmat qila boshlagani uchun laqabini o‘zgartirib, «Murik» deb qo‘yishibdi. Ma, o‘qi, — u shunday deb, xatni Qo‘tosga uzatdi.
Qo‘tos maktubga ko‘z yugurtirib, bosh chayqadi-da, so‘ng ovoz chiqarib o‘qiy boshladi:
— «Irkutsk tsentralidagi halol birodarlarimizga salomlar bo‘lsin. Salom yo‘llovchilar — Pskov lageridagi o‘g‘rilar — sizlarga omonlik tilaydilar. Qadrdon o‘g‘rilar, bu shoshqich xatimiz bilan sizlarni ogoh etamiz: biz bilan «Cho‘mich» — Galiulin birga bo‘ldi. Bilib qo‘yinglarki, u bizning pok va muqaddas nomimiz — o‘g‘ri nomi bilan yashirinib yurgan bir qanjiqdir. Ha, bilib qo‘ying, u O’G’RI emas, u qanjiqdir! O’g‘ri nomiga isnod keltirgani uchun uni faqat qanjiq yoki ABLAH deb atash mumkin. O’zini hurmat qiluvchi har bir o‘g‘ri, har bir mahbus u bilan shu nomiga yarasha muomalada bo‘lishi kerak. Shu bilan birga barcha qanjiqliklari uchun jazosini olishi shart! Yana bilib qo‘yinglarki, Moskvada o‘g‘rilar qurultoyi bo‘lib o‘tdi va Cho‘michga nisbatan qaror qabul qilindi. Qarorga binoan, u QANJIQ deb e’lon qilindi. Moskva pupkarlariga xizmat qilgani uchun unga «MURIK» deb nom berildi. Uni qabul qilganlaringda shu qaror yoddan ko‘tarilmasin.
Pskovda biz olti o‘g‘rimiz: Kato, Kuyov, Yo‘lbars, Sibir, Avliyo va Olov barchalaringizga ozodlik tilab qoladilar».
Qo‘tos o‘qishni yakunlamay, Koshak stol ustiga musht urib, to‘ng‘illadi:
— Cho‘mich kelishi bilan menga berasanlar. U bilan ozgina hisob-kitobim bor.

Bu gapni eshitib, Tengiz unga tikilib qoldi.So‘ng kengash a’zolariga savol nazari bilan bir-bir qaradi:
— Xo‘sh, Murikni Koshakka beramizmi? — Tengiz shu savolni o‘rtaga tashlab, sukut qildi.O’tirganlardan sado chiqmagach, davom qildi: — Biz o‘g‘rilarning bir ahmaqligimiz bor. Faqat o‘zimizning hisob-kitobimiz bilan qiziqamiz. O’g‘rilarning muqaddas olami bilan esa, ishimiz yo‘q. Oilamiz qanjiqlar bilan to‘lib ketyaptimi, irib ketyaptimi, sasib ketyaptimi — ishimiz yo‘q. Xo‘sh, Koshak, Murik seniki. Nima qilasan, o‘ldirasanmi?
— Qiynab o‘ldiraman.
— Ana shu-da! Nima uchun qanjiqlik qilgan, nima uchun qamalib bu yoqlarga yuborildi? Bilish kerakmi? Gap shu: Murik kelaversin. Yuraversin. Biz esa, go‘yo hech nima bilmaymiz. Biladiganimizni bilib olaylik, ana undan keyin u Koshakniki. Istasa homicha yesin, istasa pishirib yesin. Boshqa gap yo‘q. Takliflaring bo‘lsa aytlaring.
— Taklif bor, — dedi Koshak tirjayib. U majlis qaroridan mamnun edi, shu bois bir hazil qilgisi keldi. So‘zlashga ijozat berilgach, o‘rnidan turib, yoqasini tuzatgan bo‘ldi: — O’rtoq kommunistlar, majlisimiz nomidan KPSS bosh kotibi Gorbachga tabrik telegrammasi yuborsak.
Bu hazil to‘mtoq bolta bilan o‘tin yorishni eslatsada, o‘tirganlar Koshakka qarab jilmayib qo‘yishdi. Tengiz ham kulimsirab, uning bu haziliga yakun yasadi:
— Yaxshi taklif. Telegramma yoz-da, yumaloq muhr o‘rniga nozik yeringni bosa qol.
«Politbyuro» majlisi shu tarzda kulgu bilan yakunlandi. Oradan to‘rt kun o‘tib, Murik tashrif buyurdi. Unga qadar «lager teletaypi» orqali Tengiz muhim ma’lumotlar oldi.

XIYONAT

Matluba eridan xat olib kelgan yigitga boshdan-oyoq razm soldi. Avvaliga «qamoqda birga o‘tirganmikin?» deb o‘yladi. Ammo xushro‘y yigitning jilmayib qarashida, rangi-ro‘yida qamoqning sovuq nafasidan asorat yo‘q edi. Yigit «ichkariga kiring», degan taklifdan so‘ng tarang qilmay, juvonga ergashdi. Tursunali qamalishidan ilgari, amal otini surib javlon urayotgan mahallarda bu uyni ko‘rgan odam oradan bir yil o‘tib-o‘tmay yana ostona hatlab ichkari qadam qo‘yguday bo‘lsa, «yopiray, kecha o‘g‘ri urib ship-shiydam qilgan shekilli», deb yoqa ushlashi tayin edi. Ko‘zni qamashtiruvchi gilamlar, qandillaru javonlar endi yo‘q. Matluba eri qamoqqa olinib, mol-mulki xatga tushguniga qadar yashirishga ulgurganini yashirdi. Qolgani esa, musodara qilindi. Uy xo‘jalik ixtiyorida bo‘lgani, Matlubaning o‘zi shu xo‘jalikda ishlayotgani uchun tortib olinmadi. Yangi direktor insof qilib, ularga «uyni bo‘shat», deb tiqilinch qilmay, yangisiga joylasha qoldi.
Matluba dardini kimga aytishni bilmay, to‘rt devor orasida to‘rt bolasi bilan kun kechirib yurgan edi. Davlat boylikni tortib olgani bilan Xudo bolalarning rizqini qiymas ekan. Gilamsiz, billur qandilsiz uyda ham yashash mumkin ekan. Dunyoda tirik beva faqat u emas ekan. Tirik yetimlar ham ko‘p ekan. Eri qamalgan xotinning joni chiqib keta qolmas ekan. Otasi qamalgan bolalar taqdirga tan berib yashayverar ekan, ulg‘ayaverar ekan...
Qamoq — jinoyatchi uchun jazo. Bu dunyoda jinoyatga dahli yo‘q odamlar uchun ham jazo bor ekan. Balki harom luqmaga sherik bo‘lgani uchun bunday jazo joizdir? Matluba buni bilmaydi. Bu haqda o‘ylab ham ko‘rmagan. Bunga keyinroq aqli yetadi. Hozir bilgani — qo‘lidagi xatda yozilgan gaplar... Ya’ni har oyda «soliq» to‘lab turish.
Matluba xatni to‘rt marta o‘qib chiqsa ham tushunmadi. Yigitga savol nazari bilan tikilib qoldi.

— Cheksam maylimi? — deb so‘radi yigit hotirjam ravishda. U juvonning hayrat iskanjasida ekanini bilib tursa-da, parvo qilmadi. Uy bekasi bosh irg‘ab «chekavering» degach, labiga sigaret qistirdi. Ammo o‘t oldirmay turib so‘radi: — Tinchlikmi? Nima deb yozibdilar?
— Nima deb yozilganni... bilmaysizmi?
— Men birovning xatini o‘qimayman, — yigit shunday deb sigaretini tutatdi.
— Xatni o‘z qo‘llari bilan yozib sizga berdilarmi?
— Yo‘q. Menga birodarlarim keltirishdi. Men eringizni tanimayman. Mening vazifam — xolis xizmat.
— Soliqni... sizga to‘laymanmi?
— Ha, soliqnimi? — Yigit jilmaydi. — Hozircha menga. Men kelolmasam boshqa odamni yuborishadi.
— Yuborishadi? Kim yuboradi?
— Buni bilishingiz shart emas.
— Men... tushunolmayapman?
— Tushunolmayapman? Mayli, yaxshi xotinga o‘xshaysiz, sizga tushuntirib bera qolay: sizga er kerakmi? Ha, albatta kerak. Sizga er kerak bo‘lmasa ham bolalaringizga ota kerak. Demak, u qamoqdan sog‘-salomat qaytishi shart. Qamoqda esa, opaginam, ko‘p odamlar bekordan bekorga o‘lib ketadi. Birovlar bitta kichkinagina toshga qoqilib ham o‘lib ketar ekan. Baxtsiz hodisalar ko‘p-da. Qamoqdagi birodarlarimiz eringizni himoya qilishadi. Uning bitta tuki ham bekorga to‘kilmaydi. Siz «soliq» deyapsiz-u, aslida unday emas. Bu xizmat haqi. Hukumat qorovullarga ham maosh to‘laydiku, to‘g‘rimi? Ana, siz ham shunaqa to‘laysiz-da.

— Qanchadan to‘layman?
Yigit darrov javob bermadi. Tutatib bo‘lgach, kuldon o‘rniga qo‘yilgan likopchaga sigaret qoldig‘ini bosib ezdi-da, to‘lanajak xizmat haqi miqdorini aytdi. Buni eshitib, Matluba bir seskandi. «Xato eshitmadimmi?» deb, so‘radi:
— Bir yilgami?
— Eringizning jonini hurmat qilmas ekansiz, opaginam. Har oyda to‘laysiz. Balki uch oyligini, balki yarim yilligini qo‘shib oldindan to‘larsiz. Oldindan to‘lasangiz, bir oz kamaytiramiz, buni o‘zaro kelishib olamiz.
— Menda buncha pul yo‘q... Topganim bolalarim...
— Opaginam, siz topgan pulingizni bolalaringizga ishlatavering. Siz bizga eringizdan qolganidan cho‘tal berib tursangiz yetadi.
— Erimdan... hech narsa qolmagan... Bori shu — ko‘rib turganingiz. Davlat hammasini tortib oldi.
— Davlatga tuhmat qilmang. Bizning davlat, opaginam, odil davlat! Bilmasangiz bilib oling. Hech qachon hammasini tortib olmaydi. U-buni yashirib olishga imkon beradi. To‘rtta bolangiz bor, a?
— Ha... — Matlubaning ko‘ngliga yomon fikr kelib, qo‘rqib ketdi: — Nimaga so‘rayapsiz?
— Shunchaki qiziqdim. Ular ham otalari qaytgunicha sog‘-salomat yurishlari shart. Ota qamoqdan qayt-sa-yu...
— Bolalarimga tegmang! — Matluba beixtiyor shunday deb baqirib yubordi. Mushtlari o‘z-o‘zidan tugildi.
— Opaginam, o‘zingizni bosing. Bizlar odamxo‘r emasmiz. Biz siz bergan xizmat haqi evaziga o‘zingizni ham, bolalaringizni ham himoya qilamiz. Pul ketsa ketsin, jon ketmasin. Mening yana yarim soat vaqtim bor. Birinchi xizmat haqini bugun olib ketishim kerak.
— Hozir yo‘q menda bunaqa pul.

— Sizdan hoziroq talab qilayotganim yo‘q. Yarim soat vaqtim bor, deyapman-ku? Bo‘la qoling, qimirlang.
Bu gapdan keyin ham Matluba bir necha daqiqa harakatsiz turdi. Yigit esa, boshqa gapga hojat yo‘q, deganday indamasdan o‘tiraverdi. Matluba «Yarim soat vaqti bo‘lsa ko‘chaga chiqib, mashinasida o‘tira qolmaydimi?» degan fikrda unga qarab-qarab qo‘ydi.
U «uyda pulim yo‘q» deb yolg‘on so‘zlagan edi. Aslida esa, «biror kunimga asqotar» degan umidda yashirib qo‘ygani bor edi. Ammo bu yigit shunday yalpayib o‘tiraversa, u qanday qilib oladi? Undan tashqari bu yigitning aytganlari shunchaki po‘pisami yo jiddiy-mi — hali to‘la farqiga borolgani yo‘q. Dastlab bu yigit ko‘ziga hushro‘y ko‘rinib edi. Endigi o‘tirishi esa... «He, go‘laymay o‘l!» deb ichida qarg‘adi.
— Yarim soat... Birovdan so‘rab topgunimcha... Bir-ikki kundan keyin kelsangiz... topib qo‘yardim.
— Kelib-ketish oson ekanmi? Men ammangizning qishlog‘idan kelganim yo‘q. Xo‘p, mayli, bir-ikki kundan keyin men kelmayman. O’zingiz borasiz.
— O’zim boraman? Qayoqqa?
— Bahonada adangizni ko‘rib kelarsiz?
— Adamni... bilasizmi?
Yigit istehzo bilan kuldi.
— Laqma xotin ekansiz. Uyingizni to‘g‘ri topib kelgan odam adangizning ikki yildan beri palaj bo‘lib yotganini bilmaydimi? Xullas, ikki kundan keyin adangiznikida ko‘rishamiz. Ismim Xursanali, siz ishlayotgan sovxozning hisobchisiman. Tushundingizmi? Bizning siz bilan bo‘ladigan hisob-kitobimizni birov bilmasa faqat o‘zingizga foyda. Milisadan umid qilmang. Milisa sizga emas, bizga xizmat qiladi. Biz sizga o‘xshaganlardan xizmat haqi to‘plab, hatto o‘sha Maskovdagi generallargacha boqamiz. Shuni unutmasangiz bo‘lgani. Siz bilan biz endi begona emasmiz. Ha, aytmoqchi, bizda «bir-ikki kun sabr qiling», degan gap bo‘lmaydi. Bir safar mayli, kechiraman. Bundan keyin har bir kun uchun yuz qo‘shiladi. Aql bilan ish yuritsangiz hamyoningiz zarar ko‘rmaydi. Eringiz unda tinch, siz bunda bola-chaqalaringiz bilan tinchsiz. Xudo beraman, desa shu-da!

Yigit o‘rnidan turib, eshik sari yurdi. Ostonaga yetgach, orqasiga o‘girildi:
— Mehmondo‘st emas ekansiz. Mayli, xafa bo‘lmayman. Osh-choyga qarzdorsiz, unutmang, — o‘zini Xursanali deb atagan yigit bir jilmayib qo‘ygach, tashqariga chiqdi.
Matluba unga xayr ham demadi, kuzatish uchun ostona ham hatlamadi.
Yigitning huddi balo chaqiniday kelib-ketishi uning xushini oldi. «Tursunali akamdan xat olib keldim», deb jilmayganida istaraligina bo‘lib ko‘ringan edi. «Osh-choyga qarzdorsiz», deb chiqayotganida ko‘ziga isqirt bir sulloh bo‘lib ko‘rindi. «Kim o‘zi bu? — deb o‘yladi Matluba. — O’g‘ri desam, o‘g‘riga o‘xshamaydi. Basharasi bip-binoyi. Balki cho‘ntakkesardir yo kallakesarmikin? Unaqaga ham o‘xshamaydi. Yo adasi meni sinab ko‘rmoqchi bo‘lib biror tanishini ishga soldimikan? E, yo‘q. Shunaqasiga sinaydimi? Sinagisi kelsa, «menga vafo qiladimi-yo‘qmi?» deb sinar. O’ziga o‘xshagan bironta shilqimni yuborar. Menga ilmoq tashlatib ko‘rar... E yo‘q... Qorang o‘chgur Nafisasi bilan sharmandasi chiqqanidan keyin mendan vafo talab qilib go‘rga borsinmi?..»
Nafisaning nomi esiga tushib, battar tutoqib ketdi. Stol ustida turgan piyolani olib devorga qarata otdi. Piyola devorga tegib ham, taxta ustiga tushib ham sinmadi.
— Hu ko‘zlaring go‘rda chirisin!
Bu qarg‘ishni ovoz chiqarib aytdi. Nazarida Nafisa ishvali ko‘zlarini suzib qarab turganday bo‘ldi. Bir qarg‘ish bilan yuragidagi dard ko‘tarilmay, ikkinchisini aytdi:
— Aft-basharang go‘rda ilon-chiyonlarga yem bo‘lmasa, rozi emasman!
   

O, ayol qalbi! Dunyoda mavjud barcha fojialar sel bo‘lib yopirilsa chidar-u, ammo erining xiyonatiga sira-sira chiday olmas! Ayniqsa, bu xiyonat o‘z uyida, o‘z to‘shagida sodir etilsa, yurakda yona boshlagan olovni hech nima o‘chira olmas.
Erining xiyonatkor buzuq ekani Matlubaga ko‘pdan ma’lum edi. Hali bu «qorang o‘chgur Nafisa» paydo bo‘lmayoq, bir unga, bir bunga sho‘ng‘ib yurishidan gumon qilardi. Gumoni isbot topganida janjal ko‘taraman, dedi-yu, eplay olmadi. «Chidasang shu, — dedi eri. — Men senga yalinib uylanmaganman, o‘zing xushtor bo‘lib tekkansan. Men bitta xotinga qanoat qiladigan erkaklardan emasman. Ko‘ngling sovugan bo‘lsa, ana, orani ochiq qilginu otangnikiga jo‘nayver. raykomga dodvoy deb borasanmi, undan narigami, menga baribir. Mendan olsa amalini oladi. Sen esa, erdan ayrilasan. Ikkita bola bilan seni birov olarmikan? Menga tegishda otangning roziligini olmagansan. Ketsang, otangnikiga ham sig‘maysan. Undan ko‘ra nafasingni chiqarmay yashayver... Sen xotinimsan. Ular bir o‘ynash. Sen bilan ular orasida katta farq bor. Shuni tushunsang bo‘ldi».
Eri haq gapni aytgan edi.
Matlubaning Tursunaliga oshiq bo‘lgani rost. Xatlar yozgani, she’rlar to‘qigani ham rost. Kelishgan, chiroyli yigitni undan boshqalar ham yaxshi ko‘rishar edi. Yigit chiroyli bo‘lsa, ustiga ustak amaldor otasi cho‘ntagidagi pulni aritmay tursa, xushtorlar sanog‘iga yetish mushkul. Ammo Matlubaning yuragidagi olov hammanikidan kuchliroq edi. Keyin-keyin Matluba o‘sha damlarni eslaganidan «yuragim yonmay, chiribgina ketsa bo‘lmasmidi, uni yaxshi ko‘rmay o‘lib qo‘ya qolsam ming marta yaxshi edi-ya!» deydigan bo‘ldi.

Taqdir qalami yozug‘ini yozib bo‘lganidan keyin bunday nadomatlardan ne foyda? O’sha kezlari Odam ato bilan Momo Havoning nima sababdan jannatdan haydalganlarini bilsami edi, es-hushini sal yig‘ishtirib olarmidi...
Oldingilari, eri aytganiday, nafs balosini qondiruvchi vaqtinchalik o‘ynashlar ekan. Eri ularga qattiq bog‘lanmagan edi. «g‘arko‘zing go‘rda chirigur Nafisa» yomon chiqdi. Erini o‘ziga tamomila qaram qilib oldi. Eri avvallari o‘ynashga borgani bilan uni unutmasdi, ko‘nglini ovlab turardi. Erining xiyonatkorligi oshkor bo‘lganidan keyin ham Matluba ikki farzand ko‘rdi. Ammo «juvonmarg bo‘lgur Nafisa»ga ilakishgach, er ekani tamoman esidan chiqdi. Matlubaning o‘rindagi noz-karashmalariga ham e’tibor bermay qo‘ydi. Bir kuni «yoshingga qarab qiliq qil», deb o‘rnidan turib ketgach, Matluba tirik beva bo‘lib qolganini angladi.
«Yoshingga qarab qiliq qil...» O’shanda Matluba hali o‘ttiz uchga kirmagan edi... Hozir qirqning ostonasida. O’shandan beri er nimaligini unutayozgan.
Dardi zo‘r... Ammo dardkashi yo‘q... Dardi ichida.
Faqat bir marta «portladi». Portlamasa bo‘lmas edi...
Shaharga borishi lozim edi. Biroq oyog‘i tortmay ko‘ngli xijil bo‘lib rayon markazidanoq iziga qaytdi. Qarasa-ki, kuppa-kunduzi eri «qon qusgur Nafisa» bilan bir ahvolda... bolalar maktabdan kelib qoladi, deb xavotir ham olishmabdi...
Matluba hali-hali tushunmaydi: sovxozning nomi «mehmonxona», aslida esa fohishaxona vazifasini bajaruvchi joyi bor. Eri nima noma’qul narsa yesa, o‘sha yerda yerdi. Uyga olib kelgani nimasi u yuviqsizni?! Eri janjallashib o‘tirmadi. Nafisani yuldirishga ham qo‘ymadi. «Uningni o‘chir», dediyu o‘ynashini olib chiqib ketdi.

Matluba esa... o‘ylay-o‘ylay, axiyri ular yotgan o‘rin-to‘shakni hovli o‘rtasiga uyib, yoqdi. Bu bilan ham hovuri bosilmagach, karavotni ham yoqdi.
Bolalar ko‘rquvda jovdirashadi.
Qo‘shnilar hayron...
Faqat Tursunali hayron bo‘lmadi. Ertasiga yugurdaklari yuk mashinasida yap-yangi karavot tashlab ketishdi.
Haromdan qaytmaydigan ana shu er qamalib, peshonasi devorga tekkach, ko‘zi ochilganmikin? Oiladan ko‘ra o‘ynashning karashmasini afzal bilgan er «xotinim menga vafo qilyaptimi?» deb o‘ylayaptimikin? Shunday deb o‘ylashga haqqi bormi?
Vafo qilmaydigan xotin erining qamalib ketishini kutib o‘tirar ekanmi? Erining buzuqlik daryosiga sho‘ng‘iganini bilgani hamon bu daryoga o‘zini otmasmidi?
Xatida «vafodorim» debdi...
Vafodorim?
Matlubaning xayoliga bir fikr urilib, changalida g‘ijimlanib turgan qog‘ozni shoshib tekisladi:
«Ha, «vafodorim» debdi. Qiziq, ismimni yozmabdi. Menga hech bunday demagan. Yaxshi kunlarda ham demagan. Anavi yer yetkurni aytgan bo‘lishi mumkin. To‘xta, to‘xta... Balki bu xat o‘shanga yozilgandir. U haromi esa, menga jo‘natgan bo‘lsa-chi? Boyagi turqi sovuq uning xushtoridir balki?..»