— Mendan shubhangiz yo‘qmi, Vitaliy Sergeevich?
— Piching qilma, Mira’lamov, ikkita odamdan bittasini topishimiz shart.
— Balki ikkita deb chalg‘itgandir?
— Yo‘q. Agar vakola Kobulga yetib bormasligi kerak, degan vazifa qo‘yilgan bo‘lsa, bitta odamga suyanilmaydi. Uch-to‘rttaga ishonaman-ku, ammo bitta odam qo‘yilishiga ishonmayman. Maqsadlari faqat bizning safarimizga to‘sqinlik qilish emas, amirni qayrashmoqchi. Ikki amir bir bo‘lib urushga kirishsa, janubimizda ham halovat yo‘qoladi. Bu uzoqni ko‘zlagan harbiy taktika! Bu ishni hazratga o‘xshagan bitta-ikkita odam qilmaydi. Ularning orqasida boshqa kuchlar bor.

* * *

Poezd ertalab belgilangan vaqtda yo‘lga chiqmadi. Kecha oqshom Said Olimxon mulozimlari kelib, afg‘onlarni amir qarorgohiga chorlab olib ketgan edi. Afg‘onlar kun yoyilganda qaytdilar. Said G‘afforbek Mirza Qandilxon yonida viqor bilan yurib keldi-da, Asadullaga muloyim salom berib, afg‘onlarga ajratilgan qo‘shni vagonga chiqdi.

II b o b
UMID YULDUZI

1

Lord Chelmsford Vaziristondan kelgan xabardan butunlay gangib qoldi. O‘tgan kuni shimoli-g‘arb chegara viloyatidan olingan noma qabila boshliqlarini hech qanday pulga sotib olish mumkin emasligini bildirgan edi. «Bu — Shimoliy Hindistondagi ahvol chatoq, degan gap, — deb o‘yladi Chelmsford. — Bosh shtabning bugungi axboroti esa Kobulning hali-beri taslim bo‘lmasligini aniq qilib qo‘ydi. General Nodirxonning qo‘shini o‘tgan haftada Sulaymontog‘da g‘oyib bo‘lgan edi. Tal shahri ostonasida qo‘qqis chiqib qolgani nimasi? Yana zambaraklari bilan! Bosh shtabning xabariga ishonsam, afg‘onlar xaritada belgilanmagan yo‘llar bilan kelishgan. Bu qanaqasi?! Xaritada belgilanmagan yo‘llar yana bordir balki. Ularning biri Simlaga — Bosh shtabga olib kelmaydimi? Yana biri Dehliga boshlar...»
Chelmsford bosh shtabdan kelgan nomani yirtib tashladi. Qo‘ng‘iroq tugmasini bosib, Gamilton Grantni chaqirtirdi.
O‘n yettinchi yilning adog‘ida Chelmsford Londondan telegramma olgan edi: «Biz bolsheviklarning g‘oyat xavfli varaqasidan xabar topdik. Rus hukumatining Rossiya va Sharq musulmonlariga, ayniqsa, Eron va Hindiston xalqlariga murojaati bizni xavotirga soldi. U mumkin qadar uzoq vaqt qo‘l ostimizdagi xalqlar uchun sir tutulmog‘i shart». Oradan ko‘p o‘tmay noib-qirol o‘sha «g‘oyat xavfli varaqa» bilan ham tanishdi: «Endi jim turmoq mumkin emas. Vaqtni boy bermay, mutelik zanjiridan qutulingiz, mustabidlarni mahv etingiz. Tabarruk tuproqlaringizning zolimlar oyog‘i ostida toptalishiga yo‘l qo‘ymangiz! O‘z yurtingizga o‘zingiz egalik qilingiz! O‘z xohishingizga ko‘ra hayot kechirishga haqqingiz bor. Taqdiringiz o‘z qo‘lingizda!..»

Lord Chelmsford hozir shuni esladi. Aniqrog‘i, bu xavfli chaqiriqlarni hali unutganicha yo‘q. Hindistonning qaerida g‘alayon ko‘tarilsa bot-bot eslaydi. Mayda g‘alayonlar tobora yiriklashib, mana endi subsidiyaga qanoat qilayotgan «chivinday mamlakat» katta g‘avg‘olar boshladi. Bu oxir-oqibat Chelmsfordni Hindistonda qolish yo qolmasligiga ta’sir o‘tkazmasa edi. «Qay masalani hal etishda yanglishdim? Habibulloxonni o‘ldirilishidami? Bolsheviklarning varaqalari bu yerga qanday yetib keldi?»
Chelmsford notinchlik boisini xalqning to‘lib-toshgan sabr-kosasidan izlamas edi. Zero, ezilgan fuqaroning dardi unga begona, mazlumning nolasi esa tushunuksiz edi. Shuning uchun ham u vaziyatga to‘g‘ri baho berish qudratidan mahrum edi.
Gamilton Grant kirib kelganda ham u hali xayollar domida edi.
— Oradan oy o‘tyapti, — dedi noib-qirol, unga bir qarab olib. — Bir haftalik urush deb ishontirgan edinglar.
Gamiltonning tili gapga kelmay, yelka qisdi.
— General Yustesning holi tang. Talni ushlab qololmaydiganga o‘xshaydi.
— To‘xtatish kerak.
— Kimni, afg‘onlarnimi? — dedi Chelmsford ovozini balandlatib.
— Urushni... urushni to‘xtatish kerak.
Chelmsford odamni tahlikaga solishi mumkin bo‘lgan o‘tkir nigohini Gamiltonga qadadi.
— Keyin-chi?
— Afg‘onlarning o‘ylab ko‘rishiga fursat beramiz. Bizning yordamimizsiz ular uzoqqa borisholmaydi.
— Rossiyaning yordami-chi?

— Rossiya yordam berish qudratiga ega bo‘lguncha mamlakatning sillasi quriydi. Omonulloxon tavbasiga tayanadi. Shu urushning o‘ziyoq uni nochor ahvolga solib qo‘ydi. Ma’lumotlarga qaraganda saroydagi ayrim qimmatbaho mollar sotilgan. Ruhoniylar urushdan norozi. Bu katta gap. Buxoro amiri bu tentak Omonulloxonga ta’sirini o‘tkaza oladi, deb o‘ylayman. Buxoro Qizil Turkistonga urush ochishi bilan Afg‘oniston o‘z-o‘zidan jihodga qo‘shiladi. Turkiston yerlari hisobiga mulkni kengaytirishdan qaytadigan amir hali dunyoga kelmagan. Hatto Habibulloxon ham shunaqa umidda edi.
— Yanglishmasam, Habibulloxonning Hindistonga ham ishtahasi bor edi, a?
— Habibulloxon ahmoq, xomxayol edi.
— Gamilton, bas qiling, — dedi Chelmsford jahl bilan, — bu safsata, bu xom rejalarga hatto o‘zingiz ham ishonmaysiz. Toshkentdan yangilik bormi?
— Bor, ser. Omonulloxonning elchilari Toshkentda to‘xtab qolganlar. Toshkent — Moskva yo‘li berk... Lekin... Moskva Leninning Omonulloxonga javob maktubini ochiq matn bilan Toshkentga bergan. Kobulga qanday yetkazilishi sir.
— Ruslarning elchisi-chi?
— Yo‘lga chiqishgan. Elchi — Xmarin. Eronda bir tasodif bilan omon qolgan edi.
— Ana, ko‘rdingizmi? Eronda tasodif bilan omon qolgan. Bir tasodif bilan yo‘lga chiqdi. Yana bir tasodif bilan Kobulga yetib keladi. Keyin qarabsizki, diplomatik aloqa o‘rnatilib, shartnomalar imzolanib turibdi!
— Ser, ular hali Kobulga yetib kelishgani yo‘q. Biz hammasini aniq rejalashtirganmiz.
— Gamilton, ular chegaradan o‘tgan kuni bu yerdan qorangiz o‘chadi.
Gamilton bosh egdi.
— Xotirjam bo‘ling, ser, biz hali siz bilan birga ko‘p ishlaymiz.
Chelmsford uning bu surbetligidan g‘ashi kelib, «boring», deganday qo‘l siltadi. Gamilton yengil ta’zim qilib chiqib ketdi.
O‘sha kuni Chelmsford Bosh shtabga buyruq jo‘natdi. Bir oy davom etgan urush Buyuk Britaniya uchun samarasiz barham topdi.

2

Tashvishni botmonlab bergan, fursati kelganda shodlikni ham qo‘sha-qo‘sha berarkan.
Bir oy mobaynida yurtni bosib turgan rutubat ko‘tarilib, hech kutilmaganda quyosh ko‘rindi.
Bomdoddan so‘ng boqqa chiqqan Omonulloxonning ko‘ngli ravshan tortdi. Nazarida Kobulda hech mahal bugungiday beozor tong otmagan edi. Osmon tiniqligi shu bugungiday bokira, qushlar chug‘uri shu bugungiday serjarang, barglar shiviri shu bugungiday huzurbaxsh bo‘lmagan edi. Bu tong unga uzoq xastalikdan forig‘ bo‘lib, ko‘zi charaqlab ochilgan kishi quvonchini nasib etdi.
Avval sardor Nodirxonning sarhadni kechib o‘tib, inglislarni g‘aflatda bosgani haqidagi xabardan ko‘ngli yoz bo‘ldi. Otasining o‘limida uning ham aybi muqarrar deb bir necha kun hibsda ushlab turganiga, sardor salorlik unvonidan mahrum qilganiga pushaymon yedi. Vaqtida insof berib, sardorni ozod etgani, unga qanot qo‘shinni ishonib topshirganidan bir nav quvonib, Xalloqi olamga shukrlar aytdi. Kecha oqshom esa barqi ibtilo1 barham topgani, inglislar muhoribani bas qilgani haqidagi xushxabar bag‘ri-dilini yoritib yubordi. Qorong‘ilik elchisi bo‘lmish oqshom yurtning quyoshli kunlari boshlangani haqida xabar keltirdi.
«Jannatmakon padarim to so‘nggi nafasiga qadar jur’at qilolmadi. Hazor-hazor lashkari bo‘lgani bilan inglisning ahvoli bu ekan. Bir oylik zarbamizdan hayiqdi. Buyuk Afg‘onistonning ozodligiga endi kim shak keltira oladi? Hech kim!» Amir xayoliga kelgan bu gapdan kulimsirab qo‘ydi.
Orqa tomonda oyoq sharpasi kelib, amir shart o‘girildi.
— Amir sohib, xushxabar oldik, — dedi Tarzi unga yaqinlashib.
— Lashkarimiz Simlaga yetibdimi? — dedi amir hazil ohangida.
— Bundan ham a’lo xushxabar, amir sohib. O‘rusiya poytaxtidan javobnoma yetib keldi. — Tarzi shunday deb qo‘lidagi qog‘ozni uzatdi.
— O‘qing, — dedi amir nomani qo‘liga olmay.

Tarzi burniga ko‘zoynagini qo‘ndirib, o‘qishga tutindi:

«Afg‘oniston amiri amir Omonulloxonga.
Ozod va mustaqil afg‘on millati nomidan rus xalqiga salom yo‘llab yozilgan hamda siz, hazrat oliylarining taxtga o‘tirganingiz xabar qilingan ilk maktubni olib, ishchi-dehqon hukumati va butun rus xalqi nomidan o‘z ozodligini xorijiy mustabidlardan qahramonona himoya etgan mustaqil afg‘on xalqiga shoshilinch javob salomini yo‘llaymiz. Siz, hazrat oliylarini, 1919 yil 21 fevralda taxtga o‘tiruvingiz munosabati ila muborakbod etamiz...
... Mazkur salomnomani afg‘on xalqiga yo‘llar ekanmiz, o‘zimizni behad baxtli hisoblab, siz hazrat oliylaridan xalqingiz do‘stlarining do‘stona ta’zimini qabul qilishingizni so‘raymiz.
Moskva shahrida 1919 yilning 27 may kuni yozildi».

Tarzi qog‘ozdan ko‘zini olib, amirga qaradi. Omonulloxonning nigohi uzoqqa, poytaxt etagi borib tutashgan ufqda edi. U eshitganlarini bir-bir xayolida takrorlab, mushohadaga berildi. Tarzi undan sado chiqishini ancha kutdi.
— Sho‘ravi Rusi bizga bag‘rini samimiy tarzda ochgani rost bo‘lsa, endi bu yurt orqali Ovruponing barcha yerlariga boruvimiz mumkin. Mustaqil Afg‘oniston yo‘llari ochildi.
Amir Rossiyaning g‘arbidagi davlatlar bilan hali-beri til topisha olmasligini hozir, shu topda xayoliga keltira olmas edi. Uning fikricha, Afg‘onistonning yagona dushmani — Ingliston, qolgan mamlakatlar esa ular bilan bajonidil do‘st tutinadilar. Omonulloxon achchiq haqiqat bilan keyinroq, yil oyoqlaganda, RSFSR Tashqi ishlar xalq noziri Chicherindan noma olib, g‘arbdagi mamlakatlar Muhammad Valixonning safariga monelik bildirganlaridan xabar topganida yuzma-yuz keladi. Hozir esa bu noxushliklardan ancha berida, dastlabki quvonchli xabar og‘ushida nekbin rejalar tuzadi.

— Xushxabar faqat shugina emas, amir sohib. Chopara muxtor vazirimizning Toshkentga yetganini ham xabar qildi. Toshkentda Kobulga qarab Sho‘ravi Rusi vakolasining yo‘lga chiqishiga harakat bor emish.
— Nur alan-nur. Shimoldagi noiblarga farmon jo‘nating, saforat ishlari bilan kelmish Sho‘ravi Rusi a’yonlariga afg‘on xalqining eng aziz mehmonlari qatorida izzat ko‘rsatilsin. Ziyon-zahmatsiz yetib keluvlari uchun javobgardir ular.
Amir bir-ikki qadam yurib, yana to‘xtadi.
— Padarim O‘rusiyaning niyatini bilmoq istagida edi, — dedi o‘ychan ohangda. — Arqonni uzun tashladi, behad uzun tashlab yubordi. Bu faqat Inglistonga naf berdi, katta naf berdi. Endi nadomatdan ne foyda? Kamolni o‘ylamoq vaqti yetdi. Endi tijorat ishlarini yo‘lga qo‘ymoqni mulohaza qilish darkor. Ovrupo bilan bo‘lajak tijorat ishlarini afg‘on savdogarlari qo‘liga bermoq lozim. Ibriylar, tojiklar, o‘zbeklar tijoratda afg‘onlarni siqib qo‘yishlari barham topmog‘i shart. Afg‘on tijorat ahli bunga qodirmi?
— Shak-shubhasiz, «Semmar» tijorat jamiyati — qand, quruq meva bo‘yicha, «Omonie» — teri, «Birodaroni afg‘on» attorlik, gazmol bo‘yicha mustaqil ish yuritishlari mumkin.
— Bu kifoya emas. Bu bahr yuziga tomgan shabnam, xolos. Yaxshi qo‘shniga ega bo‘lgan yurt bunga kifoya qila olmaydi.
Amir shunday deb bog‘dan chiqdi. Ikkinchi qavatga ko‘tarilib, mukammal bejalgan serbar xonasiga kirdi-da, yumshoq o‘rindiqqa o‘tirib, qaynotasiga yonidan joy ko‘rsatdi.
— Olloh ko‘nglimga yaxshi niyat soldi, — dedi.
— Muborak bo‘lsin, - dedi Tarzi.
— Mustaqilligimiz hamda muhoribadagi g‘alabamiz sharafiga yangi dorulsaltanat bino qilamiz. Unga... Dorul Omon deb nom beramiz. Bu istagimizni «Siroj ul axbor»ingiz orqali fuqaroga yetkazing. Darvoqe, — amir kursi ustidagi gazetani qo‘liga oldi, — qo‘shiqlar beribsiz, o‘zingiz yozganmisiz?

Amir javob kutmay o‘qidi:

Inglislar uylarimiz xonavayron ayladi,
Yulduz misol tillo sochib, tangu sarson ayladi.
Niyati qul qilmoq erdi, bizni hayron ayladi,
Qon qusgan yurt bo‘ldi do‘zax, ani makon ayladi.

— Durust aytilgan. Do‘zaxni makon aylaganlari rost.
— Amir sohib, bu qo‘shiq fuqaro og‘zida yuribdi, men to‘qiganim yo‘q. Sho‘rbozorda eshitib, yozib olib, menga keltirdilar.
— Dono odam to‘qibdi. Nomi ma’lum bo‘lganda zarga o‘rar edim.
— Bu qo‘shiq qalbning mahsuli. Bu qalb zarga emas, ozodlikka muhtoj edi, yetishdi. Unga bundan ulug‘ mukofot darkor emas.
— Sho‘rbozorda shunday qo‘shiqlar aytilar ekan, yurt osoyishtaligidan ko‘nglim to‘q, — dedi amir shodligini yashirmay.
— Ko‘ngilto‘qlikka hali fursat bor. Qo‘shiqlarni eshitmay, deb quloqlarini berkitib oladiganlar hisobsiz hali.
— Biz bu quloqlarga qo‘rg‘oshin quyamiz. Bunga qudratimiz yetadi, ha!
   

3

«Bismillahir Rohmanir Rohiym.
Musulmon ahlining umidi, dinimiz peshvosi, piri rohimiz, umrlari uzun bo‘lg‘ur piramandu donishimizga.

Ollohning inoyati ila yetib ma’lum bo‘lsinkim, Toshkanddin pok niyat ila yo‘lga chiqg‘on Mirkomil hoji Buxoroi Sharifga ziyon-zahmatsiz yetib keldilar. Mirkomil hoji Buxoro amiri Said Olimxon birlan uzoq suhbat qurib, musulmonlarning jihodi akbarg‘a ko‘tariluvida Buxoroi Sharif ila Afg‘oniston zimmasiga Olloh oliy sharaf yukini tashlaganini aytub ishontirdilar. Buxoro amiri Said Olimxon amir hazratning Afg‘oniston amiriga murojaati, yovgarchilikni bas qilub, Ingliston ila yarashmoq, Inglistondan yordam pullarini olmoq va shuning muvoziysida yov-yaroqlarga ega bo‘lmoqni taklif etib yozgan nomai muboraklari chopar ila yo‘lga chiqdi. Buxoroi Sharifga Inglistonning yov-yaroqlari va oltmish dono a’yoni yetub keldi. Ular jihodi akbarimizda o‘z ulushlarini qo‘shish nitini bildirdilar. Shu bois Afg‘onistonning Inglistonga qarshi yarog‘ ko‘tarmog‘i nojoizdur va amirning bunga amin bo‘luviga sizning donish so‘zlaringiz lozimdur.
Kuni kecha qulog‘imizga yetib kelgan xabar Toshkanddan sho‘ro vakolasi yo‘lga chiqqanini ma’lum qildi. Olloh ularning safarlarini barvaqt qaritgay. Agar tasodif bo‘lib, shaytonu lain ko‘magida qo‘limizdan chiqub, Kobulga yetishishsa, Pandin viloyati, Ko‘shk, Karki, Tirmiz qal’alarini iltimos qilmoq kerak. Bu holda O‘rusiya vakolasi kelishuvdan chekinadi. Bizga faqat fursat lozim. Omonulloxon O‘rusiyaning do‘st bo‘lmasligiga inongach, jihodi akbar fursati yetadi. Mazkur rejadan xabar topgan-topmaganingiz kaminaga noma’lum bo‘lgani uchun yana qisqa bayon etmoqni lozim topdim. Mirkomil hoji bu sahar Karki sari yo‘lga chiqadilar. Mazori Sharifda bul zot Hasanxon hazrat bilan eson-omon ko‘rishib, so‘ng safarlarini birgalikda davom ettiradilar. Bul ikki e’tiborli zotning amir Omonulloxon ila muzokara yurituviga o‘zingiz ko‘mak bergaysiz.
Duoyi bilonihoya va salomi mushtaqona addoyi muxlisingiz».

Qodir og‘a hazrat ko‘zlarini yumdi. «Bu qanday balolig‘ bo‘ldi? Inglistondek ulug‘ qudrat muhoribani nechun bas qildi. Yarashni Omonulloxon taklif etmagi o‘rniga, ular past keldilar. Omonulloxonni endi tizginlab bo‘lar ekanmi? O‘rusiya vakolasi Kobulga yetib kelgan taqdirda bu shakkok zinhor-bazinhor jihodga ko‘tarilmaydi...»
Qodir og‘a hazrat xayoliga kelgan bu fikrdan o‘zi ham seskanib ketdi. Beixtiyor qarsak chaldi. Eshik og‘zida o‘spirin ko‘rindi.
— Davot-qalam keltir, — dedi hazrat.
O‘spirin aytilganni muhayyo qilib chiqib ketgach, hazrat xat bita boshladi:

«Bismillohir ar-rahmonir ar-rohiym...
Mazori Sharifning noibi Vazir Adali hazrat noibga duoyi salom.
Ulug‘ Afg‘onistonimizning aziz boshiga yog‘ilayotgan kulfatlar, yog‘ilajak musibatlar munosabati ila sizga murojaat qilmakni lozim topdim. Omonulloxonning taxtga o‘tiruvidan norizo ekaningizdan benihoya quvondim, bu shijoatingiz va donoligingiz evaziga Ollohning marhamatiga erishgaysiz. Omonulloxonning aldangan sarbozlar qudrati ila taxtga erishgani Yaratganga maqbul kelmaydi. Halloq o‘ziga maqbul mo‘minga lozim ko‘radi taxtni. Shukrkim, yurtning asl amiri Nasrulloxon, amirzoda Inoyatulloxon sihatiga ziyon-zahmat yetmadi. Ularning joni saqlab qolingan ekan, taxtning ham qaytarib beriluvi muqarrardir. Taxt ularga ravo ko‘rilmagan taqdirda, sizdek musulmonsheva va xiradpeshalar borki, yurt amirsiz qolmas.