— Muhtaram Said G‘afforbek, hikoyam sizga ma’qul kelib qoldi shekilli, a? — dedi u bir mahal.
Said G‘afforbek bunday murojaatni kutmagan edi, shu bois javobga shoshilib qoldi.
— Ha, ha, —dedi u, — g‘oyat qiziq hikoya. Eronning ahvoli ko‘p mushkul ekan.
— Siz ham yurt kezganga o‘xshaysiz, ko‘laringiz aytib turibdi, yo‘l uzoq, hamsuhbat bo‘laylik, hangoma qilaylik.
— Yurtlarni kezganim rost, biroq muxtasar gapni xushlayman: yo‘l quvlagan xazinaga, gap quvlagan baloga yo‘liqarkan. Xazinaga yo‘liqaylik ilohim, — u shunday deb yuziga fotiha tortdi. — Nasib qilsa hali ko‘p suhbat qurarmiz. Hozir toliqdim. Yak nafas huzur — taxti Sulaymon, deydilar...
Said G‘afforbek o‘rnidan turib, kayutaga tushib ketdi. Shuvalov Asadulla bilan ko‘z urishtirib oldi.
«Biri — G‘afforbek. Sherigi kim?»
Har ikkovining xayolida shu jumboq hukmron edi.
Telba daryo mast uyquga kirib to‘lg‘andi. Qorong‘ilik hammayoqni bir tekisda bag‘riga oldi. Tiniq yulduzlar osmonga sochilgan cho‘g‘day porillaydi. Daryodan ko‘tarilgan yengil shabada go‘yo shu yulduz — cho‘g‘larni alanga oldirmoqchiday yuqoriga intiladi. Kemaga kuchi yetmagan to‘lqinlar barjani siltab-siltab tortadi. Kayutalardan xurrak ovozi eshitiladi.
Asadullaning ham, Shuvalovning ham kiprigiga uyqu ilashavermadi.
Shabada osmondagi cho‘g‘larni yondira olmadi, aksincha, o‘chirib qo‘yib, tongni uyg‘otib yubordi. Barxanlar ortidan bostirib kelgan tong hademay yoyilib ketdi.
Xmarin olg‘a qarab yurishni buyurdi.
Peshinga yaqin o‘ng qirg‘oqdagi barxanlar ustida turkmanlar ko‘rinib, miltiqlarini silkitganlaricha baqira boshlashdi.

— To‘xtashni talab qilishyapti shekilli? — dedi Shuvalov ularga xavotir bilan qarab. — To‘xtamasak, otishadi.
— To‘xtang! — deb buyurdi Xmarin, darg‘aga qarab. Keyin Asadullaga yana yuzlandi. — Gaplashib kelish kerak ular bilan, borib keling.
— Men ham boraman.
— Veniamin Samoylovich, bunaqa ishni musulmonlarning o‘zlari bajargani ma’qul, men bularning fe’lini bilaman, — dedi Xmarin. — Asadulla Mira’lamovich, Zikriyo afandi bilan birga boring.
Ular oq bayroq ko‘tarib, sohilga tushdilar. Arkoni harbdan ikki otliq ajralib, ularga yaqinlashdi. Otliqlarning ikkalasi ham yelkasiga miltiq, beliga qilich osgan, keksayib qolganiga qaramay, egarda tetik o‘tirishardi. Ular otdan tushib, elchilar bilan omonlashdilar.
— Bekbobo, bu harakatlaringizning boisi ne? — deb so‘radi Asadulla. — Kemamizga oq bayroq ilganmiz. Bu yerlardan o‘tuvimizga amiringiz Said Olimxon izn berganlar.
Qariyalardan biri engagidagi siyrak soqolini silab, o‘tkir nigohini Asadullaga qadadi. Ammo savolga javob bermadi.
— Bekbobo, — dedi yana Asadulla, — biz sizlarga mehmonmiz. Daryo uzorindan Karkiga borib, undan Afg‘onistonga o‘tib ketajakmiz. Balki sizning askarlaringiz bizning kimlar ekanligimizni bilmaslar, balki bizlarni dushman hisoblab otish ochgandirlar?
— Bolam, bizlarni tentak fahmlama, — dedi tikilib turgan qariya, — sen bilganni biz-da bilamiz. Bizning o‘ruslar bilan oramiz buzuldi.
— Sabab nima, bekbobo?
— Sababini bilmaysanmi? Bilmasang aytay, eshit: o‘ruslar Karkida turkmanlarga zulm qildilar. Beklarni tutib o‘ldurdilar. Uylarni yondurdilar. Bola-baqrani ham o‘ldirishdan toymadilar. Insoniyat nuqtai nazaridan bunday xo‘rlikka chidashga toqatimiz qolmadi. Yo najot, yo o‘lim! Yo ishlarimizni o‘ngarib olamiz, yo barimiz qirilib bitamiz.
   

— Qirilib bitishdan o‘zi asrasin, bekbobo, yaxshi nafas qiling. Turkmanlarning baxti ochilib ketsa ajabmas. Bekbobo, ruslarning zulmini o‘zingiz ko‘rdingizmi?
— Zamin bevafo bo‘lib qoldi, bolam, hech kimga ishonolmaymiz! Mana sen musulmonsheva ekansan, gaplaring ma’nili, ammo ishonmayman. Hozir yaxshi gaplar gapirib, Karkidagi birodarlaringga yarog‘ olib ketayotgandirsan? Kemaning dumida zambarak ko‘rdim?
— Yarog‘imiz bor, ammo zinhor ko‘makka borayotganimiz yo‘q. Karkida turkmanlarga zulm qilinganini sizdan bilib, hayratda qoldim. Bunday bo‘luviga sira ishonmayman. Sizlarni aldashgan. So‘zimga inonmasangiz, mayli, kemani bunda qoldirib, o‘zimiz qayiqqa o‘tirib boraylik manzilimizga.
— Bo‘lmaydi, bolam, qayiq tugul chibinni ham o‘tkazmaymiz. Biz o‘tkazsak-da, narida boshqalar bor. Nobud bo‘lishingiz tayin.
— Bekbobo, unda bizning Afg‘onistonga safarimiz nima bo‘ladi? Biz urush bo‘lmasin, musulmonlarning qoni behuda to‘kilmasin, musulmonlarning ham bag‘riga shamol tegsin, o‘zining nonini o‘zi yesin, boshqalar tortib olmasin, degan kelishuvni afg‘on amiriga yetkazmoq uchun xayrli safarga chiqib edik.
— Gaping chinmi?
— Bekbobo, sizni aldamoq gunoh emasmi?
— U holda... Kemadan tushinglar. Elchiga o‘lim yo‘q. Yarog‘laringni bizga beringlar. Biz sizlarni ot-arobaga o‘tqazub, bir kecha-kunduzda sarhadga yetkazib qo‘yamiz.
— Ichimizda o‘ruslar ham bor, ular-chi?
— Kim bo‘lsa bo‘lsin, odam ayirmaymiz.
— Bekbobo, o‘zingizni urintirmay, bizlarni o‘tkazib yubora qolmaysizlarmi?
— Bolam o‘zbekmisan, o‘zbeklar o‘jarmas-ku? Men senga bog‘ona aytdim. Karkiga bora-borguncha askar ko‘p.
— Bekbobo, u holda men kemaga qaytib, birodarlarim bilan maslahat quray. Balki yoningizga qaytarman.
— Turkman bobongning gapiga kir. Nobud bo‘lasan yo‘qsa.

Asadulla kemaga qaytganda Shuvalov barchani qurollantirib ulgurgandi. Kema xizmatchilari pastdagi toy paxtalarni yuqoriga tashish bilan ovora edilar. Xmarin, Shuvalov, Ushinskiy kema quyrug‘ida elchining qaytishini sabrsizlik bilan kutishardi. Asadulla ularga turkman begidan eshitganlarini aytayotganida Zikriyo afandi nari keta boshladi.
— Zikriyo afandi, to‘xtang, sizdan yashirguvchi sir yo‘q, — dedi Xmarin. Ushinskiy e’tiroz bildirmoqchi edi, u o‘ng qo‘lini ko‘tarib: «Jim bo‘ling», degan ishora qildi.
— Chol hiyla ishlatmayaptimikin? — dedi Xmarin Shuvalovga qarab.
Shuvalov darrov javob bermadi.
— Boshim qotib qoldi. Nazarimda qirg‘oqdagi turkman ovullarini oyoqqa turg‘azishgan. Bu cholning gapi g‘alati. Afg‘onistonga o‘tkazib qo‘yishiga ishonaylik. Lekin qurollarimizni topshirishimiz... Niyati qorong‘i.
— Ishonmaslik kerak ularga, — dedi Ushinskiy.
— Yo‘lda ketaberamizmi? — dedi Xmarin.
— Orqaga qaytish kerak, hali ham kech emas, — dedi Shuvalov.
— Siz zambarakdan bir o‘q uzing, qirg‘oqda askar zoti qolarmikin, — dedi Ushinskiy. — Ular otgan o‘q kemamizga yetib kelmasa ham kerak. Kemaga shuncha askar olganimiz nimasiyu qochishni taklif qilganingiz nimasi?
— Veniamin Samoylovich, miltiq otishni bilasizmi?
— Men siyosiy arbobman. Vitaliy Sergeevich, hali meni jangga solmoqchimisiz?
— Veniamin Samoylovich, uyoqdan uchib kelgan o‘q kim arbob, kim jangchi, deb surishtirib o‘tirmaydi. Yaxshisi bejanjal ortga qaytaylik.
— Endi qo‘rqityapsizmi? — dedi Xmarin zarda bilan. — Qarorimiz shu: olg‘a yurish. Kerak bo‘lsa, jangga kiramiz. Ha, Vitaliy Sergeevich, men yaxshigina merganman, hisobga olib qo‘ying.
Shuvalov, ilojim qancha, deganday yelka qisdi.
Kemaning jilganini ko‘rgan turkmanlar qiyqirib, pala-partish o‘q uzdilaru tinchidilar.
— Ana, aytmadimmi? — dedi Ushinskiy quvonib. — Bular bir po‘pisa. Zambarakni ko‘riboq, eslarini yig‘ib olganlar.

3

Hijron dardining yaralariga tuz sepuvchi tush tugamay, tun oyoqladi. Asadulla tushida bolalarini ko‘rdi. Ularni shu yerda, shu daryo yuzida ko‘rdi. Udar daryoning telba mavjlarini pisand qilmay, kema orqasidan izma-iz kelardilar. Asadulla ularga yetishay deb harakat qiladi, ammo kema atrofini o‘rab olgan yo‘g‘on arqonlarni oshib o‘tolmaydi. Birdan loyqa suv yermoyga aylandi-yu, yona boshladi... Uning alangasi Asadullaning ko‘kragini kuydirdi, tutuni nafasini bo‘g‘di. Shu alpozda uyg‘onib ketdi. Kayuta ichi dimiqib qolgan — yotolmadi. Shart o‘rnidan turib, sahnga chiqdi.
Tong bo‘zarish arafasida. Kema sahnida daryodan ko‘tarilgan shabada hukm suradi, barxanlar ortidan o‘t purkovchi kuch yo‘q. Qumlarning tafti ham so‘ngan. Tumshug‘ini qumli orolga tiragan kemani uyqusirayotgan to‘lqinlar siltab-siltab qo‘yadi.
Asadulla quyruq tomonda o‘tirgan odam qorasini ko‘rib, dastlab tanimadi. Bag‘rini shabadaga tutib turganda G‘ulomqodir qo‘zg‘aldi-da, unga yaqinlashib salom berdi.
— Ha, inim, uyqu qochdimi? — dedi Asadulla, uning salomiga alik olgach.
G‘ulomqodir javob bermay yelka qisib qo‘ya qoldi.
— Uyingizni sog‘ingandirsiz. Hademay yurtingizga yetasiz. Halovat topasiz.
— Halovatni qo‘msaganim yo‘q.
Tundroq yuruvchi afg‘on yigitning bu gapidan Asadulla sezdi-ki, uning qalbida bir tosh bor. Odatda bunday tosh qo‘zg‘alsa, alam daryosi to‘lqin urib qirg‘oqdan toshib ketadi. Balki bu tun bir nima sabab bo‘lib tosh qo‘zg‘algandir. Balki yigit alamlari otashida qovjirayotgandir. Balki uning ham dardi ayriliqdandir. Shunday bo‘lsa, ayriliq og‘rig‘ining qalbdagi kuchi, larzasi Asadullaga begona emas.
— Siz nimadandir qattiq alamdasiz, — dedi Asadulla hamdard odamning ovozi bilan.
G‘ulomqodir: «Qanday sezdingiz», deganday savol nazari bilan tikildi.

— Alamsiz odam bormi? — dedi u picha sukutdan keyin.
— Istasangiz ayting, ko‘nglingiz yoziladi.
— Gapingiz g‘alati, sohib, men erkakman, alamini baham ko‘rgan erkakni ko‘rganmisiz?
— Ma’qul aytdingiz, inim, erkak nomini olish uchun o‘g‘il bola bo‘lib tug‘ilish kifoya emas, dardlar bandiligiga dosh berib, yengish ham lozim. Tan jarohatidan yurak jarohati yomon. Siz yoshsiz, bu azoblarga bardosh bera olasiz.
— Sohib, men bilan bular haqda gaplashmang.
— Xohishingiz...
Asadullaning shunday deb jimib qolganini ko‘rgan G‘ulomqodir, terslik qilganini fahmlab, izza bo‘ldi.
— Ma’zur tuting, sohib, ijozat etsangiz bir so‘rog‘im bor edi.
— So‘rang.
— Yurtimni hali borib ko‘rasiz. Fuqaro nochor. Amir, nazarimda, sizlarga ko‘z tikib edi, yordamga mahtal edi. Sizlar esa... o‘zim ko‘rdim, bizday nochor ekansiz. Bizning boruvimiz, sizning keluvingizdan nima naf?
— Nochorligimiz haq. Bizni urushlar yedi, inim, hozir ham urush tingani yo‘q. Ilgari faqir ming uqubat ila bitta non topsa, o‘ziga bir tishlamgina qolardi. Endi topgan nonimni o‘zim yeyman, desa urushib yotishibdi. Hademay urush tugaydi, faqirning noni butun bo‘ladi. Sizning yurtingiz ham luqmasini Inglistonga bermaydi. Bunga yetishish uchun qo‘shnilar inoq, ahil, tinch bo‘lishi kerak. Biz shuning ahdlashuviga bormoqdamiz.
— O‘ruslar noningizga sherikmasmi?

Sahnga kema darg‘asi chiqib, Asadulla savolga javob bera olmadi, suhbatlari uzildi. Kema pishqirib, siltanib, qum orol changalidan qutula boshladi. Birin-sirin uyg‘onganlar sahnga chiqaverishdi. Shuvalov darg‘aga xaritani ko‘rsatib, nimanidir aniqlab olgach, barchani to‘pladi.
— Agar kechagi cholning gapi rost bo‘lsa, bugun yana turkmanlarga duch kelamiz. Besh-olti soatdan keyin daryoning tor yeriga yetamiz. Pistirma uchun bundan bop joy yo‘q. Ehtiyotdan shay bo‘lib turishimiz shart.
Pistirmaga yetishni istamaganday kema tez-tez qumga tiqilaverdi. Bundan darg‘a ham, xizmatchilar ham holdan toyishdi. Shuvalov aytgan joyga besh-olti soatda emas, kun peshindan oqqanda yetishdi.
Olg‘a yurishganlari sayin sohil asta ko‘tarilib, daryoni ikki tomondan siqib kela boshladi. To‘lqinlarning bevoshligi ortdi. Kema tor, chuqur o‘pqon sari kirib borganday bo‘laverdi. Ana shu paytda har ikki qirg‘oqdagi tepaliklar ustida odamlar ko‘rindi. Dam o‘tmay har ikki qirg‘oqdan o‘q do‘li yog‘a boshladi.
Shuvalovning buyrug‘i bilan vakola hay’ati va afg‘on a’yonlari pastga tushib, kayutalarda jon saqlaydigan bo‘lishdi. Qolganlar tepada jang boshladilar.
— Bular ogohlantirib ham o‘tirishmadi, demak, kuchlari ko‘p, o‘zlariga ishonishadi.
— Vahima qilmang, o‘rtoq Mira’lamov, o‘tiring, — dedi Ushinskiy zarda bilan.
Asadulla unga javob bermay, tik turganicha yuqoriga quloq tutdi: zambarak uch-to‘rt o‘q uzib, jimib qoldi. Nima bo‘ldi? Barjadagilar qirilib bitishdimi? Pulemyot ham bir me’yorda otmayapti. «Bema’nilik, bu holda jangga kirmoqlik mutlaq tentaklik. Kema tayyor nishon-ku? Bu yoqdan otilgan o‘q tuproqqa sanchiladi, behuda ketadi. Nahot Shuvalovning fahmi shunga yetmasa?»
Kema imillab olg‘a boradi, o‘q do‘lining tinishidan esa darak yo‘q.
   

— Nikolay Zaxarovich, eshityapsizmi, turkmanlarda kuch ko‘p. Orqaga qaytish kerak.
— Tor o‘zandan chiqib olsak, ular bas kelisholmaydi.
— Ungacha odamlarimiz nobud bo‘lib ketishadi.
— Vahima qilmang, azizim, o‘tiring. Odam bunaqa paytda o‘zini qo‘lga ola bilmog‘i kerak.
Shu payt kayuta eshigi zarb bilan ochili, ichkariga afg‘on sarbozi yiqildi. Sinelnikova qonga belangan yigitni ko‘rib qo‘rquvdan qichqirib yubordi. Ushinskiy dovdirab qoldi. Avval Asadulla, keyin Xmarin sarbozga yordam berish uchun shoshilishdi. Sarbozning o‘ng bilagi o‘qdan titilib ketgan, og‘riqdan gapirishga qurbi yetmasdi.
— O‘rus sardor o‘ldi, — dedi ingrab.
Asadulla o‘zi ham bilmagan holda yuqoriga intildi.
— Mira’lamov, qayting! — deb buyurdi Xmarin.
— Yaradorga qaranglar! — Asadulla shunday deb eshikni yopdi.
Yuz-ko‘zi qonga belangan Shuvalov toy paxtaga suyanganicha harakatsiz o‘tirardi.
— Vitaliy Sergeevich! — dedi Asadulla, uni yelkasidan ushlab.
— Tirikka o‘xshayman, Mira’lamovich, — dedi Shuvalov ingrab, — qara, kenglikka chiqdikmi?
— Yo‘q.
— Qaytish kerak.
Asadulla paxtadan bir siqim yulib olib, Shuvalovning yuzidagi qonni artdi. O‘q peshonasini yalab o‘tgan ekan.
— Bog‘lab qo‘y, Mira’lamovich, to‘ygacha tuzalib ketadi.
— Bunaqada to‘yni ko‘rmasligimiz ham mumkin. Kayutaga tushing.
— Sen tushib ayt, orqaga qaytishga ruxsat bersin.
Shu payt kema bir siltanib, to‘xtadi.
— Qumga tiqildi, — dedi Asadulla asabiylashib. — Endi yem bo‘lishimiz tayin. Zambarak nimaga jim?
— Otilmayapti.

«Ish yurishmasa bulamiq1 dandon sindiradi, degani shu», deb o‘yladi Asadulla, keyin darg‘aning yoniga yugurdi.
— Kenglikka qachon chiqamiz? — dedi u baqirib.
— Bu ahvolda ikki-uch soatsiz chiqib bo‘lmaydi, — dedi darg‘a otishayotganlarga ishora qilib.
— Orqaga haydang, qaytamiz, — dedi Asadulla qat’iy. Bu qat’iylikdan o‘zi ham hayron bo‘ldi.
Kema siltanib-siltanib qum changalidan qutuldi-da, ortga qayta boshladi. Saldan so‘ng kayuta eshigi qiya ochilib, Xmarinning boshi ko‘rindi.
— Nima gap? — dedi tahdidli ohangda.
— Qaytyapmiz, — dedi Asadulla. — Qarang, o‘tish mumkin emas.
Xmarin tashqariga chiqmadi. Shuvalovning ahvolini ko‘rdi-yu, indamay eshikni yopdi.
Turkmanlar ularni ancha yergacha ta’qib etib bordilar. Oqim iziga tushgan kema tezlashib ketdi.
Omon qolgan askarlar yarador sheriklarining jarohatlarini bog‘lashdi. To‘rt kishining jasadini kemaning quyruq tomoniga qo‘yib, ustiga mato tashlashdi. Barjada ham uch odam harakatsiz yotardi.
Yarasi yuvilib, malham qo‘yib bog‘langach, Shuvalov kayutaga tushdi.
— Valentina Nikolaevna, malol kelmasa, yaradorlarga qarasangiz, — dedi Asadulla.
Xmarin bosh irg‘ab «boring» degach, Sinelnikova norozi kayfiyatda chiqib ketdi.
— Yetti kishi halok bo‘ldi. O‘ttiz ikki odam yaralangan, og‘irlari ham bor, — dedi Asadulla horg‘in ohangda.
— Bunga Buxoro amiri javob berish kerak, — dedi Ushinsiy.
— Veniamin Samoylovich, Buxoro amiri o‘liklarni tiriltirib berolmaydi.
— Vitaliy Sergeevich, siz harbiy odamsiz. Shuni bilar ekansiz, nimaga qattiq turmadingiz, bizni ishontirmadingiz?
— Veniamin Samoylovich, — dedi Xmarin asabiylashib, — iltimos, bunaqa bema’ni bahsni bas qiling. Axir o‘rni emas, nahot tushunmasangiz?
Kayuta eshigi taraqlab ochilib, G‘ulomqodir ko‘rindi.

— Sohib, sizni yo‘qlashyapti, — dedi u Asadullaga.
— Kim?
— Mirzo Qandilxon sohib. Said G‘afforbek sohib og‘irlashib qoldilar.
G‘ulomqodir shunday deb eshikni ohista yopdi.
— Nima deyapti? — dedi Ushinskiy.
Asadulla aytdi. Shuvalovning yarim yumuq ko‘zi shart ochildi.
— Tez chiqing, — dedi u.
Afg‘onlarga ajratilgan kayutada ko‘kraklari bog‘langan Said G‘afforbek hansirab yotardi. Asadullaning kirganini bilib, Mirza Qandilxonga «chiqinglar» deb iltimos qildi. Unga itoat etdilar.
— Asadulla afandi, men Rafiqman, — dedi u o‘zbekchalab.
— Bilaman. Sizga... bu yerda... qanaqasiga o‘q tegdi?
— Xudo uraman desa, joy tanlamas ekan. Bir qaray deb edim...
— Menda gapingiz bormi?
— Gunohimdan o‘ting meni.
— Shuginami?
— Toshkentga qaytsangiz, Xudo xohlasa qaytasiz, sizdan bir o‘tinchim bor: O‘qchidagi uyimga boring. Ko‘chadan kirishda o‘n bir qadam, ayvondan ko‘chaga o‘n uch qadam yurib, so‘ng qiblaga to‘rt qadam qo‘yasiz. So‘ng odam beli barobar qazisangiz bir xum chiqadi. Tillolarning yarmi, yo‘q, uchdan ikkisi sizga, roziman, oling. Qolganini zavjamga berib, bolalarim bilan Buxoroga yetkazing. Buxoroda akam bor, zavjamni nikohiga olib, bolalarimga otalik qilsin. Vasiyatim shu.
— Toshkentga nima uchun borib edingiz? To‘g‘risini aytsangiz, vasiyatingizni bajo keltiramiz. Tillolaringiz menga kerak emas.
Said G‘afforbek ko‘zlarini yumdi. Nafas olishi tezlashdi.
— Moskvaga yetganda elchini o‘ldirmagim lozim edi.
— O‘zingizga yarashmagan hunarni tanlagan ekansiz. Qotillikdan ko‘ra xoinlik durust emasmidi sizga?
— Gapirmang... Xudo urdi meni.
— Qaytishingiz sababi nima?