902/2. Itbondan (r.a.)  rivoyat qilingan uzun hadisda keltirilishicha, Rasululloh sollallohu alayhi vasallam turib namoz o‘qidilar. Va: «Molik ibn Duxshum qaerda?» dedilar. Shunda bir kishi: «U munofiq-ku, Alloh va Uning rasuli munofiqni yaxshi ko‘rmaydi», deganida, Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: «Unday dema, uning «La ilaha illallohu», deganiga qaramaysanmi? U buni aytish bilan Allohning roziligini xohlaydi», dedilar. Imom Buxoriy va Muslim  rivoyatlari.

903/3. Hasan Basriydan (r.a.)  rivoyat qilinadi. Oiz ibn Amr Rasululloh sollallohu alayhi vasallam sahobalaridan edi. Bu zot Ubaydulloh ibn Zayyod huzuriga kirib, «Ey o‘g‘ilcham, men Rasululloh sollallohu alayhi vasallamdan eshitganman, albatta boshliqlarning yomoni qo‘l ostidagilarga ozor yetkazadiganidir. Sen ana shunaqa ozor beruvchi bo‘lishdan chetlangin», dedilar. Ubaydulloh ibn Zayyod: «Utirgin, sen Muhammad alayhissalomning kichik (ya’ni, elakdan o‘tkazilmagan) sahobalaridansan», dedi. Oiz ibn Amr esa: «Ularning kichigi bo‘lmagan. (Ya’ni, ularning hammalari sof bo‘lishgan), balki ulardan keyin va boshqalarda «kichigi» degan narsa paydo bo‘lgan», dedilar. Imom Muslim  rivoyatlari.

 (Alloh sahobalardan rozi bo‘lsin, ularning barchalari sof edilar. Imom Husaynning qotili Ubaydulloh ibn Zayyoddek zolimning oldida ham haqni gapirishdan ularni hech narsa to‘xtata olmas edi... - tarj.)

904/4. Ka’b ibn Molikdan (r.a.)  rivoyat qilinadi. Tavba haqidagi uzun hadisda keltirilishicha, Rasululloh sollallohu alayhi vasallam Tabukda qavm orasida o‘tirganlarida: «Ka’b ibn Molikka nima bo‘ldi?» dedilar. Shunda Bani Salamalik bir kishi: «Ey Rasululloh, uning kiyimlari hamda ikki yoniga nazar solishi (Ya’ni, boyligiga ajablanishi) bu yerga kelishidan to‘sib ko‘ydi», dedi. Buni eshitgan Muoz ibn Jabal: «Aytgan narsang buncha ham yomon. Allohga qasamki, ey Rasululloh, biz unda faqat yaxshilik ko‘rganmiz», deganlarida, Rasululloh sollallohu alayhi vasallam sukut qildilar. Imom Buxoriy va Muslim  rivoyatlari.

905/5. Jobir ibn Abdulloh va Abu Talhadan (r.a.)  rivoyat qilinadi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: «Biror kishi bir musulmon kishini hurmati ketib, obro‘si to‘kiladigan o‘rinda qarovsiz tashlab qo‘ysa, Alloh taolo uni ham yordamga muhtoj bo‘lib turgan o‘rinda qarovsiz tashlab qo‘yadi. Bir kishi bir musulmon kishiga obro‘si to‘kilib, hurmati ketadigan o‘rinda yordam bersa, Alloh taolo unga ham yordamga muhtoj bo‘lib turgan joyda yordamini beradi», dedilar. Abu Dovud  rivoyatlari.

906/6. Muoz ibn Anasdan (r.a.)  rivoyat qilinadi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: «Kimki bir mo‘min kishini munofiqdan himoya qilsa (roviy quyidagi so‘zlarni aytdilar deb shak qilyaptilar), Alloh taolo bir farishtani yuborib, Qiyomat kuni uning go‘shtini jahannam o‘tidan himoya qiladi. Kimki musulmonni bir narsa bilan ayblab, uni sharmanda qilsa, toinki aytgan narsasi chiqquncha, (ya’ni ayblagan kishisining roziligini olib gunohidan pok bo‘lguncha) Alloh taolo uni jahannam ko‘prigida hibs qilib turadi», dedilar. Abu Dovud  rivoyatlari.

319-bob Qalb bilan qilinadigan g‘iybat haqida

Bilingki, yomon gumon aytilgan yomon so‘z kabi haromdir. Kishining yomonligini boshqalarga aytmoging harom bo‘lgani kabi uni o‘z nafsingga bildirib, yomon gumon qilmoqliging ham haromdir. Bu haqda Alloh taolo Hujurot surasining 12-oyatida «Ko‘p gumonlardan chetlaninglar», deb aytgan.

907/1. Abu Hurayradan (r.a.)  rivoyat qilinadi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: «Gumondan chetlaninglar, albatta gumon gaplarning yolgonidir», dedilar. Buxoriy va Muslim  rivoyatlari.

Bu aytilgan so‘zlardagi ma’noni ifoda etuvchi hadislar ko‘p. Gumon bu qalbda boglashlik va boshqaga yomonlikni hukm qilishdir. Ammo bir fikrga kelmay, ichida gapirsa-yu, qalbida qaror topmasa va unda bardavom bo‘lmasa, bu ulamolar ittifoqi bilan avf qilingandir. Chunki voqe’ bo‘lishda u uchun bu kishida ixtiyor yo‘qdir. Va undan ajralishga yo‘l ham yo‘qdir. Quyida Rasululloh sollallohu alayhi vasallamdan sahih hadisda sobit bo‘lgandan maqsad ham shu aytgan so‘zimizdir - u zot: «Ummatimdan bo‘lgan kishi ichida bir gapni gapirsa-yu, uni tashiga chiqarmasa yoki unga amal qilmasa, albatta Alloh taolo o‘sha gunohini kechirgandir», deb aytdilar.

Ulamolar: «Bundan maqsad fikrida qaror topmagan narsa», deyishdi. Va yana: «Xoh u fikridagi giybat yo kufr yoki boshqasi bo‘lsin, fikrida qaror topmasa, gunohi kechirilgan. Bas, kimning fikriga qasd qilmasdan kufrlik kelsa, o‘sha paytning o‘zida uni daf etsa, kofir ham va boshqa biror narsa ham bo‘lmaydi», deyishdi.

Biz «Vasvasa» bobida quyidagi sahih hadisni keltirganmiz: «Sahobalar: «Ey Rasululloh, birortamiz (nafsimizda) gapirish katta bo‘lgan narsani, ya’ni kufr (vasvasasi)ni topadi», deyishganida, u zot: «(Shundoq bo‘lsa ham) u sof imonlikdir», dedilar». (Ya’ni, u faqat shayton vasvasasi, xolos... - tarj.)

Zikr qilgan narsalarimizda avf qilinishiga sabab chetlanish uzrli bo‘lgani uchundir. Shuning uchun u fikrda bardavom bo‘lish va qalbda bog‘lash haromdir. Xoh u g‘iybat, xoh boshqa gunohlar bo‘lsin, fikrga keldimi, o‘sha zahoti uni daf etmoq vojibdir.

Imom Abu Homid G’azzoliy «Ihyou ulumid-din» kitobida quyidagilarni aytganlar: «Agar qalbingda yomon gumon voqe’ bo‘lsa, u shayton vasvasasidir. Bas, sen uni yolg‘onga chiqarmog‘ing lozim bo‘ladi. Chunki shayton fosiqlarning fosig‘idir. Bu haqda Alloh taolo Hujurot surasining 6-oyatida: «Ey mo‘minlar, agar sizlarga bir fosiq kimsa biron xabar keltirsa, sizlar (haqiqiy ahvolni) bilmagan holingizda biron qavmga musibat yetkazib qo‘yib, qilgan ishlaringizga afsus-nadomat chekib qolmasliklaringiz uchun (u fosiq kimsa olib kelgan xabarni) aniqlab-tekshirib ko‘ringlar», deb aytgan. Shuning uchun Iblisni tasdiqlash joiz emas. Agar haqiqatda kishining fasod ekanligi isbot bo‘lib va muxolafatda ekani namoyon bo‘lsa ham, yomon gumon qilish joiz emas. Yomon gumonning alomatlaridan biri undagi narsaga qalbning o‘zgarmoqligidir. Bas, sen undan nafratlanib, noma’qul hisoblab, e’tiboring uni hurmat qilishga susayib, uning yomonliklaridan xafa bo‘lasan. Chunki shayton kishidagi yomonliklarda ozgina tasavvur bilan ham yaqinlashib oladi. Va o‘sha kishini «Bu sening sezgirliging, zakiyliging va fahming o‘tkirligidandir», deb avraydi. Albatta mo‘min Alloh nuri bilan qaraydi. U gumon qiluvchi esa shayton g‘ururi va zulmati ila nutq qiladi. Agar senga bir odil kishi xabar bersa ham, uni tasdiq ham etma, yolg‘onga ham chiqarma. Shunda sen ikki tomonga ham gumon ila yomonlik qilmaysan. Senda musulmon kishi haqida yomon fikr kelsa ham, sen uning rioyasini qil va uni hurmatlashni ziyodalashtir. Chunki shayton bundan g‘azablanadi va sendan o‘zini tortib, o‘sha birodaringga duo ila mashg‘ulligingdan ko‘rqadi va senga vasvasa qilmaydi. Agar bir musulmonda shak-shubhasiz hujjat bilan bo‘lgan xatoni ko‘rsang ham, sir tutgan holatda nasihat qil. Seni shayton aldab, uni g‘iybat qilishga chorlamasin. Agar unga va’z-nasihat qiladigan bo‘lsang, uning xato-gunohidan xabardor bo‘lganing sababli xursand holda nasihat qilma. Chunki u o‘sha paytda senga o‘zingni ulug‘lash ko‘zi bilan qaraydi. Sen esa pastlash ila unga qaraysan. Lekin uni gunohdan xalos etishda xuddi o‘zingga noqislik yetganda xafa bo‘lganing kabi xafa bo‘lishni qasd qil. Ana shu paytda unga nasihat qilmasdan noqisligini tark qilmog‘ing nasihat bilan tark qilganingdan yaxshidir.

Imom Navaviyning fikrlaricha, agar kishining fikriga yomon gumon kelib qolib, shar’iy manfaat fikrlashga chorlamasa, uni to‘xtatmog‘i lozim bo‘ladi. Agar bunga chorlasa, masalan, roviylarni jarohatlash (ya’ni, hadis  rivoyat qiluvchilarning kamchilik va fazilatlarini aytish) kabi hamda bundan boshqa narsalarda, ya’ni yuqoridagi bobda zikr qilganlarimizdagidek, g‘iybat muboh bo‘lgan narsalarda bo‘lsa joiz.

320-bob G’iybatning kafforati va undagi tavba haqida

Bilingki, albatta har bir gunoh qilgan kishi tavbaga shoshilmog‘i lozim. Allohning haqlaridan bo‘lgan tavbada uchta shart bor. Ular:
1.   O’sha paytdayoq gunohdan to‘xtamoq.
2.   Qilgan ishiga pushaymon qilmoq.
3.   O’sha gunohga qaytmaslikni qasd qilmoq.

Odam haqlaridan bo‘lgan tavbada esa shu uch shartdan tashqari to‘rtinchisi bor. U tahqir qilgan narsasini egasiga qaytarmoq. Yoki avfni talab qilib va uni oqlamoqlikdir. G’iybat qilgan kishining mana shu to‘rt ishda tavba qilmog‘i vojib bo‘ladi. Chunki g‘iybat odamning haqqidir. G’iybatchi g‘iybat qilgan kishisidan avf so‘ramog‘i lozim. Ana shu holatda «Men seni g‘iybat qildim, meni avf et», deb aytishning o‘zi kifoya qiladimi? Yoki g‘iybat qilgan narsasini batafsil bayon qilmog‘i lozimmi?

Bunda ikki fikr bor. Birinchisi: batafsil bayon qilmog‘i shart. Agar uni bayon qilmasdan o‘zini oqlasa, xuddi noaniq molni oqlaganidek, durust bo‘lmaydi. Ikkinchisi: shart emas, chunki molning xilofi o‘laroq, bunda bilishlik shart qilinmagan. Avvalgisi aniqroqdir. Chunki inson avf qilmaganini gohida avf qiladi. Agar g‘iybat sohibi vafot etgan yoki uzoqqa ketgan bo‘lsa, ya’ni undan oqlanishni qo‘lga kiritish uzrli holga kirsa, unga nisbatan istig‘for, duo va yaxshiliklarni ko‘paytiradi.

Bilingki, g‘iybat qilingan kishi g‘iybatchi kishini avf qilmog‘i mustahabdir. Ammo vojib emas. Chunki hadyaga o‘xshab haqqini soqit qilyapti. Bunda unga ixtiyor berilgan. Lekin avf qilish ta’kidlangan mustahablardandir. Bu avf ila musulmon birodarini gunoh ofatidan xalos etib, Allohning ulug‘ savobi va muhabbatiga sazovor bo‘ladi. Bu haqda Alloh taolo: «... (taqvodor zotlar) g‘azablarini ichlariga yutadilar va insonlarni avf etuvchilardir va muhsinlarni Alloh yaxshi ko‘radi», deb aytgan (Oli Imron surasi, 134-oyat).

Avf qilish bilan nafsini xursand etish «Bu ish albatta voqe’ bo‘lar edi, uni ko‘tarib tashlashga yo‘l yo‘q. Musulmon birodarimni xalos etishdagi savobni o‘tkazib yubormoqligim yaxshi bo‘lmaydi», deb o‘ziga yo‘l topish bilan bo‘ladi. Bu haqda Alloh taolo: «Sabr qilib kechirimli bo‘lish ishlardagi azmu-qarordir», deb aytgan. (Sho‘ro surasi, 43-oyat). Va bundan tashqari yana Alloh taolo A’rof surasining 199-oyatida: «Marhamatli bo‘ling», deb aytgan.

Sahih hadislarda Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: «Agar bir banda birodariga yordam ko‘rsatsa, Alloh taolo unga ham yordam beradi», deb aytganlar.

Shofe’iy (r.a.): «Kimdan rozilik talab qilinsa-yu, u rozi bo‘lmasa, bas, u shaytondir», dedilar.
Bu haqda oldingilar quyidagi baytni bitishgan:
Aytishsaki, falonchi senga qildi ko‘p yomon,
Yigitning xor bo‘lgani - or-nomusin g‘orati.
Yomonlik qarshisida qilgum uzrni qalqon,
Uzrni qabul qilish - gunohlar kafforati.

Bu zikr qilganlarimiz g‘iybatdan oqlanishga tashviq etuvchi narsalar bo‘lib, bu to‘g‘risi hamdir. Ammo Said ibn Musayyabning «Meni tahqirlaganni oqlamayman», deb aytgan so‘zlari va Ibn Siyrinning «Nimaga uning zarariga harom qilib, foydasiga halol qilaman? Chunki Alloh taolo g‘iybatni harom qilgan. Men hech qachon Alloh harom qilgan narsani halol qilmayman», deb aytgan so‘zlari zaifdir. Chunki bu yerda oqlovchi harom narsani halollamaydi. Balki hakqini soqit qiladi. Qur’onda va sunnatda kelgan narsalar avfni va haqqini soqit etishni mustahab ekanligini ko‘rsatyapti. Lekin Ibn Siyrinning «Hech g‘iybatimni muboh qilmayman», degan so‘zlari to‘g‘ridir. Chunki inson: «obro‘yimni g‘iybat qilgan kishiga berdim», desa muboh bo‘lmaydi. Balki boshqa g‘iybatlar harom bo‘lgani kabi haromdir.

Ammo hadisda: «Sizlardan biringiz Abu Zamzamdek bo‘lishdan ojiz bo‘ladimi? U agar uyidan chiqadigan bo‘lsa, obro‘yimni kishilarga sadaqa qildim, deb aytar edi», deyiladi. Buning ma’nosi quyidagicha: «Meni tahqirlagani uchun dunyo va oxiratda undan evaz talab qilmayman».