QUR’ON TILOVAT QILISH KITOBI

70-bob. Qur’on tilovati

Qur’on o’qish zikrlarning afzalidir. Qiroatda tadabbur qilish — tushunib o’qish matlub ish sanaladi. Qiroatning o’ziga xos odob va maqsadlari bor. Qori va qiroatning odoblari, sifatlari va ularga taalluqli narsalar haqida bir kitob ham jamlagan edim. Chunki hofizi Qur’on uchun shunga o’xshash narsalar maxfiy qolishi mumkin emas. Men bu kitobda esa maqsadga muvofig’ini qisqa holda keltiraman.   

Fasl: Qur’on o’quvchi kishi ertami-kechmi, musofirmi-muqimmi, uning tilovatini tark qilmasligi, bardavom bo’lishi lozim. Salaf ulamolarimizning Qur’onni xatm qilish odatlari turlicha edi. Ba’zilari ikki oyda, ba’zilari har oyda, boshqalari har o’n kun, sakkiz kun yoki yetti kunda Qur’onni xatm qilishardi. Ko’pchilikning odati shu edi. Olti, besh, to’rt yoki uch kunda xatm qiluvchi ulamolar ham bor edi. Bundan tashqari har kecha va kunduzi xatm qiluvchilar bo’lgan. Sayyid Jalil ibn Kotib as-Suvfiy kechasi to’rt marta, kunduzi ham to’rt marta Qur’onni xatm qilardilar. Tobe’in Mansur ibn Zozon ibn Ibod esa peshin bilan asr orasida xatm qilardilar. Ibn Abu Dovud rivoyatlarida keltirilishicha Mujohid (r.a.) ramazonda Qur’onni shom namozi bilan xufton orasida xatm qilganlar. Ammo Qur’onni bir rak’atda xatm qiladiganlar ko’pligidan ularni sanab adog’iga yetib bo’lmaydi. Masalan, ular Usmon ibn Affon, Tamiym ad-Doriy, Said ibn Jubayrlardir. Lekin oldingi jamoalar Qur’onni bir kecha-  kunduzda xatm qilishni makruh deb, quyidagi hadisni dalil qilib keltirishgan.

270/1. Abdulloh ibn Amr ibn Osdan (r.a.) rivoyat qilinadi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: «Kim Qur’oni karimni uch kundan oz fursatda xatm qilsa, ma’nolarini anglamaydi», dedilar. Abu Dovud, Termiziy, Nasoiylar rivoyatlari

Ammo Qur’on o’qishni qachon boshlash va xatm qilish-tugatish vaqti qorini ixtiyoridadir. Masalan, Usmon (r.a.) bir haftalik xatmlarida juma kechasi boshlab, payshanba kechasi tugatar edilar. Abu Homid Fazzoliy «Ihyou ulumiddin» kitoblarida: Xatmlarni afzali kechasidagi xatm va kunduzidagi xatm. Kunduzgi xatm dushanba kuni bamdod namozining ikki rak’atida yoki undan keyin tugatiladi. Kechasidagi xatm juma kuni shom namozining ikki rak’atida yoki undan keyin tugatiladi deb aytganlar. Shunda kunduzini avvali va oxiriga yetishadi. Ibn Abu Dovud tobe’in Amr ibn Murradan qilgan rivoyatlarida: «U Qur’onni kechaning avvalida yoki kunduzni avvalida xatm qilishni yaxshi ko’rardilar», deydi. Tobe’inlardan Talha ibn Masraf aytadilar: «Kim Qur’onni kunduzi xatm qilsa, farishtalar kech kirgungacha u kishiga salovot aytishadi. Va kechasi xatm qilsa, tong otguncha salovot aytishadi».

271/2. Sa’d ibn Abu Vaqqos (r.a.) aytadilar: «Qur’onni xatm qiluvchining xatmi kechaning avvaliga to’g’ri kelsa, farishtalar tong otguncha unga salovot aytishadi. Agar kechaning oxiriga to’g’ri kelsa, ertasi kunning kechqurunigacha salovot aytishadi». Imom Ahmad rivoyatlari

Fasl: Qur’on qiroati uchun ixtiyor qilingan vaqtning eng yaxshisi namozda bo’lganidir. Imom Shofe’iy va boshqalarning fikrlaricha, namozda qiyomni qiroat bilan uzun qilish sajda va undan boshqa o’rinlarda uzoq turishdan afzalroqdir. Namozdan tashqaridagi qiroat esa, kechasi bo’lgani yaxshiroq. Kechani ikkinchi yarmida bo’lgani esa, avvalida bo’lganidan yaxshiroq. Shom namozi bilan xufton orasida bo’lgan tilovat ham mahbubdir. Ammo kunduzgi tilovatlarning eng yaxshisi bomdod namozidan keyingisidir. Biror vaqt ham Qur’on tilovat qilishning karohiyati yo’q. Hatto namoz o’qish man’ qilingan paytlarda ham tilovat qilinaveradi. Ibn Abu Dovud (r.a.) Muoz ibn Rufoadan hikoya qilib: «Ular asrdan keyin tilovatni karih ko’rar edilar», deb keltirgan so’zlari esa, nomaqbul va asossiz gapdir.

Tilovat uchun ixtiyor qilingan kunlar juma, dushanba, payshanba va arafa kunlaridir. O’n kunliklarda esa zul hijja oyining avvalgi o’n kuni va ramazon oyining oxirgi o’n kunidir. Oylar ichida esa, ramazondagisi afzalroq.

Xatmning odobi va unga taalluqli narsalar

Yakka xatm qiluvchi qori xatmni namozda tugatishi mustahabdir. Ammo namozdan tashqarida xatm qiluvchi va ko’pchilik bo’lib xatm qiluvchilar, kechaning avvalida yoki kunduzning avvalida qilishlari yaxshidir. Xatm kunida ro’za tutish ham mustahab. Faqat shariat ro’za tutishni man’ qilgan kunlardagina ro’za tutilmaydi. Masalan, tobe’inlardan Talha ibn Musarraf, Musayyib ibn Rofi’ va Habib ibn Abu Sobitlar Qur’onni xatm qiladigan kunlari ro’zador bo’lardilar.  Xatm majlislarida o’qishni biladiganlar ham, bilmaydiganlar ham hozir bo’lishi mustahabdir.

272/3. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam hayit kunlari hayz ko’rgan ayollarga da’vat va boshqa yaxshiliklarda ishtirok etishni buyurar edilar. Imom Buxoriy va Imom Muslim rivoyatlari

273/4. Rivoyat qilinishicha, Ibn Abbos (r.a.) bir kishiga Qur’on o’qiydigan bir odamni kuzatib yurishni tayinladilar. Haligi qori Qur’on xatm qilishni boshlasa, tayin qilingan kishi Ibn Abbosga xabarini berar edi. Ibn Abbos esa, ana shu xatmda ishtirok etardilar. Imom Doramiy rivoyatlari

274/5. Anas ibn Molikning sohiblaridan bo’lgan ulug’ tobe’in Qatoda (r.a.) aytadilar: «Anas ibn Molik (r.a.) qachon xatm qilsalar (ya’ni, Qur’onni o’qib tugatsalar), ahli ayollarini to’plab, duo qilardilar». Hakam ibn Utbadan qilingan sahih rivoyatda u kishi aytadilar: «Menga Mujohid bilan Abda ibn Abu Lubobani yuborishibdi. Ular, biz Qur’onni xatm qilishni hohlaymiz, chunki duolar Qur’onni xatm qilinganda ijobat qilinadi, deb aytishdi». Ibn Abu Dovud rivoyatlari

Ba’zi sahih rivoyatlarda keltirilishicha, Qur’on xatm qilinganda rahmat yog’ilib turadi, deb aytilgan.

Fasl: Qur’on xatm qilinganda yaxshilab, ta’kidlab, qabul bo’lishiga ishongan holda duo qilish mustahab amaldir.

275/6. Humayd A’raj (r.a.) aytadilar: «Kim Qur’on o’qib, so’ngra duo qilsa, uning duosiga to’rt ming farishta omiyn, deb turadi». Doramiy rivoyatlari

276/7. Anasdan (r.a.) rivoyat qilinadi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: «Amallarning yaxshisi al-hallu varrihla», dedilar. Shunda sahobalar: «Al-hallu varrihla nima deganingiz, ey Rasululloh?» deb so’rashdi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: «Qur’onning boshlanishi va uning xatmi-oxiri», dedilar.

Odatlanilgan vazifa va virdlarni bajarmasdan uxlab qolgan kishi haqida

277/8. Umar ibn Xattobdan (r.a.) rivoyat qilinadi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: «Kim kechasidagi vazifalarini yoki ulardan birortasini bajarmasdan uxlab qolsa, so’ng ularni bomdod namozi bilan peshin orasida o’qib olsa, go’yo kechasi o’qigandek bo’ladi», dedilar. Imom Muslim rivoyatlari

Fasl: Qur’onni mahkam tutish va uni unutishdan ehtiyot bo’lish to’g’risida

278/9. Abu Muso Ash’ariydan (r.a.) rivoyat qilinadi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: «Qur’onni yodlagandan keyin mahkam tutinglar. Muhammadning nafsi qo’lida bo’lgan Zotga qasamki, Qur’on arqoni yechilgan tuyaning qochganidan ham qattiqroq qochadi», dedilar. Buxoriy va Muslim rivoyatlari