686/12. Abdulloh ibn Zubayrdan (r.a.)  rivoyat qilinadi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: «Albatta Alloh azza va jalla esnaganda va aksa urganda ovozni balandlatganlarni yomon ko‘radi», dedilar. Ibn Sunniy  rivoyatlari.

687/13. Ummu Salamadan (r.a.)  rivoyat qilinadi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: «Baland (ovoz ila) esnash va qattiq aksa shaytondandir», dedilar. Ibn Sunniy  rivoyatlari.

Fasl: Agar bir insonda aksa orqama-orqa takrorlanadigan bo‘lsa, toinki uch martagacha har gal javob bermoqligi sunnatdir.

688/14. Salama ibn Akva’dan (r.a.)  rivoyat qilinadi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam huzurlarida bir kishi aksa urganida «Yarhamukalloh», dedilar. Ikkinchi bor aksa urganida, Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: «Bu kishi shamollab tumov bo‘lib qolibdi», dedilar». Imom Muslim  rivoyatlari.

Ammo Abu Dovud va Termiziylar  rivoyatida keltirilishicha, Salama ibn Akva’ aytadilar: «Mening guvohligimda Rasululloh sollallohu alayhi vasallam huzurlarida bir kishi aksa urdi. U zot: «Yarhamukalloh», dedilar. Ikkinchi va uchinchi gal ham aksa urganda, «Yarhamukalloh»ni aytib, «Bu kishi shamollab qolibdi», dedilar. Imom Termiziy bu hadisni hasan sahih, dedilar.

689/15. Ubaydulloh ibn Rifo’adan (r.a.)  rivoyat qilinadi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: «Aksa urganga uch bor javob beriladi. Agar uchtadan ziyoda bo‘ladigan bo‘lsa, xohlasangiz, javob qiling, xohlamasangiz, javob qilmang», dedilar. Abu Dovud  va Termiziylar  rivoyati.

Bu hadis zaifdir. Imom Termiziy so‘zlariga ko‘ra, bu hadis g‘arib bo‘lib, isnodi majhuldir.

690/16. Abu Hurayradan (r.a.)  rivoyat qilinadi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam:
«Sizlardan biringiz aksa ursa, yonidagi o‘tirgan kishi javob qaytarsin. Agar uchtadan ziyoda bo‘lsa, u shamollagandir. Uchtadan keyin javob qaytarilmaydi», dedilar.

Bu haqda ulamolar ixtilof qilishgan. Ba’zilar ikkinchisida, deyishgan, uch va to‘rtinchisida, deganlar ham bor. Eng to‘g‘risi uchinchisidir. Buning ma’nosi - u kishi aksasiga javob qaytarilmaydi. Chunki bu tumov kasalligi bo‘lib, yengil aksa emas. Agar «Tumov kasali bo‘lsa, duo qilib javob qaytarilishiga boshqalardan ko‘ra hakdi emasmi?» deyilsa, bunga javob shunday: «Haqiqatda duo qilish mahbub amal. Lekin mashru’ bo‘lgan aksa duosidan tashqaridagi duoni qilsin. Balki musulmon boshqa musulmonga ofiyat, salomatlik va shunga o‘xshash narsalarni duo qilaverishida zarar yo‘q, faqat aksa urishga taalluqli bo‘lmasin».

Fasl: Agar aksa ursa-yu hamd aytmasa, yuqorida aytib o‘tganimizdek, javob qaytarilmaydi. Shu singari agar hamd aytsa-yu uni kishi eshitmasa ham, javob qaytarilmaydi. Agar jamoat bo‘lsa-yu ularning ba’zilari eshitib, ba’zilari eshitishmasa, eshitganlar javob qaytarishadi. Bilingki, agar hamd aytmasa, bunda hamdni eslatmoqlik mustahabdir.

691/17. Abu Muso Ash’ariydan  rivoyat qilinadi. Yahudiylar Rasululloh sollallohu alayhi vasallam huzurlarida aksa urib, Rasulullohning «Yarhamukalloh», (ya’ni, «Alloh rahm qilsin»), deyishlariga umid qilishar edi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam esa: «Yahdikumullohu va yuslih balakum», (ya’ni, «Alloh sizni hidoyat qilib, sha’ningizni isloh etsin»), deb aytardilar. Abu Dovud  va Termiziy  rivoyatlari.

Abu Ya’lo al-Muvsiliy «Musnad»larida Abu Hurayradan (r.a.) qilingan  rivoyat shunday keltiriladi: «Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: «Kim biror so‘z gapirayotgan bo‘lsa-yu, uning huzurida aksa urilsa, bas, u haqdir», deganlar». Buning isnodi ishonchlidir. Faqat Baqiyya ibn Validning sanadida ixtilof qilingan. Aksar hadis imomlari buning  rivoyatini shomliklardan bo‘lsagina hujjat qilib keltirishgan. Bu hadisni esa Muoviya ibn Yahyo Shomiydan  rivoyat qilganlar.

Fasl: Agar esnasa, yuqoridagi sahih hadisga binoan qodir bo‘lganicha qaytarmoqligi va qo‘lini og‘ziga ko‘ymoqligi sunnatdir.

692/18. Abu Said al-Xudriydan (r.a.)  rivoyat qilinadi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: «Agar sizlardan biringiz esnaydigan bo‘lsa, ko‘li bilan og‘zini to‘ssin, chunki shayton kirib ketadi», dedilar.

Imom Navaviyning fikrlaricha, esnash xoh namozda, xoh tashqarida bo‘lsin, qo‘lini og‘ziga ko‘yish mahbub amallardandir. Ammo esnashdan tashqari holatlarda namoz o‘quvchi kishining ko‘lini og‘ziga ko‘yishi makruh sanaladi.

222-bob Maqtash haqida

Bilingki, kishini gohida o‘z oldida va gohida yo‘qligida chiroyli sifatlar ila maqtaladi. Yo‘qligida maqtashning zarari yo‘q. Faqat maqtovchi kishi yolg‘on aralashtirmasligi va ana shu yolg‘on sababidan o‘sha sifatdan mahrum bo‘lmasligi hamda maqtalgan kishi fasodga ketib fitnalanib qolmasligi kerak.

Ammo o‘zining oldida yuziga maqtash to‘g‘risida ba’zi hadislar mahbub ekanligini, ba’zisi esa man qilinganligini aytgan. Ulamolar ikki tomon hadislarini jamlab, quyidagi fikrlarni aytishgan: «Agar maqtalayotgan kishi komil imonli, ishonchli, riyozatli, ma’rifatli kishi bo‘lib, o‘sha maqtovdan fitnalanmasa va g‘ururga ketmasa, harom ham, makruh ham emas. Agar bu ishlarning birortasidan ko‘rqilsa, maqtashlik qattiq makruh».

Maqtashni man qiluvchi hadislar

693/1. Miqdoddan (r.a.)  rivoyat qilinadi. Bir kishi Usmonni (r.a.) maqtaganida Miqdod (r.a.) tizzalarini bukib, uning yuziga mayda toshlarni otib chang soldilar. Shunda Usmon (r.a.): «Bu nima qilganingiz?» deganlarida, Miqdod (r.a.): «Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning «Agar maqtovchilarni ko‘rsangiz, yuzlariga tuproq soching», deganlarini eshitdim», dedilar. Imom Muslim  rivoyatlari.

694/2. Abu Muso al-Ash’ariydan (r.a.)  rivoyat qilinadi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam bir kishining boshqa bir kishini ko‘klarga ko‘tarib maqtayotganini eshitib: «Uni halok qildinglar yoki bu kishining belini sindirdinglar-ku», dedilar. Imom Buxoriy va Muslim  rivoyatlari.