748/3. Sahih  rivoyatlarda kelishicha, Rasululloh sollallohu alayhi vasallam Xirboq ismli kishini qo‘li uzun bo‘lgani uchun Zulyadayn (ikki ko‘l egasi), deb chaqirdilar. Imom Buxoriy mana shu lafz ila «Al-Birru vassila» kitobining avvalida  rivoyat qilganlar.

250-bob Fazl ahllariga xitob qilishda kunyani aytish joizligi hamda mahbubligi to‘g‘risida

Naql etilgan  rivoyatni zikr qilishimizdan oldin ham bu bob mashhurdir. Chunki buning dalillarida xos ham, avom ham ishtirok etaveradi. Fazl ahllari va ularning yaqinlariga kunya bilan xitob qilish odobdandir. Masalan, unga maktub yozishda va biror  rivoyatni naql qilishda Shayx, Imom, Abu Fulon, Fulon ibn Fulon va shunga o‘xshashlarni qo‘llash mumkin. Kishi kunyasini o‘z kitobida zikr qilmaslik odobdandir. Faqat kunyasi orqali tanilsa yoki kunyasi ismidan mashhur bo‘lsa, zarari yo‘q.

251-bob Kishi katta o‘glining ismi ila kunyalanishi haqida

Paygambarimiz Muhammad sollallohu alayhi vasallam o‘gillari Qosim nomi bilan Abulqosim, deb kunyalandilar. Qosim eng katta o‘gillari edi. Bunga yuqori bobdagi Abu Shurayhdan (r.a.)  rivoyat qilingan 744-raqamli hadis dalildir.

252-bob Kishining o‘z bolasi emas, boshqa bolaning ismi ila kunyalanishi to‘grisida

Bu keng tarqalgan hodisa bo‘lib, u bilan sifatlangan kishilarning son-sanogi yo‘q. Buning zarari ham yo‘qdir.

253-bob Hali (uylanib) bola ko‘rmagan go‘dakni kunyalash haqida

749/1. Anasdan (r.a.)  rivoyat qilinadi: «Rasululloh sollallohu alayhi vasallam insonlarning eng xulqi yaxshisi edilar. Mening Abu Umayr degan inim bor edi. (Roviy uni emadigan yoshdan o‘tgan, deb hisoblayman, dedilar.) Agar Rasululloh sollallohu alayhi vasallam uning oldiga kelsalar, «Ey Abu Umayr, nima qildi nug‘ayr (kichik qush)?» der edilar. U go‘dak nug‘ayr (kichik qush) bilan o‘ynar edi». Imom Buxoriy va Muslim  rivoyatlari.

750/2. Oishadan (r.a.)  rivoyat qilinadi. Oisha onamiz: «Ey Rasululloh, hamma o‘rtoqlarimning kunyalari bor», deganlarida, Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: «Ug‘ling Abdulloh bilan kunyalan», dedilar. (Roviy aytadi: «U-Abdulloh ibn Zubayrdir, ya’ni singillari Asmo binti Abu Bakrning o‘g‘lidir. Oisha (r.a.) Ummu Abdulloh, deb kunyalandilar».) Abu Dovud va boshqalar sahih isnod ila  rivoyat qilishgan. Mana shu tan olingan sahih hadisdir.

751/3. Oishadan (r.a.)  rivoyat qilinadi: «Rasululloh sollallohu alayhi vasallamdan bo‘lgan bir bolam tushib ketdi. Uni Abdulloh, deb ismladilar. Va meni Ummu Abdulloh, deb kunyaladilar». Ibn Sunniy rivoyatlari. Bu hadis zaifdir.

Farzand ko‘rishdan oldin kunyalangan Abu Hurayra, Anas, Abu Hamza kabi bir nechta sahobalar jamoasi bor. Va yana ulardan keyin kelgan tobe’inlar ham bor. Bunda karohiyat yo‘q. Balki yuqoridagi shartda aytilganidek, mahbub amaldir.

254-bob Abulqosim deb kunyalanishdan qaytarilgani haqida

752/1. Jobir va Abu Hurayradan (r.a.) qilingan  rivoyatda Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: «Ismim bilan nomlanglar-u, ammo kunyam bilan kunyalamanglar», deb aytganlar. Imom Buxoriy va Muslim  rivoyatlari.

Ulamolar Abulqosim deb kunyalashda ixtilof qilib, uchga bo‘linishadi. Birlari: «Ismi xoh Muhammad bo‘lsin, xoh boshqa bo‘lsin, Abulqosim deb kunyalash to‘g‘ri bo‘lmaydi», deyishdi. Ikkinchilari: «Ismi Muhammad bo‘lsa ham, boshqacha bo‘lsa ham, Abulqosim deb kunyalash joizdir. Faqat Rasululloh sollallohu alayhi vasallam hayotlari bilan xos bo‘lmasligi kerak», deyishdi. Uchinchilari esa: «Ismi Muhammad bo‘lganlarga joiz emas-u, boshqalarga joiz», deyishdi. Abulqosim Rofe’iy fikrlaricha, mana shu uchinchisi sahihrokdir. Chunki hamma asrdagilar inkorsiz bu kunya bilan kunyalanishyapti. Lekin bu gap hadisning zohiriga qaraganda muxolifdir.

Ammo kishilar hamda dinning muhim ishlarida ergashuvchi mashhur imomlarning bu kunya bilan kunyalanishlariga sabab ular man qilingani faqat Rasululloh sollallohu alayhi vasallam hayotlariga xos bo‘lib qolmasin, deb tushunishgan. Va yana bundan tashqari yahudiylar u zotga aziyat berish uchun «Ey Abulqosim», deb chaqirishganidir. Bu ma’nodagi aziyat berish uchun kunyalash tugab ketdi.

255-bob Kofir, bid’atchi va fosiqni kunyasiz tanilmasa yoki ismini zikr qilib fitnalanishdan qo‘rqilsa, kunyalash joizligi to‘g‘risida

Alloh taolo Qur’oni karimda «Abu Lahabning qo‘llari qurigay - halok bo‘lgay!» deb
aytgan. Abu Lahabning asl ismi Abuluzzo bo‘lgan. U kunyasi bilan zikr qilinyapti, chunki o‘sha kunyasi bilan taniladi. Ba’zilar:  «Uzzo butning ismi, bu yerda butning quli, deb aytish karohiyatli bo‘lgani uchun kunyasi ila zikr qilindi», deyishgan.

753/1. Usoma ibn Zayddan (r.a.)  rivoyat qilinadi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam Sa’d ibn Ubodani ko‘rgani eshak mingan holda jo‘nadilar. (Hadisning davomini hamda Abdulloh ibn Ubay ibn Salul munofiqning oldidan o‘tganlarini zikr etdilar.) So‘ngra yo‘lda davom etib, Sa’d ibn Ubodaning oldiga kirdilar. Va: «Ey Sa’d, Abu Hubob, ya’ni Abdulloh ibn Ubay unday-bunday deganini eshitmadingmi?» deb hadisning qolganini zikr qildilar.

Hadislarda Abu Tolib kunyasi takror bo‘lib keldi. Asl ismlari esa Abdumannof edi. Sahih  rivoyatlarda «Bu Abu Rig‘olning qabri», deb kelgan. Bunga o‘xshashlar ko‘pdir. Endi bu kunyani keltirishda, zikr qilganimizdek shartlari topilishi kerak. Agar topilmasa, ismga u kunya ko‘shilmaydi.

Ikki «Sahih» kitobida kelganidek, Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: «Allohning quli va rasuli Muhammaddan Xiraqlga», deb yozdilar. Bu maktubda kunyalarini, laqablarini va Rum podshohi laqabi Qaysarni ham zikr qilmay, faqat ismlarni zikr qildilar. Bunga o‘xshashlar ham ko‘pdir. Biz g‘ayrimuslimlarga ko‘pollik qilishga buyurilganmiz. Ularning kunyasini aytib, yumshoq iboralarni ishlatib, muloyimlik qilmaslikka, do‘stlik va ulfatlikni bildirmaslikka buyurilganmiz.

256-bob Kishini Abu Fulon va Abu Fulona, ayolni Ummu Fulon va Ummu Fulona deb kunyalash joizligi haqida

Bilingki, bularning har birida ta’qiq yo‘q. Ummatning salaflaridan tashkil topgan sahoba, tobe’in va ulardan keyingilar Abu Fulona, deb qiz bolaning ismi bilan ham kunyalanishgan. Ulardan Usmon ibn Affonda uchta kunya: Abu Amr, Abu Abdulloh va Abu Laylolar bor edi. Va yana shunday kunyalardan Abu Dardodir. Bu sahobaning Xayra ismli katta xotinlari ham Ummu Dardo, Hujayma ismli kichik xotinlari ham Ummu Dardo edilar. Bu kichik xonim yetuk aqlli, fozila, faqih, qadri ulug‘ tobe’inlardan edi. Va yana Abdurahmon ibn Abu Laylo, otalari Abu Laylo, bularning xotinlari Ummu Laylo bo‘lib, bu ikkovi sahobalardan edi. Va yana Abu Umoma, Abu Rayhona, Abu Ramsa, Abu Riyma, Abu Amra Bushayr ibn Amr, Abu Fotima al-Laysiy, Abu Maryam Azdiy, Abu Ruqayya Tamim Doriy, Abu Karima Miqdom ibn Ma’diy Karibalarning hammalari sahoba bo‘lishgan.

Tobe’inlardan Abu Oisha Masruq ibn Ajda’ va shunga o‘xshash son-sanog‘i yo‘q kishilar bo‘lgan.

Sam’oniy «Al-Ansob» kitobida Masruqning bunday (Masruq, ya’ni o‘g‘irlangan) deb ismlanishiga sabab u zotni yoshlik paytlarida bir odam o‘g‘irlab ketgan. So‘ngra topilganlar, deb aytganlar.

Sahih hadislarda kelishicha, Rasululloh sollallohu alayhi vasallam Abdurahmon ibn Saxrni Abu Hurayra, deb kunyalaganlar.