289-bob Johillardan yuz o‘girish to‘g‘risida Alloh taolo bu haqda quyidagi oyatlarni nozil qilgan: «(Ey Muhammad), marhamatli bo‘ling, yaxshilikka buyuring va johillardan yuz o‘giring!» (A’rof surasi, 199-oyat); «Qachonki behuda (so‘z yo ishni) eshitsalar, undan yuz o‘girurlar va: «Bizlarning amallarimiz o‘zimiz uchun, sizlarning amallaringiz ham o‘zlaringiz uchundir. Omon bo‘linglar. Bizlar nodon kimsalar bilan (hamsuhbat) bo‘lishni istamaymiz», derlar» (Qasos surasi, 55-oyat); «Bas, (ey Muhammad), siz Bizning eslatmamizdan orqa o‘girib ketgan va faqat hayoti dunyonigina istagan kimsalardan yuz o‘giring» (Najm surasi, 29-oyat); «Bas, (ey Muhammad, siz johil kimsalarning yetkazayotgan ozor-aziyatlariga sabr-toqat qiling va ulardan) chiroyli yuz o‘girish ila yuz o‘giring!» (Hijr surasi, 85-oyat).

823/1. Abdulloh ibn Mas’uddan (r.a.)  rivoyat qilinadi: «Hunayn kuni Rasululloh sollallohu alayhi vasallam o‘lja taqsimotida arab ashroflaridan bo‘lgan kishilarni afzal ko‘ydilar. (Ya’ni, ularning Islomga kirishiga ragbat qilib, o‘ljadan ko‘proq berdilar.) Shunda bir kishi: «Allohga qasamki, bundagi taqsimda adolat qilinmadi. Va Allohning roziligi iroda etilmadi», deb aytdi. Allohga qasamki, Rasululloh sollallohu alayhi vasallamga buning xabarini berganimda, yuzlari o‘zgarib, qizarib ketganga o‘xshadi. So‘ngra u zot: «Agar Alloh va Uning rasuli adolat qilmasa, kim adolat qiladi? Alloh Muso alayhissalomni rahmat qilsin, u zotga bundan-da ko‘p aziyat berilganida ham, sabr qildilar», deb aytdilar». Imom Buxoriy va Muslim  rivoyatlari.

824/2. Ibn Abbosdan (r.a.)  rivoyat qilinadi. Uyayna ibn Hisn ibn Huzayfa kelib, akasining o‘gli Hirr ibn Qaysning uyiga tushdi. U Umarning (r.a.) yaqinlaridan va yoshlar orasidagi maslahatdosh hamda majlisdoshlaridan edi. Uyayna jiyaniga: «Ey akamning o‘gli, amir bilan tanishliging bor. Uning huzuriga kirishga men uchun izn olib ber», dedi. Jiyani izn so‘raganida Umar (r.a.) kirishga izn berdilar. Uyayna kirib, «Ey Ibn Xattob, Allohga qasamki, bizga mukofot bermaysan, adolat bilan hukm qilmaysan», dedi. Shunda Umar (r.a.) gazablanib, uni jazolamoqchi ham bo‘ldi. Hirr oraga tushib: «Ey mo‘minlar amiri, albatta Alloh taolo paygambariga «Marhamatli bo‘ling, yaxshilikka buyuring va johillardan yuz o‘giring», degan, amakim o‘sha toifa johillardandir», deb aytganida, Allohga qasamki, Umarga (r.a.) mazkur oyat tilovat qilingan paytda gazabidan tushdi va Alloh taolo hukmiga itoat qilib jazolamadi. Imom Buxoriy  rivoyatlari.

290-bob Uzidan ulug‘ bo‘lgan kishiga va’z qilish haqida

Bunga yuqoridagi Ibn Abbosdan  rivoyat qilingan Umar (r.a.) qissalari dalil bo‘ladi.

Bilingki, bu bob ahamiyat berilishi ta’kidlanganlaridandir. Xoh kattaga, xoh kichikka bo‘lsin, kishining nasihat, va’z, amru ma’ruf, nahiy munkar qilishi vojib bo‘ladi. Faqat ana shu ma’vizasi fasodga olib bormasligi kerak. Alloh taolo Nahl surasining 125-oyatida: «(Ey Muhammad), Parvardigoringizning yo‘li - diniga donolik-hikmat va chiroyli pand-nasihat bilan da’vat qiling! Ular (siz bilan talashib-tortishadigan kimsalar) bilan eng go‘zal yo‘lda mujodala - munozara qiling!» deb aytgan.

Ammo ko‘pchilik martabasi ulug kishilarga qilinadigan ana shu va’zga e’tibor bermaydi. Ularning o‘ylashlaricha, uluglarga nasihat qilish hayo emish. Bu fikrlari ochiq xato va qabih johillikdir. Bu hayo emas. Albatta bu yuzakilik, zaiflik va ojizlikdir. Hayo esa yaxshilikdir. Hayo faqat yaxshilikni olib keladi. Bu esa yomonlikni olib kelyapti. Hargiz hayo emas. Rabboniy va muhaqqiq ulamolar huzuridagi hayo qabohatni tark qilishga undovchi xulq va haqdorning haqqidagi qo‘li kaltalikni man qiluvchi fazilatdir.

«Qushayriya» risolasida Junayddan (r.a.) qilingan  rivoyat mana shu ma’noni kasb etadi. Hayo - ko‘plik (boylik) va ozlik (kambag‘allikni) his qilishdir. Bas, uning o‘rtasida bir holat yuzaga keladi. U «hayo» deb ismlanadi. Men bu haqda «Sahih Muslim»ga yozgan sharhimning avvalida batafsil yoritganman.

291-bob Ahd va va’daga vafo qilishga buyurish haqida

Alloh taolo Nahl surasining 91-oyatida: «Ahd-paymon bergan vaqtlaringizda Allohga bergan ahdingizga vafo qilingiz», deya marhamat qilgan. Moida surasining 1-oyatida: «Ey mo‘minlar, aqdlarga (o‘zaro kelishgan bitimlarga) vafo qilingiz», deb kelgan. Al-Isro surasining 34-oyatida: «Axdga vafo qilinglar. Zero, axd-paymon (Qiyomat kuni) mas’ul bo‘linadigan ishdir», deb marhamat etiladi. Saf surasining 2-3-oyatlarida: «Ey mo‘minlar, sizlar nega o‘zlaringiz qilmaydigan narsani (qilamiz, deb) aytursizlar? Sizlarning o‘zlaringiz qilmaydigan ishni (qilamiz, deb) aytishlaringiz Alloh nazdida o‘ta manfur (ishdir)», deb kelgan.

825/1. Abu Hurayradan (r.a.)  rivoyat qilinadi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: «Munofiqning alomati uchtadir: agar gapirsa, yolg‘on gapiradi. Agar va’da qilsa, xilof etadi. Agar omonat berilsa, xiyonat qiladi», deganlar. Imom Buxoriy va Muslim  rivoyatlari.

Imom Muslim  rivoyatlarida: «Agar namoz o‘qib, ro‘za tutib va o‘zini musulmon, deb gumon qilsa ham» ziyoda qilingan.

Kishining bir shaxsga biror narsani va’da qilishi man etilmaganiga ulamolar ittifoq qilishgan. Faqat ana shu va’da qilgan narsasini bajarmog‘i lozim. Endi mana shu va’daning bajarishi vojib yoki mustahab ekanida oralarida ixtilof bor. Imom Shofe’iy, Abu Hanifa va jumhur ulamolari uni mustahab, deyishadi. Agar uni tark qilsa, fazilatni yo‘qotib, qattiq makruh amalni qilgan bo‘ladi. Lekin gunoh bo‘lmaydi. Yana kimlardir uni vojib, deyishgan. Abu Bakr ibn al-Arabiyning aytishlaricha, «vojib» deganlarning eng kattasi Umar ibn Abulazizdirlar. Uchinchi yo‘l - Molikiylarning yo‘lidir. Agar va’dasi sababidan, masalan, «Turmushga chiqsang, falon narsa senga» yoki «Meni so‘kmasang, piston narsa senga» kabi so‘zlarni aytsa, aytgan so‘ziga vafo qilmog‘i vojib bo‘ladi. Agar umumiy va’da bo‘lsa, vojib bo‘lmaydi. Vojib emas, deganlar u hadya ma’nosida, deyishdi. Hadya esa jumhur ulamolari nazdida ushlashlik bilan lozim bo‘ladi. Molikiya mazhabida esa ushlashdan oldin ham hadyaga o‘taveradi.

292-bob Moli yoki boshqa narsasini taqdim etganga duo qilishning mahbubligi to‘g‘risida

826/1. Anasdan (r.a.)  rivoyat qilinadi. Sahobalar Madinaga kelishganida Abdurahmon ibn Avf (r.a.) ansorlardan Sa’d ibn Robiy’ning uyiga tushdilar. Sa’d ibn Robiy’ (r.a.): «Molimda seni sherik qilib, xotinlarimdan birini senga beraman», deganida, Abdurahmon ibn Avf (r.a.):
«Barokallohu laka fiy ahlika va malika», deb aytdilar. (Ma’nosi: «Alloh ahlingga-yu molingga va o‘zingga baraka bersin».) Imom Buxoriy rivoyatlari.

293-bob Zimmiy musulmonga yaxshilik qilganida unga aytiladigan zikrlar

Unga mag‘firat tilab duo qilish joiz emas. Lekin hidoyat, sog‘lik va ofiyat tilab duo qilsa bo‘ladi.

827/1. Anasdan (r.a.)  rivoyat qilinadi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam suv talab qilganlarida bir yahudiy suv ila siyladi. Shunda Rasululloh sollallohu alayhi vasallam
«Jammalakallohu», («Alloh seni chiroyli qilsin»), dedilar. Haligi yahudiyning sochi o‘lgunicha oqarmadi. Ibn Sunniy  rivoyatlari.

294-bob O'zi yo bolasida yoki molida yoxud boshqa narsalarida biror ajablanarli holatni ko‘rganida, unga ko‘z tegib zararlanishidan qo‘rqqanida aytiladigan zikrlar

828/1. Abu Hurayradan (r.a.)  rivoyat qilinadi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: «Ko‘z tegishi haqiqatdir», dedilar. Imom Buxoriy va Muslim  rivoyatlari.

829/2. Ummu Salamadan (r.a.)  rivoyat qilinadi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam uylarida xizmatkor qizni ko‘rdilar. Uning yuzida dog‘i bor edi. Shunda Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: «Unga dam solib ko‘yinglar, chunki ko‘z tegibdi», dedilar. Imom Buxoriy va Muslim  rivoyatlari.

830/3. Ibn Abbosdan (r.a.)  rivoyat qilinadi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: «Ko‘z tegishi haqiqatdir. Biror narsa qadardan oldin bo‘lsa, ko‘z tegishi undan ham oldin bo‘ladi. Agar yuvinsalaringiz, ko‘z tekkan kishini u suv bilan yuvinglar», deb aytdilar. Imom Muslim  rivoyatlari.

Ulamolar: «Ko‘zi bilan urgan kishiga «Kiyim ostidagi badaningni yuvib, uning suvini ko‘z tekkan kishiga quygin», deyiladi», deb aytishadi.

Oishadan (r.a.) sobit bo‘lgan  rivoyatda keltirilishicha, ko‘zi bilan urgan kishi tahorat qilib, so‘ngra ko‘z tekkan kishi o‘sha tahorat suvida yuvinishga buyurilgan. Abu Dovud  rivoyatlari.

Bu hadis Imom Buxoriy va Muslim shartlariga binoan sahihdir.

831/4. Abu Said al-Xudriydan (r.a.)  rivoyat qilinadi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam jindan va kishilarning ko‘zi tegishidan panoh tilab yurardilar. Qachonki, ikki «Qul a’uzu» suralari nozil bo‘lganida u zot ikkovini o‘qib, qolganini tark qildilar. Termiziy, Nasaiy va Ibn Mojalar  rivoyati.